PHẦN III XXV

Là một nhà thông thái có nghĩa là hiểu rõ chính bản thân mình. Nhưng vừa chạm được đến bề mặt của sự nhận thức về bản thể của mình, bạn đã thấy rõ rằng, sự thông thái đích thực là một cái gì đó còn sâu sắc hơn sự hiểu biết. Sự tăng thêm nhận thức chỉ có thể là điều mong ước để càng ngày càng nhiều hơn cái vô thức cao cả mà nó phát hiện ra cho chúng ta. Trên những đỉnh cao của cái vô thức mới này là ngọn nguồn của sự thông thái tinh khiết nhất. Tất cả mọi người đều thừa kế một phần như nhau cái chưa được nhận thức; nhưng mỗi phần của cái chưa được nhận thức này nằm về một phía khác nhau của cái nhận thức thông thường. Phần lớn mọi người không bước ra khỏi những ranh giới của vùng miền thứ nhất. Nhưng những người yêu quý sự thông thái sẽ không yên tâm chừng nào còn chưa tìm được những con đường mới dẫn tới vùng miền thứ hai. Nếu tôi yêu và thấu đạt được toàn bộ cái nhận thức khả thể với con người về tình yêu của mình, thì tình yêu này sẽ được soi sáng bằng cái vô thức có thuộc tính hoàn toàn khác với cái vô thức làm u ám tình yêu thông thường. Cái vô thức sau bao bọc con vật trong chúng ta, cái vô thức thứ nhất o bế cái thánh thiện trong chúng ta. Nhưng nó thực sự o bế cái thánh thiện chỉ khi chúng ta đã đánh mất đi cảm xúc của cái vô thức thứ nhất. Chúng ta chẳng bao giờ thoát khỏi cái vô thức, nhưng chúng ta có thể không ngừng hoàn thiện bản chất của cái vô thức mà chúng ta đắm chìm trong đó.

XXVI

Là một nhà thông thái không có nghĩa là đắm đuối mỗi lý trí của mình và cũng không có nghĩa là chỉ dạy cái lý trí này giành được những chiến thắng dễ dàng với các bản năng của chúng ta. Những chiến thắng này sẽ là vô ích, nếu như chúng không dạy cho lý trí có sự phục tùng tối thượng với một loại bản năng khác, bản năng của tâm hồn. Cần giành được những thắng lợi thường ngày này chỉ vì chúng cho phép ta càng được tự do bộc lộ bản năng thánh thiện. Chúng không có một mục đích tự thân. Chúng chỉ làm một việc là dọn đường cho số phận của tâm hồn chúng ta - cái số phận luôn thanh khiết và sáng ngời.

XXVII

Lý trí mở rộng cửa đón sự thông thái, nhưng sự thông thái tràn đầy sức sống nhất lại không nằm ở lý trí. Lý trí cấm cửa cái ác, nhưng chỉ có sự thông thái của chúng ta mới mở một cánh cửa khác nơi chân trời đón nhận cái thiện. Lý trí giữ thế thủ, cấm đoán, lùi xa, loại trừ, tiêu diệt. Sự thông thái tấn công, đưa vào nề nếp, tiếp cận, giao hòa, làm tăng lên và kiến tạo. Sự thông thái nói đúng hơn là cơn đói của tâm hồn chúng ta, chứ không phải là sản phẩm của lý trí của chúng ta. Nó ngự nơi tầng cao hơn lý trí. Bởi vậy đặc tính của một sự thông thái đích thực là thực hiện hàng ngàn hành động mà lý trí không tán thành hay chỉ qua một thời gian dài mới tán thành. Thế nên sự thông thái đến một ngày kia mới nói với lý trí rằng, nên lấy thiện báo ác và yêu thương kẻ thù của mình. Cái lý trí vào ngày ấy vượt cao trên tất thảy những gì cao thượng nhất trong vương quốc của nó, rốt cuộc cũng cho phép điều này. Nhưng sự thông thái vẫn chưa hài lòng, và vốn không thỏa mãn, nó tiếp tục một mình tiến xa hơn trong những cuộc tìm kiếm của mình.

XXVIII

Nếu như sự thông thái chỉ nghe theo mỗi lý trí thôi và nếu như chỉ cần nó chiến thắng những lời khuyên nhủ của bản năng thôi là đủ, thì nó sẽ mãi mãi ở cái tầm của chính mình thôi. Khi ấy thì có lẽ chỉ có một loại thông thái, và con người ta có thể xem xét nó một cách toàn diện, bởi lý trí đã nhiều lần tung hoành khắp mọi lãnh địa của mình.

Mặc dù trong sự thông thái có vô số những điểm cố định, tuy nhiên, không có gì khác biệt nhau như bầu không khí bao trùm sự thông thái của Socrate và Chúa Ki tô, Aristide và Marc-Aurèle, Fénelon và Jean Paul. Không có gì có thể thay đổi toàn bộ dạng thức của mình như cùng một biến cố, vào cùng một ngày rơi xuống dòng sông dạt dào thông thái của những con người này; nhưng nếu như nó rơi xuống ao tù lý trí của họ, thì nó có lẽ sẽ mãi là chính nó. Bạn hãy thử tưởng tượng cảnh Socrate và Chúa Ki tô gặp một người vợ phản bội chồng. Lý trí của họ sẽ nói gần như giống hệt nhau. Nhưng sự thông thái của họ ở phía bên kia của lời nói và tư duy, sẽ có những chuyển động về hai thế giới khác nhau. Sự khác biệt này đòi hỏi bản chất đích thực của sự thông thái. Tất cả các nhà thông thái đều xuất phát từ một điểm - điểm ngưỡng của lý trí. Nhưng họ bắt đầu rời xa nhau kể từ giây phút những chiến thắng của lý trí trở nên hiển nhiên, tức là từ giây phút họ tự do thâm nhập vào miền tối cao bất khả tri.

XXIX

Có một sự khác biệt rất lớn giữa câu “thế là khôn ngoan” và câu “thế là thông thái”. Cái khôn ngoan chẳng phải lúc nào cũng là thông thái, còn sự thông thái trong con mắt của lý trí lạnh lùng chẳng bao giờ có vẻ là khôn ngoan. Ví như, lý trí sinh ra công lý, thì sự thông thái lại sinh ra lòng nhân hậu, mà như ông lão Plutarque đã nhận xét, “lan tỏa xa hơn công lý”. Chủ nghĩa anh hùng phụ thuộc vào cái gì, - vào lý trí hay vào sự thông thái? Có thể nói rằng, sự thông thái chẳng là cái gì khác ngoài cái cảm nhận về sự vô hạn trong ứng dụng đối với đời sống đạo đức của chúng ta. Thật ra, lý trí bẩm sinh ra cũng đã có cảm nhận về cái vô hạn, nhưng trong nó cái cảm nhận này tồn tại như một thực tại chết, vốn trong mọi việc chỉ chịu ơn chính bản thân mình, lý trí chẳng cần coi trọng cái cảm nhận này của cuộc sống, trong khi sự thông thái là thông thái chỉ ở mức độ mà cái vô hạn có được ưu thế chủ động với mọi hành động của nó.

Trong lý trí không có tình yêu, nhưng trong sự thông thái rất nhiều tình yêu. Và sự thông thái cao cả nhất chẳng mấy khác cái tinh khiết nhất trong tình yêu. Còn tình yêu lại là hình thức thần thánh nhất của cái vô hạn; và không còn nghi ngờ gì nữa, vì nó mang tính thần thánh, nó đồng thời cũng mang nhân tính sâu sắc nhất. Có lẽ vì thế nên nói rằng sự thông thái là chiến thắng của lý trí thần thánh trước lý trí của con người.

XXX

Chẳng nên quá khôn ngoan, nhưng chỉ có duy nhất sự thông thái mới có quyền viện dẫn đến lý trí. Lý trí của ai không học được cách tuân thủ hiệu lệnh đầu tiên của tình yêu, thì người đó chẳng phải là nhà thông thái. Chúa Ki tô có thể làm được gì, các anh hùng có thể thực hiện nổi điều gì, nếu như lý trí của họ không biết tuân phục? Phải chăng hành động anh hùng không luôn luôn vượt qua những giới hạn của lý trí hay sao? Tuy nhiên, ai dám cả quyết rằng, người anh hùng không thông tuệ hơn những người không hành động, vì họ chỉ nghe theo lý trí của mình? Cần phải không ngừng nhắc lại: chẳng phải lý trí, mà tình yêu mới có thể là cái bình chứa đựng, gìn giữ sự thông thái đích thực. Quả thật là lý trí mọc lên bên cội rễ của sự thông thái; nhưng sự thông thái không phải là bông hoa của lý trí. Dùng lối so sánh khác, có thể nói rằng, ở đây [chúng ta] không bàn đến sự thông tuệ về logic dường như là hậu duệ của lý trí, mà nói đến sự thông thái khác, có thể gọi nó là cô em gái yêu quý nhất của tình yêu.

Lý trí và tình yêu thoạt đầu tranh đấu với nhau trong tâm hồn đang vươn tới sự toàn thiện; nhưng từ cái thế giới, mà trong đó rốt cuộc tình yêu và lý trí hòa hợp với nhau, sẽ sinh ra sự thông thái. Và thế giới ấy càng sâu sắc hơn thì lý trí càng nhường nhiều hơn các quyền hạn của mình cho tình yêu.

XXXI

Sự thông thái là ánh sáng của tình yêu, và ánh sáng được tình yêu nuôi dưỡng. Tình yêu càng sâu sắc hơn thì nó càng trở nên thông thái hơn, và sự thông thái càng cao cả hơn thì nó càng gần với tình yêu hơn. Cứ yêu đi, và bạn sẽ trở nên thông thái; để trở nên thông thái, bạn sẽ cần phải yêu. Đúng là ta có thể yêu chỉ khi ta trở nên toàn thiện hơn, mà trở nên toàn thiện có nghĩa là trở nên thông thái hơn. Chẳng có một người nào trên thế gian lại không làm cho một điều gì đó trong tâm hồn mình tốt đẹp hơn kể từ thời khắc anh ta yêu một người khác, ngay cả khi ta chỉ nói đến tình yêu thông thường. Và có những người yêu bằng một tình yêu thủy chung, yêu không ngơi nghỉ, chỉ vì họ không ngừng tự hoàn thiện. Tình yêu nuôi dưỡng sự thông thái, và sự thông thái nuôi dưỡng lại tình yêu; chúng hình thành quanh nguồn sáng, mà ở trung tâm của nó những người đang yêu ôm chặt lấy những nhà thông thái. Sự thông thái và tình yêu là không thể tách biệt, và nơi thiên đường của Svedenborg, người vợ là “tình yêu của nhà thông thái đối với sự thông thái”.

XXXII

“Lý trí của chúng ta, - Fénelon nói, - nằm trong những tư tưởng sáng tỏ của chúng ta”. Nhưng sự thông thái của chúng ta, - chúng ta có thể bổ sung thêm từ bản thân mình, - tức là tất cả những điều tốt đẹp nhất trong tâm hồn chúng ta và trong tính cách chúng ta chủ yếu nằm trong những tư tưởng còn chưa đạt được sự sáng tỏ hoàn toàn của chúng ta. Nếu trong cuộc sống chỉ tuân theo những suy nghĩ sáng tỏ của mình, thì ta có nguy cơ trở thành một người ít xứng đáng với tình yêu, ít xứng đáng với sự kính trọng. Những lý lẽ mà chúng ta dùng để thuyết phục bản thân mình về sự cần thiết phải là một người nhân hậu, công tâm, cao thượng và đủ mọi lý do để ôm ấp những tình cảm và những suy nghĩ cao thượng nhất, miễn sao là chúng dễ tiếp thu với chúng ta, thực ra lại ít sáng tỏ hơn cả. May sao, càng có nhiều hơn những tư tưởng sáng tỏ, thì chúng ta lại càng học được cách tôn trọng hơn những tư tưởng còn mơ hồ. Cần cố gắng dự trữ theo khả năng một số lượng lớn ở mức có thể càng nhiều hơn những tư tưởng sáng tỏ để đánh thức trong tâm hồn mình cơ hội có một số lượng lớn hơn những tư tưởng còn mơ hồ. Những tư tưởng sáng tỏ đôi khi định hướng đời sống bên ngoài của chúng ta, nhưng rõ ràng là, những tư tưởng mơ hồ lại nằm ở trọng tâm đời sống nội tâm của chúng ta; mà cái đời sống hiển hiện rốt cuộc luôn luôn phục tùng cái đời sống mà chúng ta không nhận thấy.Tuy nhiên số lượng, chất lượng và sức mạnh của những tư tưởng mơ hồ của chúng ta lại phụ thuộc vào số lượng, chất lượng và sức mạnh của những tư tưởng sáng tỏ của chúng ta; và rất có thể là, phần lớn những chân lý tối hậu mà chúng ta khao khát tìm kiếm, chìm lấp trong nhiều tư tưởng mơ hồ của chúng ta đang kiên nhẫn chờ đợi thời khắc của mình, cần rút ngắn thời hạn chờ đợi của chúng. Mỗi một tư tưởng sáng tỏ tuyệt vời mà chúng ta đánh thức trong bản thân mình, đến lượt mình, sẽ luôn luôn làm sống dậy một tư tưởng mơ hồ tuyệt vời. Và một tư tưởng mơ hồ già cỗi đi, là khi chính nó đạt tới sự sáng tỏ, - bởi chẳng phải sự sáng tỏ hoàn toàn của các tư tưởng là dấu hiệu cho sự mệt mỏi của chúng hay sao? - Nó cũng sẽ đánh thức một tư tưởng mơ hồ khác còn tuyệt vời và cao thượng hơn chính bản thân nó khi ở trong bóng tối của mình. Và có thể là, khi mò mẫm không biết mệt mỏi như thể khắp nơi hết dãy này đến dãy khác giữa những hàng tư tưởng đã yên giấc ngàn thu, thì một trong những tư tưởng này sẽ có lúc tình cờ chạm được bàn tay nhỏ bé hầu như còn vô hình của mình vào cái chân lý vĩ đại.

XXXIII

Những tư tưởng sáng tỏ, những tư tường mơ hồ, con tim, trí tuệ, ý chí, lý trí, tâm hồn, - những từ ấy, về bản chất, cùng biểu thị một điều, - đó chính là tài sản tinh thần của một cá nhân. Tâm hồn, không còn nghi ngờ gì nữa, chính là cái mong ước tuyệt vời nhất của trí tuệ chúng ta, còn Chúa, có lẽ, về phần mình, chính là niềm khát khao tuyệt vời nhất của tâm hồn chúng ta. Trong toàn bộ điều này có biết bao nhiêu cái mờ tối mà may lắm thì chúng ta cũng chỉ cố gắng phân biệt được sự mờ tối nhờ những đường nét nổi bật, thường là còn đen thẫm hơn những bề mặt mà chúng cắt ngang qua. Sự nhận thức chính bản thân mình, có lẽ, là lý tưởng duy nhất có thể chấp nhận được còn lại cho chúng ta; nhưng sự nhận thức này, thoạt nhìn, chỉ phụ thuộc vào lý trí của chúng ta, có thật sự phụ thuộc vào lý trí hay không? Một người hoàn hảo hảo nhất, công tâm nhất, chính trực nhất, nói tóm lại là, một người đạo đức nhất, - anh ta có phải là người hiểu rõ nhất vị thế của mình trong vũ trụ hay không? Nhưng ai có thể nhất mực tin rằng, anh ta hiểu rõ được đến thế? Và phải chăng phẩm hạnh xác thực nhất không vươn tỏa cả bộ rễ của mình đến vùng thần bí - vô thức? Cái mong ước tuyệt vời nhất của trí tuệ chúng ta mới chỉ lướt qua trí tuệ của chúng ta thôi, và chúng ta đã lầm tưởng khi cho rằng hành trình thu hoạch đã xong chỉ vì nó được chờ theo con đường này. Cái lý trí sáng tỏ nhất chính vào lúc thăm dò lãnh địa của mình, mỗi bước đi nó đều vượt qua ranh giới của lãnh địa này.

Tuy nhiên, chỉ nhờ sự trợ giúp của trí tuệ chúng ta mới bắt đầu tô điểm cho mong ước này. Việc còn lại không hoàn toàn phụ thuộc vào chúng ta; nhưng việc còn lại này khởi động chỉ sau khi trí tuệ thôi thúc nó lên đường. Lý trí - đứa con cả của trí óc của chúng ta bình tâm ngồi xuống ngưỡng cửa đời sống đạo đức của chúng ta sau khi trí óc đã mở toang cửa hầm, nơi những sức mạnh bản năng đầy sinh lực bị giam hãm của cái bản thể của chúng ta đang thiếp ngủ. Nó chờ đợi với ngọn đuốc trên tay, và chỉ sự hiện diện của nó thôi đã làm cho ngưỡng cửa này trở thành bất khả xâm phạm với tất thảy những gì còn chưa hoàn toàn tương xứng với bản chất của ánh sáng. Ở phía xa, trong những vùng mà ánh sáng của nó không soi rọi tới, tiếp tục là đời sống tăm tối. Lý trí chẳng lo ngại về điều này; vì thế nó thật ra lại còn vui sướng. Nó biết rằng, trong con mắt của Chúa mà nó khát khao, tất thảy những gì còn chưa bước qua ngưỡng cửa ngời sáng - những giấc mơ, những suy nghĩ, thậm chí là những hành động – chẳng thể nào thêm thắt được gì cho cái bản chất lý tưởng được nó tạo nên, và chẳng thể nào tước bỏ được gì khỏi cái bản chất ấy. Nhiệm vụ của ngọn lửa trên tay nó là làm sao càng sáng hơn, càng có thể soi rọi xa hơn và không bỏ trạm gác của mình. Nó vẫn còn bình thản, chừng nào chỉ có những bản năng thấp kém và những u sầu xao động. Nhưng đôi khi trong số các tù nhân thức dậy hóa ra có những sức mạnh rạng ngời hơn chính nó, và chúng đã tiến sát gần cửa ra. Chúng tỏa ra thứ ánh sáng mong manh hơn, tản mát hơn, khó thấu đạt hơn cái ánh sáng tỏ tường và dịu mắt được bàn tay nó bảo vệ. Đây là những sức mạnh của tình yêu, của niềm hạnh phúc không thể hiểu nổi, và những sức mạnh khác nữa, bí ẩn hơn, vô tận hơn, thỉnh cầu cho chúng đi qua. Phải làm gì đây? Nếu lý trí đã ngồi ở bậu cửa trước khi nó có quyền chiếm cái chỗ này, vì thế nó còn chưa có dũng khí để hiểu rằng, không chỉ có một mình nó trên đời này, nó sẽ bối rối, cảm thấy sợ và đóng sập cửa lại. Và nếu sau đó nó mới dám mở cửa, thì sẽ chỉ thấy một dúm nhỏ tro tàn mỏng manh dưới những bậc thềm tối.

Nhưng nếu nó vẫn mạnh mẽ và kiên định, bởi tất thảy những gì nó còn chưa thể hiểu nổi đã dạy cho nó chí ít là một điều, rằng chẳng có một thứ ánh sáng nào lại nguy hiểm cả, rằng trong đời sống của lý trí có thể mạo hiểm bằng chính lý trí vì một thứ ánh sáng còn lớn lao hơn, - thì trên bậu cửa sẽ diễn ra một sự thay thế thầm lặng ngọn đèn này bằng một ngọn đèn khác. Những giọt dầu huyền bí hòa trộn với thứ tinh dầu thông thái của con người, và khi “những thiếu nữ ngoại tộc thanh bạch” đi ngang qua nó, ánh lửa ngọn đèn của nó vĩnh viễn thay đổi, bùng cao hơn, mạnh mẽ hơn, tinh khiết hơn giữa những hàng cột nơi cửa chính.

XXXIV

Bây giờ chúng ta sẽ giã từ sự thông thái cô đơn và trở lại với sự thông thái đang đi về phía mộ địa giữa đám khổng lồ đông vô kể những số phận con người. Phải chăng có thể khẳng định rằng, số phận của nhà thông thái không bao giờ tiếp xúc với số phận của kẻ bất hảo hay mất trí? Trái lại, tất cả các cuộc đời luôn đan bện với nhau, và những sợi chỉ vàng vấn vít với những sợi chỉ lanh trong tấm vải của vô số các sự kiện. Có những nỗi đau khổ đến chậm hơn và có vẻ ít đáng sợ hơn những nỗi đau khổ của Oedipe hay của chàng hoàng tử xứ Elseneur, những nỗi đau khổ không phải cúi gằm xuống trước ánh mắt của công lý, tình yêu và chân lý. Những người nói về các ưu thế của sự thông thái chỉ thông thái hơn cả khi họ thành thật, không cay đắng và không kiêu ngạo hiểu được rằng, sự thông thái hầu như không ban cho những người phụng sự mình một cái gì để những kẻ dốt nát hay độc ác không thể khinh thường. Sự gần gũi của nhà thông thái thường rất ít làm thay đổi những gì đã được những người xung quanh nhận thức, có phải vì ông ta đến quá muộn hay không, hay vì ông ta lướt qua quá nhanh, vì thế chẳng có được sự tiếp xúc thật sự, hay rốt cuộc vì ông ta đã phải đấu tranh với các sức mạnh thù địch tập trung với một số lượng quá lớn trong một thời gian quá dài. Nhà thông thái không thực hiện những phép lạ ở bên ngoài; ông ta chỉ cứu lấy cái gì còn có thể cứu được nhờ các quy luật thông thường của đời sống, và bản thân ông ta cũng dễ có thể bị cuốn đi bởi cơn bão lớn tàn nhẫn. Nhưng thậm chí vào giây phút lìa đời ông ta có quyền tự nhủ rằng, ông ta chết khi chưa trở thành kẻ bất lực và tuyệt vọng chứng kiến cái chết của tâm hồn mình trong suốt những tháng năm dài, một điều hầu như luôn luôn xảy ra với những người khác. Và sau đó chúng ta sẽ hoàn toàn hiểu ra rằng, cứu một ai đó theo các quy luật của một đời sống đích thực chứa đựng trong mình hai cuộc đời không phải lúc nào cũng có nghĩa là giằng lại được anh ta khỏi cái chết hay giải thoát cho anh ta khỏi những nỗi bất hạnh bên ngoài, mà có nghĩa chủ yếu là làm cho anh ta hạnh phúc hơn, làm cho anh ta phần nào tốt đẹp hơn. Cứu về mặt đạo đức - toàn bộ nhiệm vụ là ở đó; và chúng ta tưởng như điều này chẳng mấy quan trọng, vả chăng cũng như mọi sự diễn ra trên những đỉnh cao của cuộc sống. Phải chăng một tên cướp hối lỗi chẳng thể được cứu rỗi không chỉ ở ý nghĩa Cơ đốc giáo, mà còn ở ý nghĩa hoàn hảo nhất của từ này? Tuy rằng, hắn vào giờ phút đó phải chết, nhưng hắn chết mà được là một kẻ mãi mãi hạnh phúc, vì vào những phút cuối đời hắn đã được yêu thương, và vì có một người vô cùng thông thái đã biết chỉ cho hắn thấy, rằng tâm hồn hắn chẳng hề vô ích, rằng nó cũng đã từng nhân hậu và đi qua cõi trần gian này mà chẳng được nhận ra…

XXXV

Tùy ở mức độ chúng ta buông thả theo những tầng bậc của đời sống, chúng ta đồng thời trượt xuống tới cái bí ẩn của những nỗi đau buồn ngày càng nhiều hơn và sự bất lực tăng lên. Khi đó chúng ta thấy rằng, có rất nhiều tâm hồn quanh chúng ta lay lắt cho qua ngày chỉ bởi chúng tự cho rằng, mình vô tích sự và tin rằng, chẳng có một ai từng bao giờ đoái hoài đến chúng và ở chúng chẳng có gì để người ta có thể yêu thương. Nhưng phải chăng với nhà thông thái thì không có cái thời khắc ông ta thấy, biện hộ và yêu thương bất kể một tâm hồn nào, dẫu rằng chỉ vì nó được ban cho món quà bí ẩn của sự sống? Rốt cuộc có hay chăng cái thời khắc nhà thông thái thấu triệt tất cả những sức mạnh, tất cả những chân lý và tất cả những phẩm hạnh nơi đáy sâu của mọi sự yếu đuối, mọi thói tật xấu xa và mọi sự dối trá? Cái giờ phút trong sáng và phúc lành là khi sự hung ác dường như chẳng qua chỉ là cái thiện tâm đã lạc người dẫn đường, sự phản bội chẳng qua chỉ là tính trung thực bị lạc lối dẫn tới hạnh phúc, còn sự căm thù chỉ là tình yêu đang đau xót mở cánh cửa hầm mộ của mình. Đây chính là lúc chuyện về tên cướp hối lỗi tự thân trở thành câu chuyện của tất cả những ai đã tiếp xúc với một con người công chính. Và trong tâm hồn của một kẻ tủi cực nhất đã được cứu rỗi bằng một ánh mắt, một lời nói, một sự im lặng như thế, cái hạnh phúc đích thực đã không còn chịu lệ thuộc vào số phận khi đêm tối buông xuống sẽ quên đi, - điều này đã diễn ra trong tâm hồn Socrate, - rằng chén độc dược chết người đã cạn trước hoàng hôn.

XXXVI

Tuy nhiên, đời sống nội tâm, có lẽ, không là thứ như người ta thường nghĩ. Có bao nhiêu loại đời sống ngoại giới, thì cũng có bấy nhiêu loại đời sống nội tâm. Một kẻ nhỏ bé nhất cũng dễ dàng, như một người vĩ đại nhất, thâm nhập vào các lãnh địa âm thầm này; và lối vào đó chẳng phải lúc nào cũng qua cánh cổng lý trí. Điều hết sức thường thấy là, cái người hiểu biết nhiều hoài công gõ những cánh cửa này, và một kẻ chẳng hiểu biết gì từ bên trong trả lời anh ta. Không còn nghi ngờ gì nữa, một đời sống nội tâm đáng tin nhất, tuyệt vời nhất và kiên định là đời sống mà nhận thức dần dần tạo dựng lên trong chính bản thân mình nhờ sự trợ giúp của những yếu tố trong sáng nhất của tâm hồn chúng ta. Nhà thông thái - đó là người học được cách giữ gìn đời sống nội tâm này bằng tất cả những gì mà cơ hội từng ngày mang đến cho ông ta. Nhà thông thái - đó là người, mà sự thất vọng và phản trắc đến với tâm hồn ông ta chỉ để làm cho chính sự thông thái trở nên thanh khiết hơn. Nhà thông thái - đó là người, mà trong con người ông ta chính cái ác buộc phải gìn giữ ngọn lửa tình yêu. Nhà thông thái - đó là người đã quen thấy trong những nỗi đau khổ của mình chỉ một thứ ánh sáng được chúng lan tỏa trong con tim, và là người chẳng bao giờ nhìn vào cái bóng tối do những nỗi đau khổ hắt ra trùm lên những kẻ đã gây nên chúng. Nhưng còn thông thái hơn nữa - đó là người, mà trong con người ông ta cả niềm vui, cũng như nỗi buồn không chỉ làm tăng lên sự hiểu biết, mà đồng thời còn phát hiện ra rằng, còn có một điều gì đó cao hơn cả chính sự hiểu biết. Ông ta lên tới được những đỉnh cao của đời sống nội tâm, những đỉnh cao, mà từ đó nhìn xuống hiển hiện rõ những ánh lửa rực rỡ của đời sống nội tâm. Nhưng điều này chỉ đến với một phần thiểu số rất nhỏ nhoi, và niềm hạnh phúc đạt được trong các thung lũng ít oi bức hơn, nơi các nguồn gốc tăm tối của những ngọn lửa này biến đổi. Có những cuộc đời cũng tìm được trong bản thân mình nơi cư trú. Có những đời sống nội tâm bản năng. Có những tâm hồn đánh mất đi tinh thần chủ động và lý trí, chúng sẽ không bao giờ tìm được những lối mòn dẫn đến tinh thần chủ động và lý trí, chẳng bao giờ thấy nổi những gì chúng sở hữu trong nơi cư ngụ này; thế nhưng chúng cũng hành động hoàn toàn như những tâm hồn, mà lý trí của chúng đã đánh giá được hết mọi kho báu của mình. Có những người chỉ mong muốn điều thiện trong khi không nhận thấy rằng, đây là định tính duy nhất trong những suy nghĩ cao cả nhất, và không biết tại sao anh ta lại mong muốn nó. Trong khi đó, mọi đời sống nội tâm bắt đầu không hẳn là vào cái giây phút khi lý trí phát triển, mà đúng hơn là vào phút giây khi tâm hồn trở nên nhân hậu. Có một điều kỳ lạ là, chẳng thể có nổi một đời sống nội tâm khi sống trong cái ác. Kẻ nào bị mất đi sự cao thượng của tâm hồn, thì cũng bị mất đi đời sống nội tâm. Anh ta có thể hiểu bản thân mình, anh ta có thể biết tại sao mình độc ác, nhưng anh ta sẽ chẳng bao giờ có được nghị lực, cùng nơi cư trú đó, cũng như cái kho báu của những sự mãn nguyên vô hình, mà bất cứ ai không sợ hãi có khả năng thâm nhập vào con tim mình, có thể sở hữu. Đời sống nội tâm chỉ được tạo dựng nên bằng niềm hạnh phúc nào đó trong tâm hồn, còn một tâm hồn hạnh phúc chỉ khi nó có thể yêu cái thanh khiết trong chính bản thân mình. Đôi khi nó bị lừa dối trong lựa chọn của mình, nhưng thậm chí bị lừa dối, thì nó vẫn sẽ hạnh phúc hơn cái tâm hồn chặng có lấy một cơ hội để lựa chọn.

XXXVII

Vậy là, chúng ta sẽ cứu được một người, nếu bắt anh ta yêu cái ác phần nào ít đi so với những khi anh ta đã từng yêu nó; như thế là chúng ta đã giúp anh ta bắt tay vào việc xây nên trong cõi sâu thẳm của tâm hồn một nơi cư trú, mà vào đó số phận sẽ làm yếu đi vũ khí của mình. Nơi cư trú này sẽ là công trình bất hủ hoặc là của nhận thức, hoặc là của tình yêu - nó là gì thì cũng đâu có quan trọng, vì tình yêu là sự nhận thức vẫn còn đang đi tìm bản thân mình trong bóng tối, trong khi đó sự nhận thức chân chính là một tình yêu rốt cuộc đã tìm thấy bản thân mình trong ánh sáng, tâm hồn đã nhóm lên ngọn lửa vui bên trong mình, nơi sâu thẳm nhất của chốn cư trú ấy. Niềm vui sướng của tâm hồn xua đi nỗi buồn mà số phận ác nghiệt để lại sau mình, giống như ngọn lửa tự nhiên diệt trừ đi ảnh hưởng của bệnh tật trên khắp trái đất, - niềm vui sướng này của tâm hồn không giống như các niềm vui khác. Nó không phải là kết quả của sự thành công bên ngoài, cũng chẳng phải là sự tự ái hả hê, bởi ẩn dưới sự hả hê của lòng tự ai sẽ giảm bớt đi theo mức độ hoàn thiện của tâm hồn là niềm vui sướng của một tình yêu thuần khiết lớn lên theo mức độ tâm hồn hở nên cao thượng hơn. Không, niềm vui sướng này sinh ra chẳng phải do sự cao ngạo, và tâm hồn cảm thấy mình hạnh phúc chẳng phải vì nó có thể mãn nguyện với sắc đẹp của mình. Đúng là một tâm hồn đã hiểu được mình ở một mức độ nào đó có quyền biết rằng, nó tuyệt vời. Nhưng tất cả những gì mà nó quá xăng xái gán thêm cho cái nhận thức về vẻ đẹp, thì chưa biết chừng nó lại làm cái việc ngắt bỏ đi tình yêu vô thức. Nghĩa vụ đầu tiên của cái nhận thức phát hiện ra bản thân mình là dạy chúng ta tôn trọng cái vô thức còn chưa muốn hiển lộ. Nhưng niềm vui mà tôi nói đến ấy không lấy đi của tình yêu cái mà nó bổ sung thêm cho nhận thức. Trái lại, chỉ có ở trong nó thôi sự nhận thức mới được nuôi dưỡng bằng tình yêu, khi mà tình yêu đang tăng thêm nhờ nhận thức. Một tinh thần đang hoàn thiện sẽ nếm trải những niềm vui không thể thấu đạt được đối với cái thể xác hạnh phúc; nhưng một tâm hồn khi nó trở nên tuyệt vời hơn sẽ nếm trải những niềm vui, mà không phải lúc nào cũng dễ tiếp thụ với một tinh thần đang hoàn thiện. Đúng thật là, một tinh thần đang hoàn thiện, và một tâm hồn đang trở nên tuyệt vời hơn thường cùng chung tay gia cố cho tòa nội tâm. Nhưng cũng có khi chúng hành động riêng rẽ, và vì thế hai khu được chúng dựng lên không liên kết với nhau. Nếu như xảy ra tình huống như thế, và một người mà tôi yêu mến nhất trên đời đến xin tôi một lời khuyên nên lựa chọn như thế nào và nơi nào trong hai nơi cư trú ấy sâu sắc, kiên cố, vui hơn, thì tôi có lẽ sẽ khuyên anh ta cho số phận của mình trú ngụ trong tâm hồn đang vươn tới sự hoàn thiện.