PHẦN VII CV

Tôi biết là chúng ta đang nói về một con người thiên tài, nhưng những người như thế chỉ với một sự sâu sắc hơn nào đó thôi đã cho chúng ta thấy cái điều diễn ra ấy có thể diễn ra trong bất kể một con người nào; bằng không thì đây chẳng phải là sự thiên tài, mà là sự kỳ quái hay điên rồ. Càng tiến bước xa hơn, chúng ta càng thấy rõ hơn rằng, chẳng có sự thiên tài nào trong cái dị thường và sự ưu việt đích thực hình thành từ những yếu tố mà đời sống thường nhật mang đến cho tất cả mọi người. Hơn nữa văn chương không phải là vấn đề chúng ta đang bàn đến. Không phải công việc viết văn, mà đời sống nội tâm đã an ủi Emily, bởi có thứ văn chương sáng lòa mà không mảy may có một sự hoạt động tinh thần nào. Nếu như Emily cả đời im lặng, nếu như cô không cầm cây viết, trong cô vẫn ẩn chứa chính cái sức mạnh ấy, chính cái sức sống ấy, chính tình yêu phóng khoáng ấy, chính cái nụ hàm tiếu ấy ở một con người biết mình đang đi đâu, chính sự vững tin ấy của một tâm hồn biết ở trên đỉnh cao bao quát thế giới với những mối hoài nghi trọng đại và những nỗi buồn lớn lao trong đời sống của chúng ta. Chỉ có điều là chúng ta sẽ chẳng được biết về toàn bộ điều những điều này, - vậy thì chẳng còn gì để bàn.

Cuộc đời khiêm nhường của Emily dạy cho chúng ta nhiều điều. Chưa hẳn đã cần nêu cô làm tấm gương cho nhưng người có thiên tính chịu khuất phục. Toàn bộ cuộc đời cô dường như trôi đi trong sự mong đợi, nhưng không phải tất cả mọi người đều có quyền mong đợi, Emily chết khi còn là một trinh nữ ở tuổi 29, nhưng các trinh nữ chẳng phải đều có lý. Liệu có phải cái nghĩa vụ trước tiên của mỗi người là trao cho số phận của mình tất thảy những gì có thể trao cho cái số phận nói chung? Là một tác phẩm dang dở còn hơn là một cuộc đời không trọn vẹn. Khinh thường những niềm vui hư ảo hay vô bổ là tốt, nhưng gần như tự nguyện chối bỏ những điều kiện chủ chốt của cái hạnh phúc thiết yếu lại là một việc gàn dở. Một tâm hồn bất hạnh đâu có bị cấm nuôi dưỡng sự thương cảm cao thượng. Nhìn nhận nỗi buồn đau của cuộc đời mình một cách quảng đại đã có nghĩa là âm thầm thử nghiệm sức mạnh của đôi cánh sẽ có một lúc nào đó giúp chúng ta bay cao vượt lên khỏi toàn bộ nỗi buồn đau này.

Có thể là trong cuộc đời của Emily không có đủ sự gắng gỏi nỗ lực nào đó. Trong tâm hồn cô đã có tất cả sự táo bạo, tất cả những khát vọng cháy bỏng, tất cả những suy nghĩ độc lập; nhưng trong cuộc đời của cô chúng ta cũng thấy rõ toàn bộ sự dè dặt, toàn bộ sự âm thầm nhẫn nhịn, toàn bộ sự bất động, tất cả những hạn chế, tất cả những sự kìm nén và đủ mọi định kiến mà cô khinh bỉ trong suy nghĩ của mình. Đây là chuyện quá thường thấy ở những tâm hồn quá nhiều mơ ước. Hết sức khó phán xét một cuộc đời mà chỉ căn cứ vào chính nó. Còn về Emily Bronte, thì có thể nói rất nhiều về sự thủy chung mà vì thế cô đã hy sinh những năm tháng tốt đẹp nhất trong tuổi thanh xuân của mình cho người anh trai bất hạnh và không xứng đáng. Buộc phải nói về điều này bằng những lời lẽ chung chung nhất, nhưng hầu như ở tất cả mọi người con đường từ tâm hồn họ đến cuộc đời họ mới trải dài làm sao và chật hẹp biết bao! Với những suy nghĩ về sự táo bạo, về công lý, về tính trung thực, về tình yêu cũng có những điều xảy ra đúng như với những quả sồi trong một khu rừng: hàng nghìn và hàng chục nghìn quả mất hút và thối rữa trong đám rêu trước khi một cây mới nảy mầm. “Cô ấy, - người phụ nữ mà tôi mới dẫn lời trên đây, đã nói về một một người phụ nữ khác, - cô ấy có một tâm hồn tuyệt vời, suy nghĩ trong sáng, trái tim nhạy cảm; nhưng tất cả những điều này đến được với cuộc đời cô ấy chi khi đã phải trải qua một tính cách quá ư hẹp hòi. Tôi nhận thấy ở cô ấy hầu như luôn có sự thiếu nhìn xa trông rộng và đặc biệt là việc nhìn lại chính bản thân mình. Khi có một ai đó mong muốn chúng ta bộc lộ cuộc đời mình, thì anh ta trước hết sẽ kể cho chúng ta việc anh ta thấy, hiểu và cảm nhận nó như thế nào. Trước chúng ta khi ấy sẽ hiển lộ ra bản chất cao thượng của một tâm hồn. Trong khi cùng với anh ta chúng ta tìm hiểu sâu hơn về cuộc sống của anh ta, anh ta sẽ lần lượt kể cho chúng ta về những hành động của mình, những nỗi buồn và niềm vui của mình, và trong toàn bộ những điều này không có dấu vết của cái tâm hồn mà chúng ta vừa chợt nhận thấy qua các nguyên tắc và tư tưởng của anh ta. Các hành động vừa xuất hiện, lập tức kèm theo những bản năng, tính cách lộ diện, và cái tâm hồn - tức là phần cao quý nhất của một con người - chúng ta cảm thấy như nó đã bị hủy hoại, giống như một cô công chúa thích sống bần hàn dơ bẩn hơn là làm đôi tay của mình xấu xí đi bởi công việc thô kệch”.

CVI

Hỡi ôi, chẳng có gì sẽ được thực hiện một khi chúng ta chưa học làm xấu đi đôi tay của mình, một khi chúng ta chưa học được cách biến vàng bạc trong các suy nghĩ của mình thành chiếc chìa khóa mở không phải cánh cổng ngà của những giấc mộng mơ của chúng ta, mà để mở cánh cửa thực sự của ngôi nhà của chúng ta, thành chiếc cốc đựng không chỉ thứ nước mầu nhiệm của những ước mơ của chúng ta, mà còn không cho thứ nước rất thật rơi trên mái nhà của chúng ta bị đổ hắt đi, thành chiếc cân cân nhắc không phải theo lối áng chừng cái điều chúng ta định thực hiện trong tương lai, mà chính xác cho thấy trọng lượng của việc chúng ta làm hôm nay. Lý tưởng cao cả nhất sẽ là cái lý tưởng tạm bợ chừng nào nó còn chưa thâm nhập một cách mật thiết vào mọi thành viên chúng ta, chừng nào nó, có thể nói thế này, chưa tìm thấy khả năng để chúng ta chạm được các đầu ngón tay vào nó. Có những người, mà việc nhìn lại bản thân mình sẽ đem lại lợi ích chỉ cho suy nghĩ của họ. Có những người khác, mà việc nhìn lại này mỗi lần lại bổ sung thêm một điều gì đó cho tính cách của họ. Loại người thứ nhất là những người sáng suốt khi chuyện bàn đến không phải về chính họ, khi không cần phải hành động. Thị lực của loại người sau trở nên tinh tường chủ yếu là khi cần phải bắt tay vào hành động, khi nói đến hành động. Có thể nói rằng, có sự nhận thức mang tính lý trí, vĩnh viễn ngồi một chỗ, vĩnh viễn rộng mở trên cái ngai bất động và liên lạc với ý chí chỉ thông qua những kẻ đưa tin không đáng tin và chậm trễ; có sự nhận thức mang tính đạo lý, luôn ở tư thế đứng, sẵn sàng lên đường. Đúng là sự nhận thức này phụ thuộc vào sự nhận thức kia, có thể chính nó là sự nhận thức kia đã mệt mỏi bởi yên vị quá lâu, trong thời gian yên vị này đã học được tất cả những gì có thể học, và rốt cục quyết định đứng dậy, rời khỏi những tầng bậc thụ động, bước vào đời. Toàn bộ việc này là tuyệt vời chỉ một khi sự nhận thức kia không chậm trễ đến tận cái ngày mà các thành viên từ chối mang nó.

Làm thế nào để biết được rằng, việc đôi khi hành động trái với suy nghĩ của mình có tốt hơn là chẳng bao giờ dám hành động theo những suy nghĩ của mình hay không? Một sai lầm năng động ít khi là sai lầm không thể sửa chữa được; hoàn cảnh và con người ta tự cố gắng nắn chỉnh nó; nhưng hoàn cảnh và con người ta có thể làm được gì với cái sai lầm thụ động, lảng tránh bất kể một sự đụng chạm nào với thực tế? Tuy nhiên, từ toàn bộ vấn đề này không nên rút ra kết luận rằng, cần phải hạn chế sự nhận thức mang tính lý trí của chúng ta và không quá phát triển nó trong khi chờ đợi sự nhận thức mang tính đạo lý của chúng ta. Chẳng có gì phải lo ngại cái lý tưởng quá cao xa đôi với việc có thể làm cho nó thích ứng với cuộc sống. Để khởi động một hành vi nhỏ nhất của lẽ công bằng và tình yêu phải cần đến cả một dòng sông thiện tâm đấy. Cần làm sao cho những tư tưởng của chúng ta mười lần cao quý hơn cách thức hành động của chúng ta, để những hành động của chúng ta chỉ mang tính chính trực mà thôi, cần vô cùng khát khao cái thiện để dẫu chỉ phần nào tránh né cái ác. Không có một sức mạnh nào trên đời này bị suy giảm như cái tư tưởng buộc phải hạ cố đến sự sinh tồn hằng ngày. Đó là lý do tại sao phải là một người anh hùng trong những suy nghĩ của mình để là người có thể chấp nhận được và vô hại trong các hành động của mình.

CVII

Cuối cùng chúng ta cũng tiến sát gần những số phận tăm tối: chúng cho chúng ta thấy rằng, thậm chí ở đáy tận của những nỗi đau khổ ghê gớm về thể xác cũng không có gì là không thể cứu vãn được, và than thở về định mệnh hầu như luôn có nghĩa là than thở về sự nghèo nàn đáng thương của tâm hồn mình.

Trong lịch sử La Mã có kể về Julius Sabinus một vị nguyên lão của xứ Gaule, đã công phẫn chống lại hoàng đế Vespasien và thất bại. Ông ta đã có thể dễ dàng chạy sang với những người Giéc manh, nhưng vì không thể đưa theo người vợ trẻ của mình, tên là Eponine, ông ta đã không bỏ rơi nàng. Trong những ngày buồn thảm và đau thương chúng ta dường như cuối cùng cũng nhận ra cái giá trị duy nhất và đích thực của cuộc đời: ông ta đã quyết định chấm dứt cuộc đời mình. Ông ta có một tòa dinh thự, dưới đó có những đường hầm rất rộng mà chỉ ông ta và hai người nô lệ đã được tự do biết. Ông ta đã đốt tòa dinh thự này, và người ta đồn rằng, ông ta đã uống thuốc độc và xác ông ta bị thiêu trong lửa. Chính Éponine cũng bị lừa vì tin đồn, -Plutarque, người đã kể câu chuyện mà tôi dẫn ra đây, đã nói thế; câu chuyện này còn được nhà sử học Antonins, bá tước xứ Champagny bổ sung thêm. Và khi Martialis, người nô lệ đã được tự do, báo tin cho nàng biết về việc chồng nàng đã tự sát, nàng ba ngày ba đêm nằm sõng soài trên mặt đất, không ăn uống. Sabinus xót xa khi được biết về nỗi buồn thương này và ra lệnh báo tin cho Éponine biết là ông còn sống. Nàng vì thận trọng vẫn để tang chồng mình và khóc thương ông suốt ngày cho mọi người đều biết, nhưng đêm đêm lại đến với ông ở nơi ẩn trốn. Suốt bảy tháng, đêm nào nàng cũng xuống chốn địa ngục này để được gặp chồng. Nàng thậm chí đã cố đưa ông ra khỏi đó, cạo râu, cắt tóc cho ông, lấy khăn trùm đầu, mặc váy cải trang để đưa ông vào thành phố thân yêu. Nhưng việc ở đó nhanh chóng trở nên nguy hiểm với nàng, và nàng đã quay trở lại với chồng ở dưới hầm; kể từ đó nàng lúc thì ở lại trong làng, đêm đêm ở cùng chồng, lúc thì trở vê thành phố đến với người bạn gái. Rồi nàng mang thai, nhưng nhờ thuốc cao trông nàng vẫn nhỏ gọn, nên không một người phụ nữ nào, thậm chí trong nhà tắm hơi nhận ra là nàng có thai. Đến ngày sinh, nàng xuống hầm tối một mình, không cần sự trợ giúp của bà đỡ, như sư tử cái trong hang, và sinh đôi.

Nàng nuôi con bằng dòng sữa của mình, chăm lo và giúp đỡ chồng mình suốt chín năm ròng trong nơi ẩn trốn tối tăm ấy. Tuy nhiên, nơi ẩn trốn của Sabinus đã bị phát hiện, và ông bị giải về La Mã. Ông ta, dĩ nhiên có thể đã trông đợi vào sự khoan dung của Vespasien. Éponine khi cho hoàng đế thấy hai cậu con trai của mình đã nói: “Thần sinh chúng ra trên đời và nuôi dưỡng chúng để chúng thần có nhiều người hơn đặng có thể cầu xin lòng khoan dung của ngài”. Những người có mặt chứng kiến cảnh tượng ấy đều rơi nước mắt, song hoàng đế vẫn không xiêu lòng, và người phụ nữ xứ Gaule can trường đành xin được chết cùng chồng. “Tôi đã sống, - nàng nói, - cùng chồng tôi trong tối tăm còn hạnh phúc hơn ông, ôi một hoàng đế mang tiếng là được sống dưới ánh mặt trời, trong hào quang của vương quốc của ông”.

CVIII

Trái tim ai có thể nghi ngờ, trái tim ai lại không muốn yêu trong cảnh tối tăm được soi sáng bằng một tình yêu như thế? Hiển nhiên là, có nhiều ngày giờ khủng khiếp và thương tâm đã diễn ra với họ nơi hang sâu của họ. Nhưng ai, thậm chí là một trong số những người chỉ yêu thích những sự thỏa mãn tầm thường của cuộc đời, có thể không thích yêu thương với một ngọn lửa tình cháy bỏng như thế ở một nơi gần như là hầm mộ, hơn là yêu bằng một tình yêu lạnh giá trong ánh sáng và hào quang của mặt trời?

Lời đáp trả phi thường của Éponine trở thành tiếng thét của tất cả những ai hiểu biết về tình yêu, và có một tâm hồn cầu tiến có mục đích sống, khát khao chân lý, hy vọng và có nghĩa vụ. Ngọn lửa khích lệ Éponine trong hoàn cảnh u tối của nàng cũng chính là ngọn lửa khích lệ nhà thông thái ở nơi sâu thẳm của những giờ phút không đổi thay trong đời. Tình yêu - đó là mặt trời vô thức của tâm hồn chúng ta; nhưng những ánh mặt trời này giống một cách kỳ lạ với những tia sáng mà một tâm hồn cố gắng nhân lên trong bản thân mình, một tâm hồn yêu sự thật, sự cao cả, yêu cái đẹp và chân lý. Nhưng phải chăng không thể áp dụng niềm hạnh phúc ngẫu nhiên nảy sinh trong con tim Éponine cho mọi con tim thuần khiết? Tất cả những gì có trong tình yêu của nàng đem lại niềm an ủi đặc biệt, sự quên mình, việc biến những tiếc thương thành nụ cười, hành động từ bỏ những thú vui vì niềm hạnh phúc được con tim biến thành niềm hạnh phúc vĩnh cửu, mối quan tâm đến những tia sáng yếu ớt thường ngày khi chúng soi rọi cái được tâm hồn tôn thờ, sự đắm mình trong ánh sáng và niềm vui, mà nếu muốn chúng ta có thể nhân bội lên, bởi để làm được điều đó chúng ta chỉ cần yêu một cách mãnh liệt hơn là đủ, - lẽ nào tất cả những điều này và hàng nghìn sức mạnh hiền hòa và mang tính cứu độ đến thế không thể có trong chính phần nồng nhiệt nhất thuộc về con tim chúng ta, tâm hồn chúng ta và suy nghĩ của chúng ta? Tình yêu của Eponine có phải là một cái gì đó tựa như ánh chớp lóe sáng vô tình, bất ngờ và bình thường trong cuộc đời này? Tình yêu không phải lúc nào cũng suy xét. Thường là nó không cần đến một suy xét nào, một sự nhìn lại bản thân nào để tận hưởng tất cả những gì có trong sự suy xét. Nhưng tất cả những gì tốt đẹp nhất trong tình yêu không vì thế mà trở nên ít giống với những gì tốt đẹp nhất trong suy tư. Éponine, nàng đã yêu, vì thế nàng đã thấy chỉ mỗi cái diện mạo rạng rỡ trong những nỗi khổ đau của mình. Nhưng suy xét, nghĩ ngợi, nhìn sâu xa hơn nỗi buồn đau của mình và hành động một cách vui vẻ hơn mức mà lề luật chung của số phận đòi hỏi có nghĩa là thực hiện việc này một cách tự nguyện và tin chắc một điều rằng, cái việc tình yêu làm nhất quyết không có sự nhận biết của mình, mà do vận hội bất ngờ thôi hay không? Mỗi một nỗi đau khổ của Éponine đã đốt sáng ngọn đuốc trong hầm sâu; và chẳng phải cũng theo chính cách ấy, với cái tâm hồn đã quen với nơi ẩn cư của mình, mỗi nỗi buồn đau khi buộc tâm hồn phải trở lại với chính mình sẽ nhen nhóm lên niềm an ủi lớn lao hay sao? Nhưng vì Eponine cao thượng của chúng ta đã đưa chúng ta về cái thời của những vụ truy bức mang tính tôn giáo, thì có nên chẳng nói rằng, cái dấu tích như thế giống như một gã đao phủ tà đạo, do quá đỗi kinh ngạc hay trời xui đất khiến, giữa cực hình gã gây nên, bỗng quỳ sụp xuống dưới chân nạn nhân của mình, dịu dàng khích lệ người ấy, khát khao được chịu đau khổ cùng, và sau cùng là ôm hôn, cầu xin chỉ cho hắn đường đến bầu trời của nạn nhân?

CIX

Cho dù chúng ta có đi đâu chăng nữa thì ở đâu dòng đời cũng đang dâng trào cuộn trôi dưới bầu trời. Nó trôi đi giữa những bức tường tù ngục, dù mặt trời chẳng soi sáng dòng chảy của nó, cũng như chảy dưới chân một tòa lâu đài đầy vinh quang và hạnh phúc. Đối với chúng ta, giá trị không phải ở bề rộng, không phải ở độ sâu, không phải ở sức mạnh của dòng chảy luôn luôn chảy trôi, thuộc về tất cả mọi người, mà là độ tinh khiết và độ lớn của chiếc cốc mà chúng ta dùng nó để múc nước ở dòng chảy ấy. Tất thảy những gì chúng ta có thể múc được từ cuộc đời cần phải mang hình thù của chiếc cốc này. Nó, về phần mình, phải được đúc theo hình thù của những tình cảm và suy nghĩ của chúng ta, nói tóm lại là, được tạo hình trên ngực của số phận nội tâm của chúng ta, như chiếc cốc được một nhà điêu khắc cổ đại tạo tác nên trên ngực của một nữ thần. Chúng ta là chủ nhân chiếc cốc do chúng ta làm ra. Chúng ta gần như luôn luôn có chiếc cốc mà chúng ta đã học được cách mong muốn nó. Chúng ta có thể than thở về số phận chỉ vì rằng, nó không gợi lên cho chúng ta những suy nghĩ hoặc những mong muốn có được một chiếc cốc lớn hơn và hoàn hảo hơn. Vâng, sự không đồng đẳng chỉ có ở trong những mong muốn. Nhưng sự mong muốn này trở nên dễ nhận thấy đối với chúng ta chỉ vào thời điểm khi nó bắt đầu được thanh tẩy. Hiểu rằng, mong muốn của chúng ta có thể tuyệt vời, phải chăng chỉ một điều này thôi sẽ không làm cho mong muốn tuyệt vời hơn? Phải chăng một điều này thôi không làm căng được lồng ngực của số phận chúng ta bằng hơi thở mới, và do đó không mở rộng được miệng của chiếc cốc lý tưởng dễ tạo tác mà kim loại, thứ vật liệu làm nên nó, đông cứng hoàn toàn chỉ vào giờ phút lạnh giá của cái chết?

Ai đợi chờ một tình cảm nồng nhiệt hơn và cao thượng hơn, người đó chẳng có gì phải than thở. Ai đợi chờ mong muốn một hạnh phúc lớn lao hơn đôi chút thôi, một cái đẹp lớn lao hơn đôi chút thôi, một sự thật lớn lao hơn đôi chút thôi, người đó chẳng có gì phải than thở. Với anh ta sẽ xảy ra đúng cái điều mà theo truyền thuyết đã xảy ra với sự phúc lành hoàn toàn trọn vẹn của những người được lựa chọn. Người nào trong số họ cũng được khoác lên người niềm vui và choàng những bộ áo lễ hợp với tầm vóc của mình. Anh ta chẳng thể mong ước một phúc lành lớn hơn cái phúc lành mà anh ta đang sở hữu, bởi chỉ với việc anh ta ước mong cái phúc lành này thôi, thì anh ta coi như đã có nó rồi. Nếu tôi ganh tị một cách cao thượng với niềm hạnh phúc của những người có chiếc cốc sáng bóng và lớn hơn chiếc cốc của tôi để múc ở nơi trong lành hơn của dòng chảy vĩ đại, thì bản thân tôi, tuy không biết điều này, đã nhận được một phần tuyệt vời trong những gì họ múc, và miệng tôi kề sát bên miệng họ cùng chạm vào miệng cốc rồi.

CX

“Nàng có thể yêu được ai?” - một người phụ nữ được hỏi, câu hỏi ngụ ý gì thì bạn chắc còn nhớ những gì đã được viết trước những phần bàn ngoài lề này. Cùng có thể đặt ra đúng câu hỏi này cho Emily Bronte và nhiều người khác. Trên đời này có không ít những tâm hồn cao thượng như thế đã đánh mất những năm tháng đẹp nhất của tình yêu khi đặt ra cho mình những câu hỏi như vậy về trái tim tương lai đang chờ đợi họ.

Tuy nhiên, trong lĩnh vực định mệnh hầu như mọi lời thở than, những tiếc nuối, những mong chờ viển vông, những nỗi sợ không đâu và những niềm hy vọng không gì sánh nổi hầu như luôn luôn xoay quanh cách thức yêu.

Trong toàn bộ vấn đề này có rất nhiều sự kiêu ngạo, thơ ca giả tạo và dối lừa. Nói chung ta thường thấy hơn cả những tâm hồn thiếu hiểu biết giữa những người ít nỗ lực nhất để là người hiểu biết. Cái lý tưởng được nuôi dưỡng nhiều hơn cả bằng những nỗi khiếp sợ, những thất vọng, những lời than vãn và những tham vọng nhỏ nhen cần phải coi là một lý tưởng mong manh, hẹp hòi và vô căn cứ. Điều chúng ta sợ hơn cả là những đức hạnh, những tư tưởng, những phẩm chất đạo đức và những nét đẹp tinh thần mới chỉ tồn tại trong óc tưởng tượng của chúng ta thôi bị xúc phạm và bị bỏ qua không được thừa nhận. Với các công tích kiểu này, cũng như với cái lợi ích vật chất, những hy vọng của chúng ta một mực nhất quyết bấu víu lấy những gì mà chúng ta chẳng bao giờ có thể sở hữu được. Một kẻ lừa đảo có ý định tu tỉnh cũng thế, hắn lấy làm ngạc nhiên là người ta không tỏ thái độ tôn trọng đúng vào thời điểm tính trung thực bừng tỉnh trong con tim hắn. Nếu chúng ta thực sự trong sáng, không vụ lợi và chân thành, nếu những suy nghĩ của chúng ta có thói quen và một cách tự nhiên vươn cao hơn thói háo danh và tính ích kỷ bản năng thì chúng ta sẽ rất ít quan tâm đến việc, những người xung quanh có tán dương, có hiểu, có khâm phục chúng ta hay không. Épictète, Marc- Aurèle, Antonin Thánh thiện chẳng bao giờ than phiền rằng, người đời không hiểu họ. Họ không ảo tưởng rằng, trong họ ẩn chứa một điều gì đó chưa từng thấy và siêu phàm. Trái lại, họ tin rằng, phần tốt đẹp nhất trong đức hạnh của họ chính là ở chỗ mà không cần phải gắng sức ai ai cũng có thể hiểu rõ. Nếu người ta không thừa nhận một điều gì đó, thì không phải là vô cớ, bởi luôn có một nguyên nhân tột cùng giải thích cho sự bất lực của mọi người trong một cảm xúc nào đấy. Mọi người thường không công nhận những phẩm hạnh bệnh hoạn của chúng ta - những phẩm hạnh được chúng ta gắn cho một giá trị quá lớn, mà mọi phẩm hạnh được chúng ta gán cho cái giá trị quá lớn và chúng ta đòi hỏi một sự quan tâm tôn trọng đặc biệt đều bệnh hoạn hết. Cái phẩm hạnh bệnh hoạn thường ác hại hơn một thói tật khỏe mạnh. Bất kể trong trường hợp nào nó cũng kéo chúng ta rời xa hơn khỏi chân lý, mà xa rời chân lý thì chẳng có sự cứu rỗi đâu. Trong khi lý tưởng của chúng ta hoàn thiện, nó chấp nhận một số lượng lớn nhất các hiện thực. Trong khi tâm hồn chúng ta trưởng thành, nó càng ít lo sợ hơn việc không gặp được một tâm hồn khác thích hợp với mình, bởi một tâm hồn đang trưởng thành lên cũng là lúc nó tiến gần đến chân lý, mà tiếp cận chân lý thì nó càng góp phần vào sự cao cả của chân lý.

Giữa ánh thiên quang hầu như không thay đổi độ chói sáng của mìhh, sau khi lên tới cảnh giới thứ ba, Dante không nhận thấy chuyển động quanh mình, bỗng tự hỏi mình vẫn đứng yên tại chỗ hay đang tiến gần hơn tới ngôi Thiên Chúa. Khi ấy ông nhìn vào Béatrice, và vì ông cảm thấy nàng tuyệt vời hơn trước, nên ông kết luận rằng, mình đang tiến gần tới đích. Và chúng ta cũng đang trên con đường dẫn chúng ta đến chân lý, chúng ta có thể tính những bước chân của mình theo mức độ tăng lên của tính cầu tiến, tình yêu, lòng quý trọng và sự ngạc nhiên với tất thảy những gì sánh bước cùng chúng ta trong cuộc đời.

CXI

Thông thường một người ra khỏi nhà đi tìm niềm vui, cái đẹp, chân lý, tình yêu và quay trở về hoàn toàn hài lòng chỉ một khi anh ta có thể nói với những đứa con của mình rằng, anh ta chẳng tìm thấy được gì. Có một sự kiêu ngạo nào đó trong việc tuyên bố rằng mình không mãn nguyện, và phần lớn mọi người đổ lỗi cho cuộc đời và tình yêu chỉ vì rằng, họ cứ những tưởng cuộc đời và tình yêu phải đem lại cho họ một thứ gì đó lớn hơn những gì bản thân họ có thể dành cho chúng. Quả thật là, với tình yêu, cũng như với mọi thứ khác có thể cần một lý tưởng cao quý hơn; nhưng bất kể một lý tưởng nào không đáp ứng được với hiện thực nội tâm mãnh liệt sẽ chỉ là sự giả dối nhảm nhí, vô bổ, ngọt đắng. Đôi ba cái lý tưởng quá xa vời là đủ để làm tê liệt cả một cuộc đời. Thật sai lầm khi nghĩ rằng, tầm cao của một tâm hồn được tính bằng độ cao của những khát vọng hay những mộng ước của nó. Những kẻ yếu đuối thường có những mộng tưởng tuyệt vời và đầy ý nghĩa hơn những người mạnh mẽ, bởi toàn bộ năng lượng của họ, toàn bộ hoạt động của họ bị thiêu hủy trong những mộng tưởng này. Độ cao của một ước mơ bình thường, khi cần xác định tầm cao đạo đức của chúng ta, được tính chỉ theo chừng mực nó là cái bóng đổ của cuộc đời trước đó và của một ý chí hợp nhân tình, kiên định, đã được thử thách. Khi ấy có thể tức thì dựng ngay được ước mơ giữa thung lũng ngập tràn ánh nắng của những hiện thực ngoại giới, như khi chúng ta đóng một cái cọc gần tháp chuông mà chúng ta muốn đo cái bóng của nó để xác định mối tương quan giữa cái bóng của thời gian và ngọn tháp vĩnh cửu.

CXII

Dường như là một điều tự nhiên nếu một trái tim cao thượng mong đợi một tình yêu lớn; nhưng còn tự nhiên hơn nếu nó vẫn cứ yêu trong khi mong đợi, và vì yêu nên nó không có cảm giác là mình đang đợi chờ. Trong tình yêu, cũng như trong cuộc sống nói chung hầu như luôn có sự chờ đợi một cách vô ích. Chỉ trong khi yêu chúng ta mới học được cách yêu, và bằng những cái được gọi là những nỗi thất vọng của những trải nghiệm yêu thương nhỏ bé chúng ta mới có thể dễ dàng và chắc chắn nhất duy trì được ngọn lửa không thể lay động của một tình yêu vĩ đại có thể sẽ soi sáng cho chặng đường đời của chúng ta.

Chúng ta thường không công bằng với những nỗi thất vọng này, chúng ta gán cho chúng một diện mạo sầu não và nhợt nhạt. Chúng, trái lại, là nụ cười đầu tiên của chân lý đấy. Bạn là một người có thiện chí; bạn mong muốn là một người công minh, có ích, thông thái và hạnh phúc. Nhưng nếu bạn âu sầu vì những nỗi thất vọng, thì có phải vì thế mà bạn cảm thấy tiếc nuối cái sự dối trá mà bạn đã sống ở trong đó? Chẳng lẽ bạn thích sống trong một thế giới lầm lạc và mộng mơ hơn là sống trong thế giới hiện thực? Những giờ phút tuyệt vời nhất của những dự định cao đẹp nhất thường tiêu tan trong cuộc đấu tranh diễn ra giữa một giấc mơ tuyệt vời và một quy luật không thể tránh khỏi mà chúng nhận ra vẻ đẹp của nó chỉ sau khi cái giấc mơ tuyệt vời đã hoàn toàn kiệt sức. Nếu tình yêu, giả dụ như, khiến bạn thất vọng thì không lẽ bạn nghĩ rằng, việc cả đời tin chắc là không và không thể có tình yêu sẽ là điều cứu rỗi cho bạn? Bạn có nghĩ hay không rằng, cái ảo tưởng kiểu ấy sẽ không làm sai lệch những hành động trọng đại nhất của bạn, không che lấp dài lâu những giờ phút của cái chân lý mà bạn khát khao vươn tới? Nếu bạn đang hy vọng thực hiện những công việc vĩ đại và nếu nỗi thất vọng lại cho bạn thấy địa vị của bạn nằm trong các sự kiện hạng hai, thì chẳng lẽ nguyền rủa đến lúc chết người đưa tin của chân lý là một việc đúng đắn? Và phải chăng kết cục là chính cái ảo tưởng của bạn cũng không thể tìm thấy chân lý, dù nó rất chân thành? Chúng ta hãy cố gắng biến những nỗi thất vọng của chúng ta thành một tập hợp đông đảo những người bạn bí ẩn và đáng tin cậy, những cố vấn không thể bị mua chuộc. Nếu một trong số những thất vọng ấy ghê gớm hơn những thất vọng khác có hạ gục chúng ta thì chúng ta cũng đừng rên rỉ than thở: “Cuộc đời kém tuyệt vời hơn những mơ ước của chúng ta”, mà nên tự nhủ: “Những ước mơ của chúng ta còn thiếu một cái gì đó, vì chúng không được cuộc đời tán đồng”. Rốt cục là toàn bộ sức mạnh lừng danh của những tâm hồn mạnh mẽ được tạo nên chỉ từ những nỗi thất vọng mà chúng đã hân hoan đón nhận. Mỗi một nỗi thất vọng, mỗi một tình yêu bị cự tuyệt, mỗi một niềm hy vọng tan vỡ đều bổ sung thêm sức nặng cho uy thế của chân lý của bạn. Và quanh chúng ta các ảo tưởng càng rơi rụng nhiều hơn thì hiện thực xã đại hiện ra càng cao quý và vững chắc hơn, giống như giữa đám cành trơ trụi lá trong khu rừng mùa đông chúng ta sẽ nhìn rõ mặt trời hơn.

CXIII

Nếu bạn tìm kiếm một tình yêu vĩ đại, bạn có nghĩ hay không rằng, có thể tìm thấy một tâm hồn xiết bao tuyệt vời như những ước mơ của bạn, nếu chỉ có mỗi những ước mơ của bạn ra đi tìm kiếm nó? Chỉ đưa ra những mong muốn, hoài bão, ước mơ viển vông đổi lại cho sự đòi hỏi những ngôn từ chính xác và những hành động quyết đoán có là một việc làm chính đáng hay không? Tuy nhiên chúng ta hầu như luôn hành động đúng như thế. Nếu một vận hội quá đỗi may mắn, không là cái vận hội bất ngờ, rốt cuộc gửi một người đến với chúng ta, người thể hiện một cách chính xác lý tưởng của chúng ta, thì chúng ta có quyền hay không trông chờ những kỳ vọng lười biếng và mơ hồ của chúng ta sẽ đồng thuận được dài lâu với cái hiện thực năng động và hoàn toàn xác định của con người này?

Chúng ta có khả năng nào đó tìm ra ở bên ngoài bản thân mình một lý tưởng của mình chỉ sau khi chúng ta, trong mức độ có thể, thực hiện nó trong chính bản thân mình. Bạn có quyền hay không hy vọng rằng, bạn sẽ nhận ra và giữ lại được một tâm hồn trung thực, sâu sắc, yêu thương, thủy chung, bất tuyệt, một tâm hồn bao trùm hết thảy, độc đáo, độc lập, dũng cảm, có thiện ý và cao thượng, nếu bạn không như tâm hồn ấy hiểu rõ tính trung thực, tình yêu, lòng chung thủy, tư tưởng, cuộc đời, sự độc đáo, độc lập, lòng dũng cảm, thiện tâm và sự cao thượng là gì? Và làm sao bạn biết đến tất cả những phẩm chất này của tâm hồn, nếu bạn không yêu chúng và không sống lâu dài giữa chúng, như tâm hồn ấy đã yêu chúng và sống giữa chúng?

Chẳng có gì khó tính, thô vụng, mù quáng hơn cái thiện tâm, cái đẹp và sự hoàn thiện về đạo đức trong trạng thái mong ước. Nếu bạn muốn tìm được một tâm hồn lý tưởng, thì hãy bắt đầu từ việc làm sao để chính bạn giống như lý tưởng bạn đang tìm kiếm. Chẳng có một cách thức khác để tìm được nó đâu. Trong khi bạn thực sự tiến gần đến lý tưởng này, bạn sẽ thấy rằng, lẽ công bằng và hạnh phúc của bạn đòi hỏi một cái lý tưởng hầu như luôn luôn khác hẳn với thứ mà những hy vọng mơ hồ đã mong chờ. Cùng với việc lý tưởng của bạn thành hiện thực khi tiếp xúc với cuộc đời, nó sẽ trở nên phóng khoáng hơn, dịu dàng hơn, nhu thuận hơn và hoàn thiện hơn. Khi ấy trong cái mà bạn yêu, bạn sẽ phát hiện ra điều thực sự tuyệt vời, vững bền - nhân ái, muôn đời - chân thật trong chính bản thân bạn, bởi chỉ có cái thiện đang sống trong trái tim chúng ta mới báo trước được về cái thiện ở bên ngoài chúng ta. Khi ấy, rốt cuộc, bạn sẽ ít coi trọng hơn những thứ không hoàn thiện sẽ không còn làm tổn thương thêm nữa cho sự viển vông của bạn, tính ích kỷ và sự ngu tối của bạn, tức là những thứ không hoàn thiện sẽ không còn giống như những sự không hoàn thiện của bạn nữa, bởi cái ác trong con người chúng ta có thái độ đặc biệt không dung thứ với cái ác của người khác.

CXIV

Chúng ta hãy tin tưởng tình yêu, như chúng ta tin tưởng cuộc đời, vì chúng ta được sinh ra là để nuôi dưỡng niềm tin, và vì cái suy nghĩ tai hại nhất - đó là suy nghĩ theo chiều hường không tin tưởng hiện thực. Tôi đã thấy không chỉ một cuộc đời tan vỡ bởi tình yêu, nhưng cứ cho là không có tình yêu đi, thì rất có thể những cuộc đời này cũng sẽ tan vỡ bởi tình bạn, sự lãnh đạm, sự thiếu tin tưởng, tính không quyết đoán, thái độ thờ ơ hay tình trạng ăn không ngồi rồi. Tình yêu làm tan vỡ chỉ cái gì mỏng manh trong con tim; và nếu nó làm tan vỡ hoàn toàn một con tim, thì điều này chỉ có nghĩa là hết thảy những gì trong con tim ấy quá đỗi mỏng manh. Chẳng có một người nào lại không nhiều lần cho rằng cuộc đời mình đã tan vỡ; nhưng những người mà cuộc đời họ thực sự tan vỡ thường chịu trách nhiệm cho những nỗi bất hạnh của mình bởi sự yêu thích hư danh nào đó với quang cảnh điêu tàn đổ nát.

Dĩ nhiên, trong tình yêu, cũng như trong toàn bộ số phận khác của chúng ta, có nhiều sự ngẫu nhiên may mắn và bất hạnh. Có thể có trường hợp là, trong bước đường đời đầu tiên của mình, một con người mà con tìm và lý trí của anh ta ngập tràn đủ bất cứ một nguồn năng lượng nào, đủ bất kể một sự dịu dàng nào, khi chưa tìm được ngay mọi khát vọng nhân ái của con người, đã gặp được một tâm hồn say sưa bởi niềm hạnh phúc thường trực đang thực hiện trong bản thân mình mọi mong ước của tình yêu, [những mong ước] cao cả nhất, cũng như khiêm nhường nhất, quảng bác nhất và tế vi nhất, vĩnh cửu nhất và ngắn ngủi nhất, mãnh liệt nhất và dịu dàng nhất. Có thể là con người ấy nhanh chóng tìm được một trái tim mà anh ta có thể trao cho trái tim ấy cái tốt đẹp nhất của bản thân mình và trái tim ấy sẽ luôn đón nhận món quà tặng này. Có thể là con người ấy lập tức làm chủ được một tâm hồn, có thể là một tâm hồn duy nhất mãi mãi tràn ngập những mong ước, cho đến khi xuống mộ vẫn đủ sức tiếp nhận cả ngàn lần hơn những gì mà tâm hồn ấy được trao gửi, và để đổi lại tâm hồn ấy sẽ trả lại cả ngàn lần hơn những gì nó đã nhận. Bởi một tình yêu có thể đứng vững trước những năm tháng là tình yêu được tạo nên từ những sự trao đổi tuyệt đẹp - không gì sánh nổi này. Trong tình yêu ấy ta chỉ nắm giữ được cái mà tự ta trao gửi, và chỉ cái gì không phải một mình ta làm chủ thì ta mới chấp thuận trao đổi.

CXV

Đôi khi có một số phận hoàn toàn hạnh phúc; nhưng nếu người nào cũng ít nhiều có quyền hy vọng vào một số phận như thế thì anh ta đã sai khi khóa chặt toàn bộ cuộc đời mình trong hy vọng này. Tất cả những gì anh ta có thể - đó là sẵn sàng để một lúc nào đó là người xứng đáng với một tình yêu như thế; và cùng với việc anh ta sẵn sàng với điều này, sự mong chờ của anh ta sẽ trở nên kiên nhẫn hơn. Cũng có thể con người mà chúng ta vừa nói đến, từ lúc đầu xanh tuổi trẻ đến khi về già, đã nhiều lần đi dọc theo một bức tường, mà sau bức tường này hạnh phúc của anh ta đã hết sức âm thầm chờ đợi anh ta. Nhưng vì hạnh phúc của anh ta nằm ở phía bên kia bờ tường thì bởi thế ở bên này bờ tường chỉ có đau khổ và tuyệt vọng hay không? Phải chăng hạnh phúc không nằm trong chính cái quyền được đi sóng đôi như thế với hạnh phúc? Cảm giác giữa ta và cái tình yêu vĩ đại được mong chờ, nếu có thể nói, chỉ là cái vận may trong suốt và mong manh có tốt hơn là muôn đời làm kẻ xa lạ với hạnh phúc bởi tất cả những gì bất nhân, vô dụng, vô liêm sỉ trong chính bản thân bạn? Người hạnh phúc là người có thể hái được bông hoa và mang nó đi; nhưng người về chiều dạo bước trên con đường ngát hương thơm cao quý của một bông hoa vô hình, như quan niệm của mọi người, cũng đâu phải là một người đáng thương. Phải chăng có thể coi một cuộc đời là thất bại, phải chăng nó đánh mất mọi giá trị và tính hữu ích chỉ vì nó không hạnh phúc được như nó đã có thể? Chính trong cái tình yêu mà bạn tiếc nuối thì điều tốt đẹp nhất là điều bạn đã mang trong bản thân mình; và nếu, như đã nói ở trên, một tâm hồn kết cục làm chủ chỉ khi chính nó có thể trao gửi, thì phải chăng không làm chủ, trong chừng mực nào đấy, là người cả đời chờ cơ hội để trao gửi? Đúng, tôi tin chắc là trên đời chẳng có niềm hạnh phúc nào đáng mong ước hơn một tình yêu tuyệt vời dài lâu; nhưng nếu bạn không tìm thấy một tình yêu như thế, thì dẫu có thế nào tất cả những gì bạn làm để xứng đáng với nó sẽ không bị mất đi với thế giới tâm hồn của bạn, với sự bằng an đầy dũng cảm và thanh khiết trong phần đời còn lại của bạn.

CXVI

Và vì thế có thể muôn đời yêu. Hãy tự mình yêu bằng một tình yêu tuyệt vời, và bạn sẽ nhận ra gần như mọi niềm vui sướng của một tình yêu tuyệt vời. Thậm chí trong một mối tình hoàn hảo, hạnh phúc của hai người đang yêu thương gắn bó với nhau nhất không phải lúc nào cũng ngang bằng như nhau. Người tuyệt vời nhất trong hai người sẽ yêu bằng một tình yêu đẹp nhất, và người yêu tuyệt vời hơn sẽ hạnh phúc hơn. Bạn phải trở thành người xứng đáng với tình yêu không phải vì hạnh phúc của người yêu, mà vì chính hạnh phúc riêng của bạn. Đừng nghĩ rằng, vào những giờ phút bất hạnh của một tình yêu không cân xứng người đau khổ hơn trong hai người là người công tâm, thông thái, khoan dung và nồng nhiệt - cao thượng hơn. Một người tốt đẹp hầu như chẳng bao giờ là nạn nhân đáng thương. Từ đầu chí cuối nạn nhân chỉ là cái người trở thành nạn nhân của chính những sai sót của bản thân mình, những lầm lạc của cá nhân mình, sự bất công của riêng mình. Dẫu bạn có là người không hoàn hảo đến đâu chăng nữa, bạn hoàn toàn có thể mãn nguyện với tình yêu của một người tuyệt vời, nhưng một người tuyệt vời sẽ không hài lòng với tình yêu của bạn một khi bạn còn chưa hoàn hảo. Mong sao số phận có một lúc nào đó dẫn vào nhà bạn một người phụ nữ đẹp rạng ngời nhờ tất cả những năng lực thiên bẩm về trí tuệ và tâm hồn mà bạn cảm phục khi đọc câu chuyện về những nữ anh hùng vĩ đại, vinh quang, hạnh phúc và yêu thương. Nhưng bạn sẽ chẳng hiểu được gì trong những năng lực này, nếu bạn không học được cách nhận ra và yêu chúng trong đời sống thực tế. Mà rốt cuộc, với mỗi người trong chúng ta cái đời sống thực tế là gì một khi nó không phải là cuộc đời riêng có của anh ta? Sự chân thật của bạn đơm hoa trong sự chân thật của người bạn yêu thương. Chân lý của bạn sẽ an tâm trong chân lý của người ấy, và sức mạnh tính cách của bạn sẽ một mình tận hưởng sức mạnh trong tính cách của người ấy. Nhưng đức hạnh của người yêu nơi ngưỡng cửa con tim chúng ta mà không gặp được một đức hạnh phần nào giống nó, thì nó sẽ không biết trao gửi vào tay ai niềm vui nó mang theo mình.

CXVII

Số phận tình yêu của bạn dẫu có thế nào đi chăng nữa thì bạn cũng đừng buồn nản, điều cơ bản là đừng sợ rằng, vì không được biết niềm hạnh phúc yêu thương, bạn đến cuối đời cũng sẽ không nhận ra niềm hạnh phúc lớn lao của một kiếp người. Hạnh phúc có hình thức là một con sông, một mạch nước ngầm, một dòng chảy hay một hồ nước, thì nó vẫn luôn được nuôi dưỡng bằng chính những ngọn nguồn như nhau ở những nơi thầm kín trong con tim bạn, và người bất hạnh nhất trong tất cả mọi người vẫn có thể tạo nên cho bản thân mình khái niệm về một tình yêu lớn lao nhất.

Trong tình yêu, quả thật là có ẩn chứa một sự say đắm mà anh ta chẳng bao giờ biết đến, nhưng sự say đắm này có thể để lại trong thâm tâm của một người đây suy tư và chân thành chỉ một nỗi buồn lớn, nếu như [người ấy] không thể tìm thấy trong tình yêu đích thực một điều gì đó thủy chung, sâu sắc, kiên định hơn sự say đắm. Mà cái thủy chung, sâu sắc, kiên định nhất trong tình yêu đồng nhất với cái thủy chung, sâu sắc, kiên định nhất trong một cuộc đời cao thượng.

Đâu cần mỗi người đều phải là một anh hùng, người chiến thắng và thiên tài hay đơn giản là một người thành đạt trong đời sống bên ngoài. Nhưng người kém tài hơn cả trong chúng ta vẫn có thể là một người công tâm, trung thực, hiền hậu, thân ái, khoan dung. Một người kém tài nhất có thể quen nhìn quanh mình với ánh mắt không mang ác ý, không ganh ghét, không thù oán, không mang nỗi buồn rầu vô ích; một người kém thông minh nhất có thể nhận được phần thầm lặng của mình, - không phải lúc nào cũng là phần tồi tệ nhất, - trong niềm vui sướng của những người xung quanh anh ta. Một người kém khéo léo nhất có thể biết anh ta có khả năng đến đâu bỏ qua sự xúc phạm, tha thứ cho sự sai lầm, hân hoan với một lời nói và một hành động nhân ái. Và người ít được yêu nhất có thể yêu và trân trọng tình yêu.

Hành động như thế là anh ta đang cúi xuống mạch nguồn, mà những người hạnh phúc vào giờ phút hạnh phúc và đau xót cũng thường xuyên cúi xuống hơn là chúng ta vẫn nghĩ, để thật sự tin chắc vào hạnh phúc của mình. Sâu thẳm trong miền hạnh phúc của tình yêu, cũng như trong cõi sâu tận ở cuộc đời khiêm nhường của một người công chính, mà cơ may không luôn nở nụ cười với anh ta, thì chỉ có sự công bằng, thái độ tin cậy, sự hảo tâm, tính chân thành, lòng khoan dung là không đổi thay và bất di bất dịch. Tình yêu làm cho những điểm sáng này thêm phần lộng lẫy, và đó chính là lý do tại sao ta cần phải tìm kiếm tình yêu. Ưu điểm lớn lao của tình yêu là ở chỗ nó giúp chúng ta nhìn nhận ra nhiều chân lý hiền hòa và nhu thuận, ưu điểm lớn lao của tình yêu là ở chỗ nó trao cho chúng ta cơ hội yêu và ngưỡng mộ trong một con người cái điều mà chúng ta có thể không hề nghĩ đến và không thể yêu và ngưỡng mộ trong cả ngàn con người, - như thế là nó mở rộng con tim chúng ta cho tương lai. Nhưng trong nền tảng của một tình yêu kỳ diệu nhất luôn luôn ẩn chứa niềm hạnh phúc hết sức giản dị, sự trìu mến và tình cảm say đắm vô cùng dễ hiểu, sự tin cậy, an toàn và chân thành hoàn toàn vừa tầm, sự ngạc nhiên và quên mình cực kỳ nhân tính, - tất cả những gì mà một thiện chí dẫu bị hạnh phúc quên lãng cũng vẫn có thể nhận thấy trong cuộc đời buồn rầu của mình, nếu như nó có ít nỗi cay đắng hơn, ít tính thiếu nhẫn nại và nhiều tính chủ động cùng nghị lực hơn đôi chút.