PHẦN II XVII

Định mệnh chiếm vị trí nào trong “Hamlet”, “Vua Lear”, “Macbeth”? Chẳng phải cái ngai vàng của nó nằm chính giữa trung tâm của sự mất trí của ông vua già, ở những bậc thấp nhất trong óc tưởng tượng của chàng hoàng tử trẻ và ở tột đỉnh của những khát vọng bệnh hoạn của vị chúa tể xứ Cawdor hay sao? Chúng ta sẽ không nói đến Macbeth và người cha của nàng Cordélia mà sự vô thức của họ quá rõ và khỏi phải bàn cãi; nhưng chính Hamlet, nhà tư tưởng Hamlet, chàng có thông thái không? Chàng có nhìn nhận những tội ác được thực hiện ở Elseneur từ tầm cao vừa đủ không? Chàng, quả thật, xem xét chúng từ đỉnh cao lý trí; nhưng trên dãy núi ngời sáng của sự thông thái phải chăng những đỉnh cao nhân hậu, tin cẩn, khoan dung và yêu thương không vươn cao hơn được đỉnh cao lý trí? Chuyện gì sẽ xảy ra nếu như chàng suy ngẫm về những tội ác diễn ra ở Elseneur từ tầm cao, giả sử như của Marc-Aurèle hay Fénelon? Và trước hết, chẳng phải điều thường thấy là tội ác khi cảm thấy cái nhìn của một tâm hồn mạnh mẽ hơn soi chiếu vào mình, thì nó sẽ dừng bước tiến của mình về hướng tăm tối, như bầy ong dừng công việc của mình khi ánh ngày chiếu rọi vào tổ hay sao?

Bất luận thế nào, Claudius và Gertrude cũng đã trao mình cho một cái quyền lực đích thực, - bởi chúng ta sẽ trao mình cho quyền lực của định mệnh chỉ khi chúng ta thủ ác, - một định mệnh đích thực là định mệnh nội tâm, sẽ tiếp tục con đường của mình trong tâm hồn kẻ ác; nhưng nó có thể bước ra khỏi đó không, nó có dám cả gan hay không vượt qua lớp rào sáng soi mà một sự hiện diện thuần túy thôi của một trong những nhà hiền triết này dựng lên trước cổng cung điện? Nếu như số phận của những người ít thông thái hơn tình cờ tham dự vào số phận của một nhà hiền triết mà họ gặp, thì số phận của nhà hiền triết rất hiếm khi chịu ảnh hưởng của những số phận thấp kém. Trong lĩnh vực định mệnh, cũng như trên khắp trái đất này, những con sông chẳng ngược dòng về lại đầu nguồn của mình. Nhưng trở lại với giả định lúc trước, liệu bạn có thể hình dung được ở Elseneur nơi có tâm hồn của Hamlet, giả sử sẽ có một tâm hồn mạnh mẽ và đầy quyền lực, như tâm hồn của Chúa Ki tô, thế nhưng bi kịch vẫn tiếp tục theo con đường của mình dẫn đến bốn cái chết ở cảnh kết hay không? Bạn có cảm thấy điều này là có thể xảy ra hay không? Phải chăng với sự hiện diện của một sự thông tuệ sâu sắc, một tội ác tinh vi nhất sẽ phần nào không còn giống những cảnh tượng mà chúng ta vẽ ra cho trẻ nhỏ, mà sự nghèo nàn và giả tạo của chúng sẽ lộ rõ ngay trong ánh dương quang đầu tiên? Bạn có tưởng tượng được là có một Đức Ki tô hay đơn giản là một người thông thái, mà bạn có lẽ đã từng gặp trong đời, ở giữa sự tự nguyện tăm tối của Elseneur hay không? Điều gì đã thúc đẩy Hamlet, ngoài cái suy nghĩ mù quáng nói với chàng rằng, nghĩa vụ duy nhất của cuộc đời là trả thù? Nhưng có thật hay không là cần phải có một nỗ lực siêu nhân để hiểu được rằng, trả thù chẳng bao giờ là nghĩa vụ? Tôi nhắc lại, Hamlet suy lý rất nhiều, song chàng không phải là một nhà hiền triết. Chàng thậm chí không hề có ý ngờ xem điểm không thể bảo vệ được trong bộ binh giáp của định mệnh nằm ở đâu. Để chiến thắng số phận không phải chỉ cần luôn trang bị những suy lý cao siêu là đủ, bởi số phận có thể chống trả những suy lý cao siêu bằng những suy lý còn cao siêu hơn. Nhưng có số phận nào đã từng có thể trụ vững chống cự nổi với những suy nghĩ hiền hòa, chân thật, nhân hậu và trung thực không? Phương thức duy nhất để khuất phục định mệnh là chống lại cái ác mà nó muốn bắt chúng ta làm. Trong cuộc đời chẳng có một bi kịch nào là không thể tránh khỏi. Những thảm kịch ở Elseneur xảy ra chỉ vì mọi tâm hồn chối từ thấy nhận một điều gì đó; bởi một tâm hồn đầy sức sống có thể buộc tất cả các tâm hồn khác phải mở to mắt ra.

Nguyên cớ nào, ngoài sự mù quáng đáng thương của chính Hamlet, đã tiền định rằng Laẽrte, Ophélie, Gertrude, Hamlet và Claudius phải chết? Nhưng phải chăng sự mù quáng này là không thể tránh khỏi? Chẳng cần phải trông chừng số phận ở nơi mà suy nghĩ của con người vẫn còn đủ sức loại trừ những sức mạnh nguy hại của cuộc đời. Vẫn còn lãnh địa rộng lớn cho định mệnh bộc lộ mình đấy. Tôi thấy quyền lực của định mệnh trong bức tường đang đổ sụp xuống đầu tôi, trong cơn giông bão vùi dập nhấn chìm một con tàu, trong nạn dịch bệnh cướp đi sinh mệnh của những người tôi yêu thương. Nhưng không bao giờ số phận bước vào tâm hồn của một người không tự mình mời gọi nó. Hamlet bất hạnh bởi chàng lầm lạc giữa chốn vô minh xa lạ với tình người, và nỗi bất hạnh của chàng là bởi sự vô tri của chàng tạo nên. Không có một sức mạnh nào, như số phận, sẵn lòng đến thế tuân phục tất cả những gì mạnh bạo ra lệnh cho nó.

Thậm chí Horatio đã có thể đến phút cuối ra lệnh cho nó, nhưng anh ta đã không có đủ nghị lực để thoát ra khỏi cái bóng của ông chủ của mình. Giá thử có một tâm hồn ở Elseneur mạnh dạn thét lên một lời chân xác, thế là đủ để toàn bộ câu chuyện của Elseneur không kết thúc trong những dòng nước mắt căm thù và khiếp sợ. Trong tay sự thông thái tình thế hung ác sẽ mềm oặt như thân sậy bị phạt ngang, nhưng chính nó sẽ biến thành thanh đồng thẳng băng hung hiểm trong tay sự bất tri. Tôi nhắc lại - tất thảy phụ thuộc không phải vào số phận, mà vào sự thông thái của người thông thái nhất, bởi Hamlet đã là người thông thái hơn tất cả. Và đó là lý do một mình chàng bằng sự hiện diện của mình trở thành trung tâm của tấn bi kịch diễn ra ở Elseneur. Sự thông thái của Hamlet chỉ phụ thuộc vào chính bản thân chàng mà thôi.

XVIII

Nếu bạn không tin vào những bị kịch hư cấu, thì hãy thử nghiền ngẫm một trong những bi kịch lớn trong thực tế lịch sử, và bạn sẽ thấy ở đó giữa số phận và con người tồn tại cũng vẫn những mối quan hệ ấy, cũng vẫn những thói thường ấy, cũng vẫn những cơn trận bất nhẫn ấy, cũng vẫn những quy luật khuất phục và uất hận ấy. Bạn sẽ thấy ở đó phần hiệu nghiệm hơn cả của cái mà chúng ta thích gọi là định mệnh chỉ là sức mạnh do con người tạo ra. Quả thật, đây là một sức mạnh khổng lồ, nhưng nó rất hiếm khi là cái không thể vượt qua được. Nó không đột nhiên mọc lên từ cõi sâu nghiệt ngã nào đó, không thấu tận được, không thể hiểu nổi. Nó được tạo ra từ năng lượng, những mong ước, nghĩ suy, những khổ đau, va những dục vọng của những người anh em của chúng ta, và chúng ta cần phải hiểu những dục vọng này rất đỗi giống những dục vọng của chúng ta. Thậm chí vào những thời khắc kỳ lạ nhất, giữa những tai họa bí ẩn và không ngờ nhất, chúng ta sẽ không bao giờ phải tranh đấu với một kẻ thù vô hình hay hoàn toàn xa lạ. Không cần thiết thì chẳng tội gì mà đi mở rộng lãnh địa của cái tất định. Những người thực sự mạnh mẽ biết rằng, không phải mọi sức mạnh của các ý đồ thù địch họ đều biết rõ. Nhưng họ cũng vẫn quả cảm đấu tranh chống lại những sức mạnh quen thuộc như thể những sức mạnh khác không tồn tại, và thường xuyên giành được thắng lợi. Chúng ta sẽ tăng cường được rất nhiều cái cảm giác an toàn của chúng ta, thế giới của chúng ta và hạnh phúc của chúng ta vào cái ngày, khi sự dốt nát của chúng ta hay sự vô tâm của chúng ta không còn gọi là định mệnh cái điều mà nghị lực và lý trí lẽ ra cần phải gọi là điều tự nhiên và nhân đạo.

XIX

Bạn cứ thử nhìn lại Louis XVI - một nạn nhân đáng ghi nhớ của định mệnh mà xem. Có cảm tưởng như chưa bao giờ số phận lại tàn nhẫn đến thế, khát thèm cái chết của một con người trần thế bất hạnh, trung thực, nhân hậu, hiền lành, có phẩm hạnh. Nhưng nếu xem xét kỹ, hiểu sát hơn lịch sử, thì sẽ nảy ra một câu hỏi, thứ thuốc độc của định mệnh này có phải được tạo ra do những sự yếu đuối, dao động, ranh mãnh vặt, tính không nhất quán, sự bấn loạn và mù quáng của chính nạn nhân hay không? Nếu quả đúng là có một cái gì đó như thể tiền định đè nặng lên những hoàn cảnh của mỗi cuộc đời, thì phải chăng là sự tiền định này ẩn náu sẵn trong tính cách riêng của chúng ta hay không? Nhưng phải chăng có thiện ý thì tính cách là cái có thể dễ dàng thay đổi nhất trong con người? Hay phải chăng tính cách thật sự bất biến không thay đổi ở phần lớn mọi người? Phải chăng ở tuổi 30 tính cách của bạn vẫn như khi ở tuổi 20? Nó trở nên tốt đẹp hay xấu xa tùy theo việc, bạn có nhận thấy hay không niềm hân hoan chiến thắng của sự giả dối, hận thù, vô liêm sỉ và độc ác hay của sự thật, tình yêu và lòng nhân từ. Bạn có cảm giác việc bạn thấy được chiến thắng của lòng thù hận và tình yêu là tùy theo cái quan niệm ít hay nhiều cao cả hơn mà chính bạn dần dần tạo ra cho mình về hạnh phúc và mục đích của cuộc đời. Cái điều mà mong ước thầm kín của chúng ta khát khao, thì lẽ tự nhiên là chúng ta cảm thấy nó mạnh mẽ hơn cả. Nếu bạn hướng ánh mắt về phía cái ác, bạn sẽ cảm thấy cái ác chiến thắng ở khắp mọi nơi. Nhưng nếu bạn dạy cho đôi mắt mình dừng lại ở sự chân thành, trung thực và sự thật, bạn sẽ thấy chiến thắng hùng tráng và thầm lặng của cái điều mà bạn yêu quý trong nơi sâu thẳm của mỗi sự kiện.

XX

Tuy nhiên, chúng ta sẽ không phán xét Louis XVI theo quan điểm của chúng ta. Chúng ta sẽ thử đặt mình vào địa vị của ông, ở trung tâm những mối nghi ngờ của ông, sự kinh ngạc của ông, hoàn cảnh khó khăn của ông, thời tranh tối tranh sáng của ông. Quá dễ dàng để thấy trước điều phải làm khi biết mọi chuyện đã xong. Và chúng ta cũng sẽ cần phải bị phán xét trong những lo nghĩ và dao động của chúng ta, trong việc chúng ta không biết đến nghĩa vụ khi cố công tìm kiếm những dấu chân cuối cùng của chúng ta trên lớp cát của cồn cát nhỏ mà từ đó chúng ta cố gắng nhìn thấu tương lai. Phải chăng chúng ta biết rõ hơn Louis XVI là cần phải hành động ra sao vào thời khắc hiện tại? Phải từ bỏ cái gì và phải bảo vệ cái gì? Liệu chúng ta có khôn ngoan hơn ông hay không trong những dao động của chúng ta giữa các quyền năng của lý trí con người và các quyền năng của hoàn cảnh? Một sự nghi ngờ quá nhiệt thành có thường xuyên mang đặc tính nghĩa vụ hay không? Tuy nhiên, tấm gương của ông vua bất hạnh có thể dạy cho chúng ta một chân lý quan trọng - đó chính là, trong những hoàn cảnh của những mối nghi ngờ lớn lao và cao thượng luôn cần phải can trường thẳng tiến và không ngừng xa hơn cái mà chúng ta tưởng như là chí lý, khả thi, chính đáng. Dù chúng ta có cảm tưởng là cái tư tưởng của chúng ta về nghĩa vụ, công lý và sự thật có minh bạch, có văn hóa và độc lập đến đâu, thì nó dẫu sao cũng sẽ không còn đương nhiên là thế sau vài năm, sau vài thế kỷ. Đó là lý do mà sự thông thái đòi hỏi chúng ta, ít nhất cũng là càng tiến nhanh hơn càng tốt tới ranh giới tột cùng của cái mà chúng ta thấy, mà chúng ta hy vọng. Nếu như Louis XVI hành động như chúng ta bây giờ, khi chúng ta biết phải hành động thế nào, tức là, nếu như ông công khai từ bỏ mọi sự điên rồ trong thiên kiến của một ông vua, nếu như ông trung thực đón nhận cái sự thật mới và công lý tối cao mà người ta đã cho ông thấy, thì chúng ta sẽ ngạc nhiên về sự thiên tài của ông. Thế nhưng, hoàn toàn có thể rằng, Louis XVI, - một người đâu phải là độc ác và ngu ngốc, - có thể đã thấy được dẫu chỉ trong một khoảnh khắc tình thế thật sự của mình rõ ràng như một triết gia vô tư đứng ngoài cuộc. Bất luận thế nào thì đây cũng là điều không thể có cả về mặt lịch sử, cũng như về tâm lý. Thường là vào những thời khắc chúng ta có những mối nghi ngờ trọng đại, thì chúng ta thầm biết rất rõ, cái điểm bất di bất dịch, cái đỉnh cao nghĩa vụ không gì lay chuyển nổi nằm ở đâu; nhưng chúng ta cảm tưởng như, giữa cái nghĩa vụ của thời khắc hiện tại và cái đỉnh cao quá ư đơn độc, quá ư chói sáng này có một khoảng cách mà vượt ngay qua nó là một việc không khôn ngoan. Nhưng tuy nhiên, chẳng phải toàn bộ lịch sử nhân loại và toàn bộ kinh nghiệm trong đời sống riêng của chúng ta đã cho chúng ta thấy rằng, sự thật luôn luôn đứng về phía đỉnh cao nhất, mà rốt cuộc muốn hay không thì cũng vẫn phải trèo lên tới đó, thật phí công khi mất thời giờ quý giá cho những điểm tầm tầm của ngọn núi hay sao? Nhà thông thái, anh hùng, vĩ nhân là gì, nếu không phải là người một mình tiến lên trước tất cả những người khác, trèo lên đỉnh ngọn cô tịch mà mọi người từ dưới đều ít nhiều thấy rõ.

XXI

Tất nhiên, không thể đòi hỏi Louis XVI phải là một người thuộc loại này, một thiên tài. Dẫu, dường như là, một người nắm giữ trong tay mình số phận của vô số những người anh em của mình, gần như phải là một thiên tài. Cũng không nên cho rằng, những người ưu tú nhất trong chúng ta có thể tránh được các sai lầm của ông, và nhờ thế, cả những nỗi bất hạnh của ông. Không. Chỉ có một điều không còn phải nghi ngờ là, không một nỗi bất hạnh nào trong những nỗi bất hạnh của ông có nguồn gốc phi nhân tính cả, chẳng hề có cái gì là siêu nhiên hay bí ẩn không thể tránh khỏi. Chúng chẳng đến từ một thế giới nào khác, chẳng phải do một vị thần khủng khiếp, siêu hình và thất thường nào giáng xuống cả. Chúng được sinh ra từ tư tưởng về một công lý mới, cái tư tưởng bất ngờ tỉnh giấc sống lại, dù chưa bao giờ hoàn toàn mất đi trong đầu óc mọi người. Nhưng phải chăng trên thế gian này có một điều gì đó khích lệ hơn, mật thiết với chúng ta hơn, nhân ái sâu sắc hơn tư tưởng về lẽ công bằng? Tất nhiên, theo quan điểm về sự yên ổn cá nhân của Louis XVI, thì thật đáng tức giận là cái tư tưởng này lại trỗi dậy sống lại đúng vào thời ông trị vì. Vậy đấy, hầu như mọi điều mà ông có quyền lấy đó để trách cứ số phận, và phần lớn những lời trách cứ mà chúng ta đổ thừa cho nó đều có cùng một sức mạnh ấy.

Trong mọi chuyện còn lại chúng ta có thể rất xác đáng cho rằng, một biểu hiện của nghị lực, sự trung thực vô điều kiện, sự khôn ngoan không vụ lợi và cao cả, nhìn xa trông rộng là đủ để thay đổi dòng chảy của mọi biến cố. Nếu như việc trốn chạy về Varennes, - tuy là một hành động tráo trở tội lỗi và yếu hèn, - được tổ chức theo cái cách ít khờ dại hơn, ít kém cỏi hơn, như bất kể một người nào quen với cuộc sống thực tế có thể thực hiện, - gần như chắc chắn là Louis XVI đã không phải chết trên đoạn đầu đài. Phải chăng lời mách bảo của thượng đế, chứ không phải là cái tính quỵ lụy mù quáng trước Marie-Antoinette đã khiến ông giao phó cho một de Fersen đần độn, kiêu ngạo, ngờ nghệch trù liệu mọi việc và chỉ đạo cái hành trình bất hạnh này? Phải chăng có một sức mạnh nào đó đầy dẫy những bí ẩn, chứ không phải cái tính nông nổi cố hữu, khinh suất, vô thức, một sức mạnh vô tình nhưng đồng thời gây nên sự tuân phục nào đó ngôi sao chiếu mệnh của mình mà bản tính vô tâm và hèn yếu thường để bộc lộ ra trong hiểm nguy, - phải chăng chẳng phải toàn bộ những điều này đã buộc ông trong mỗi lần thay ngựa lại thò đâu ra ngoài cửa sổ xe ngựa, hậu quả là ông bị nhận ra đến ba, bốn lần hay sao? Và phải chàng vào giờ phút quyết định nhất, vào cái đêm sóng gió oan nghiêt ấy ở Varennes, một trong những đêm lịch sử, dường như số phận vươn cao và bao trùm lên đường chân trời, như trái núi sừng sững, - phải chăng khi ấy chúng ta không thấy rằng, số phận vấp phải trên mỗi bước đi, tựa như một đứa trẻ lần đầu bước đi, và không biết nó sẽ vấp phải cái gì ở bên phải hoặc bên trái, một tảng đá trắng nằm trên đường, hay một búi cỏ? Trong thời gian dừng nghỉ đầy bi kịch của cỗ xe ngựa giữa đêm tối mịt mùng, khi tiếng thét đáng sợ của anh chàng Drouet vang lên: “Nhân danh nhân dân…” - một mệnh lệnh được nhà vua ban ra trên cỗ xe ngựa, một cú quất roi thôi cũng đủ để tôi và bạn chẳng thể được sinh ra trên đời, bởi khi ấy lịch sử thế giới sẽ đi theo một hướng khác. Tiếp đến nữa là, trước vị thị trưởng vốn có thái độ kính cẩn, đang phân vân, do dự, chỉ chờ một lời của nhà vua thôi là mở hết các cánh cổng, rồi sau đó trong sân quán trọ và trong cửa hàng của M. Sauce, người chủ cửa hàng quê mùa ấy, và cuối cùng, khi Goguelat và Choiseul cùng các lính kỵ binh của họ đến cứu, - phải chăng vào những thời khắc ấy mọi chuyện chẳng phụ thuộc đến hai chục lần vào một lời “được” hay “không”, vào một bước đi, một cử chỉ, một ánh mắt thôi? Bạn cứ thử đặt cả chục người mà bạn thân quen vào hoàn cảnh của ông vua Pháp xem, và bạn có thể tiên đoán chính xác kết cục cả mười số phận của họ vào một đêm như thế. Đúng, đó là một đêm nhục nhã cho cái số phận chứng tỏ sự bất lực của nó. Chưa bao giờ toàn bộ cái tính không tự chủ, cái tâm tính mềm yếu và hoang mang của sức mạnh bí ẩn khổng lồ này, cái sức mạnh mà vào những giờ phút quá ư bị khuất phục của chúng ta dường như đè nén cuộc đời chúng ta, lại bộc lộ ra rõ hơn. Chưa bao giờ người ta thấy nó bị lột trần hết lớp xiêm y vay mượn, mỹ miều và hư ảo, đáng thương đến thế, cả trăm bận bất lực bấn loạn giữa sống chết, sinh tử, và cuối cùng, như người đàn bà quá sợ hãi lao vào vòng tay một kẻ khốn khổ, quẫn trí và hoang mang chẳng kém gì bản thân cô ta, nhưng mong đến sớm mai cầu xin anh ta về một quyết định nào đó, về sự sống còn mà cô ta có thể có được chỉ nhờ vào suy nghĩ sáng tỏ, chỉ nhờ vào ý chí mạnh mẽ của con người.

XXII

Tuy nhiên, đây vẫn chưa phải là toàn bộ sự thật. Tất nhiên, thật hữu ích khi nhìn nhận các sự kiện theo quan điểm này, bằng cách này làm giảm bớt vai trò của số phận, có thái độ với nó như với người đàn bà hoang mang, rối trí mà ta phải động viên và dẫn dắt theo mình. Lối tư duy như thế khơi dậy trong chúng ta, khi chờ đợi mối hiểm nguy với chính chúng ta, một cảm giác tin tưởng, sự nhanh trí và lòng dũng cảm, mà thiếu chúng thì chẳng thể thực hiện nổi một điều gì hữu ích. Nhưng điều này không có nghĩa rằng, chẳng có một việc nào khác là luôn phải chú trọng đến ý chí của mình, trí năng của mình. Lý trí và ý chí giống như những chiến binh đã quen với chiến thắng cần học cách sống dựa vào những người đang chiến đấu cùng chúng. Chúng cần học để làm sao được nuôi dưỡng bằng điều bí ẩn nắm giữ quyền lực với chúng. Chẳng thể vươn cao hơn cái hạnh phúc của người thường mà không nhận thức được sứ mệnh của mình, chẳng thể vượt ra khỏi giới hạn của những hành động thường ngày ngoài một cách là với một niềm tin sắt đá khi đi theo một con đường rất thông thuộc và đồng thời tiếp tục nghĩ đến những miền không gian chưa được biết tới mà con đường này uốn mình chạy qua. Hãy học hành động như thể tất thảy đã quy phục chúng ta; nhưng đồng thời vẫn giữ trong tâm trí cái ý nghĩ sẵn sàng một cách thanh cao quy thuận những sức mạnh lớn lao đón đợi chúng ta. Phải để cánh tay chúng ta tin rằng, tất thảy đã được dự đoán trước; nhưng đồng thời cần để cho ý nghĩ thầm kín, kiên định, bất di bất dịch không bao giờ được quên rằng, tất cả những gì thật sự lớn lao hầu như luôn không thể tiên đoán được. Chỉ cái chẳng thể tiên đoán được, cái bí ẩn mới thực hiện điều mà chúng ta chẳng bao giờ dám làm, nhưng chúng đến giúp đỡ chúng ta chỉ khi chúng tìm thấy trong cõi sâu thẳm nơi con tim chúng ta một ban thờ dành cho chúng. Các bạn cứ nhìn mà xem, những người có được ý chí mạnh mẽ nhất, như Napoléon, biết giao phó nhiều như thế nào cho vận hội tự quyết. Có những người bị mất đi những niềm hy vọng lớn lao hào sảng, tự giam nhốt cơ may như nhốt một đứa trẻ bị ốm bệnh. Có những người khai mở trước họ những miền bình địa vô tận mà con người còn chưa thể khảo cứu, nhưng đồng thời không một giây phút nào để chúng biến mất khỏi tầm mắt.

XXIII

Những thời điểm cuồng nộ của lịch sử giống như những cơn bão biển. Bạn đến từ trung tâm của miền bình nguyên, chạy vội ra bờ biển, ngắm nhìn từ một ghềnh đá cao, chờ đợi một điều gì đó, với sự hiếu kỳ mãnh liệt của trẻ thơ ngắm nhìn con sóng lừng. Và kia một con sóng cao gấp ba và giận dữ hơn những con sóng khác đang sầm sập tới. Nó ập đến như một con quái vật cuồn cuộn cơ bắp trong suốt. Nó lừng lững lao tời từ chân trời xa, như đem theo mình một phát hiện cấp thiết và trọng yếu. Nó tạo nên một đường rãnh sâu hun hút chắc chắn sẽ làm lộ ra một trong những bí ẩn của đại dương. Nhưng những dòng hải lưu thăm thẳm trong suốt dồn đuổi nhau xô tới đều đặn cũng đúng như những ngày trời trong sáng và lặng gió - những dòng chảy vô tư, rất khó để nhận ra. Trên bề mặt của chúng không xuất hiện một sinh vật sống, một ngọn cỏ, một viên cuội nhỏ nào.

Nếu như có một điều gì đó khiến nhà hiền triết dao động, không còn là người thông thái nữa, nếu những hoàn cảnh có thể khiến lý trí bối rối, không làm sự kinh ngạc của nó bùng sáng hơn và không kích thích được mạnh hơn sự hiếu kỳ của nó, thì trong chính cuộc cách mạng Pháp này ta có thể tìm thấy chẳng phải một số phận không giải thích nổi, vô cùng u ám, nặng nề hơn vận số đen đủi của Louis XVI. Tôi đang nói về những người Girondin, và đặc biệt, là về Vergniaud lạ thường. Thậm chí bây giờ, khi chúng ta biết tất cả những gì tương lai đã giữ kín với ông, khi chúng ta gần như đoán được mục đích mà cái quan niệm vô thức của thời đại phi thường này khát khao vươn tới, thậm chí bây giờ, chúng ta chắc hẳn cũng không thể hành động khôn ngoan hơn và cao thượng hơn ông. Dù sao đi nữa, cũng thật khó cho một con người tình cờ bị ném vào chính ngọn lửa của một bi kịch vô tận, kết hợp được trí tuệ sâu sắc hơn với một tính cách mạnh mẽ hơn. Cái ảo tưởng tuyệt vời, không tì vết đó, cái sinh thể hoàn hảo không sợ hãi, không có suy nghĩ mờ ám, không lầm lỗi, không yếu đuối, cái sinh thể mà chúng ta đôi khi trong sâu thẳm nơi trái tim mình tạo nên bằng những sức mạnh tinh khiết nhất của tâm hồn chúng ta, bằng toàn bộ sự thông thái của chúng ta, bằng toàn bộ tình yêu của chúng ta, thậm chí sẽ sẵn lòng đồng ý ngồi bên Vergniaud trên những chiếc ghế băng trống vắng của Hội Quốc ước, mà “bóng đen chết chóc treo lơ lửng bên trên”, để suy nghĩ, hành động, và nói được như ông. Ông đã thấy cái ở phía bên kia của phút giây bi kịch là cái vĩnh hằng và không sai lầm. Ông đã vẫn tin vào nhân tính và lòng vị tha trong những ngày khủng khiếp ấy, khi nhân tính và lòng vị tha là kẻ thù độc hại nhất của tư tưởng công lý mà ông hiến dâng tất thảy cho nó. Và “vào thời khắc của mối nghi ngờ vĩ đại và cao thượng ông đã can đảm thẳng bước tiến lên vô cùng xa hơn cái mà ông cảm tưởng là chí lý, có thể thực hiện và là công lý”. Cái chết cưỡng bức, nhưng không phải là bất ngờ đã đón đợi ông trước khi ông đi được nửa chặng đường để cho chúng ta thấy rằng, trong những cuộc đấu tay đôi giữa con người và định mệnh cái rất đỗi thường thấy, cần phải suy xét không phải là làm sao để cứu được đời sống của thân xác chúng ta, mà là làm sao để cứu được đời sống của những tình cảm tuyệt vời nhất và những suy nghĩ tốt đẹp nhất của chúng ta.

“Việc gì tôi phải quan tâm đến những tình cảm tốt đẹp nhất, nếu như tôi chẳng còn tồn tại nữa?” - Có một số người sẽ nói. “Cái gì sẽ còn lại sau khi tôi qua đời, nếu để bảo vệ sự sống của tôi, tất thảy những gì tôi yêu cần phải chết trong con tim tôi và trong suy nghĩ của tôi?” - Những người khác sẽ trả lời họ. Và phải chăng toàn bộ đạo đức, toàn bộ phẩm hạnh, toàn bộ chủ nghĩa anh hùng của con người luôn luôn hầu như chẳng đưa tới sự lựa chọn này hay sao?

XXIV

Nhưng vậy rốt cuộc, sự thông thái mà chúng ta đang nói đến là gì? Chúng ta sẽ không cố định nghĩa nó một cách quá chính xác, bởi như thế chẳng khác nào gông cùm nó lại. Tất cả những ai cố làm cho bằng được cái điều này giống như một người thoạt đầu tắt đèn đi, để rồi sau đó mới nghiên cứu về bản chất của ánh sáng. Anh ta sẽ chỉ tìm thấy tim đèn cháy đen và tàn bấc. “Một lời thông tuệ, - Joubert nhận xét, - một lời thông tuệ nói với đứa trẻ, là điều mà nó luôn hiểu và chẳng cần ai giải thích cho nó”. Chúng ta sẽ đón nhận nó như một đứa trẻ, để nó lớn lên cùng chúng ta. Chúng ta sẽ nói về sự thông thái như xơ Hadewijck, đối thủ thần bí của Ruijsbroeck Phi thường, đã nói về tình yêu: “Sự sâu thẳm vô cùng của nó là hình thức tuyệt vời nhất của nó”. Chẳng cần sự thông thái phải có một hình thức nhất định, vẻ đẹp của nó cũng cần phải biến đổi như vẻ đẹp của ngọn lửa. Đây không phải là vị nữ thần bất động lúc nào cũng ngự trên ngai vàng của mình. Đây là nữ thần Minerve song hành cùng chúng ta, thăng trầm, khóc than và vui sướng cùng chúng ta. Bạn sẽ là một nhà thông thái đích thực chỉ khi sự thông thái của bạn không ngừng biến đổi các hình thức của mình từ lúc bạn còn thơ bé đến khi nhắm mắt xuôi tay. Ý nghĩa mà bạn gắn cho từ “nhà thông thái” càng tuyệt vời hơn và sâu sắc hơn, thì bạn càng trở nên thông thái hơn; và cùng với từng bậc thang mà bạn bước trên con đường vươn tới sự thông thái, trước đôi mắt của tâm hồn sẽ rộng mở cái không gian mà sự thông thái chẳng bao giờ có thể tiến tới tận cùng.

XXV

Là một nhà thông thái có nghĩa là hiểu rõ chính bản thân mình. Nhưng vừa chạm được đến bề mặt của sự nhận thức về bản thể của mình, bạn đã thấy rõ rằng, sự thông thái đích thực là một cái gì đó còn sâu sắc hơn sự hiểu biết. Sự tăng thêm nhận thức chỉ có thể là điều mong ước để càng ngày càng nhiều hơn cái vô thức cao cả mà nó phát hiện ra cho chúng ta. Trên những đỉnh cao của cái vô thức mới này là ngọn nguồn của sự thông thái tinh khiết nhất. Tất cả mọi người đều thừa kế một phần như nhau cái chưa được nhận thức; nhưng mỗi phần của cái chưa được nhận thức này nằm về một phía khác nhau của cái nhận thức thông thường. Phần lớn mọi người không bước ra khỏi những ranh giới của vùng miền thứ nhất. Nhưng những người yêu quý sự thông thái sẽ không yên tâm chừng nào còn chưa tìm được những con đường mới dẫn tới vùng miền thứ hai. Nếu tôi yêu và thấu đạt được toàn bộ cái nhận thức khả thể với con người về tình yêu của mình, thì tình yêu này sẽ được soi sáng bằng cái vô thức có thuộc tính hoàn toàn khác với cái vô thức làm u ám tình yêu thông thường. Cái vô thức sau bao bọc con vật trong chúng ta, cái vô thức thứ nhất o bế cái thánh thiện trong chúng ta. Nhưng nó thực sự o bế cái thánh thiện chỉ khi chúng ta đã đánh mất đi cảm xúc của cái vô thức thứ nhất. Chúng ta chẳng bao giờ thoát khỏi cái vô thức, nhưng chúng ta có thể không ngừng hoàn thiện bản chất của cái vô thức mà chúng ta đắm chìm trong đó.