2. Các giai đoạn đạo đức của thao túng

Rõ ràng đáp án cho câu hỏi chung này sẽ là: Nếu thao túng gây tổn hại cho người khác thì nó là trái đạo đức. Mức độ đạo đức hay vô đạo đức không chỉ phụ thuộc vào mức độ thiệt hại gây ra, mà còn phụ thuộc vào ý thức của người thao túng về thiệt hại mà họ gây ra.

Lưu ý: Sự suy đồi đạo đức trong các hành động của chúng ta được xác định bởi mức độ tổn hại và ý thức hành động sai trái.

Khía cạnh đầu tiên rất đơn giản: tác hại gây ra càng lớn thì hành vi thao túng càng trái đạo đức. Nếu tôi ăn cắp 10 đô la từ một ai đó, thì điều đó sẽ ít đáng trách hơn là nếu tôi ăn cắp mọi thứ mà họ sở hữu. Khía cạnh này còn được gọi là actus reus (các yếu tố vật chất của hành vi phạm tội).

Lương tâm của thủ phạm - hay mens rea (các yếu tố tinh thần của người vi phạm) - đóng một vai trò quan trọng không kém trong việc đánh giá đạo đức. Ngành Luật, vốn đã phân định tội và vô tội từ thời xa xưa, đã phát triển một hệ thống tinh vi để xác định chính xác mức độ nghiêm trọng của tội lỗi. Tất cả chúng ta đều đã nghe nói về “ý định” và “sơ suất”: trong ngôn ngữ hàng ngày, ý định có nghĩa là cố ý gây tổn hại, trong khi sơ suất có nghĩa là làm hại ai đó một cách không chủ ý - về cơ bản là do bạn bất cẩn. Nhưng có sự phân biệt quan trọng giữa các mức độ khác nhau của ý thức hoặc trách nhiệm chủ quan. Hình ảnh dưới đây minh họa điều này.

Biểu đồ này làm sáng tỏ sự phân loại đạo đức của các hành động thao túng. Trục hoành đo lường “các yếu tố vật chất” của thao túng – tức là nó có lợi hoặc gây hại cho người khác như thế nào. Trục tung thể hiện “các yếu tố tinh thần” của thao túng – tức là người thao túng có ý thức như thế nào về hành vi thao túng của họ và hậu quả của nó. Bậc trên cùng: thao túng có chủ đích để mang lại lợi ích cho người khác - là hình thức thao túng “đạo đức” nhất. Bước cuối cùng: thao túng có chủ đích để làm hại người khác - là hình thức thao túng trái đạo đức nhất. Chúng ta cần phải chú ý xem xét kỹ hơn.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng với lợi ích có chủ ý

Đây là hình thức thao túng đạo đức nhất, trong đó kẻ thao túng cố gắng mang lại lợi ích cho người khác cũng như cho chính họ và thành công. Bạn có thể hỏi tại sao bạn cần phải thao túng ai đó nếu cuối cùng họ sẽ thu lợi từ những gì bạn đang cố gắng đạt được. Dưới đây là một vài lý do khả dĩ.

Một kịch bản có thể xảy ra là người thao túng ngay thẳng không có đủ thời gian để tham gia vào các cuộc thảo luận rộng và dài dòng, bởi vì một quyết định phải được đưa ra càng nhanh càng tốt. Vì vậy, họ sử dụng một kỹ thuật thao túng gọn ghẽ để thay thế. Một kịch bản khác có thể xảy ra là họ không có thiện cảm với người kia vì đã từ chối mọi thứ từ họ đề xuất. Nhưng kẻ thao túng vẫn muốn đóng góp, vì vậy họ sử dụng các phương tiện bí mật để thay thế. Hãy tưởng tượng một thiếu niên làm hoàn toàn ngược lại những gì cha mẹ họ muốn, chỉ để chọc tức phụ huynh. Người thao túng có thể sử dụng phản ứng này để làm lợi cho họ bằng cách gợi ý ngược lại những gì họ muốn cho con mình.

Có nhiều kịch bản khác. Nếu một người thao túng có ý tốt biết nhiều hơn người khác, nhưng kiến thức của họ quá phức tạp để người kia hiểu được, thì lập luận từ cơ quan có thẩm quyền sẽ phát huy tác dụng ( argumentum ad verecundiam ). Ví dụ: Người A sử dụng thiên kiến nhận thức, lập luận giả và thủ đoạn bằng lời để thuyết phục người B đầu tư một khoản tiền khiêm tốn vào một sản phẩm tài chính, biết chắc chắn rằng B sẽ kiếm được lợi nhuận từ nó. A hài lòng về khoản hoa hồng mà họ kiếm được, nhưng cũng rất vui vì đã giúp B.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng vô ý với lợi ích bất ngờ

Hình thức thao túng “đạo đức thứ hai” là khi kẻ thao túng vô tình làm lợi cho nạn nhân. Từ quan điểm khách quan, đổi bên cùng có lợi. Tuy nhiên, về mặt chủ quan, người thao túng chỉ quan tâm đến việc giúp đỡ bản thân họ. Trong trường hợp này, điều quan trọng cần nhấn mạnh là kẻ thao túng phải biết chắc chắn rằng người kia sẽ không gặp thiệt hại . Họ mường tượng rằng người kia sẽ không bị tổn thất hoặc được hưởng lợi từ tình huống này.

Các khả năng lý thuyết khác bao gồm mang lại lợi ích cho người khác dù không chủ đích, mang lại lợi ích cho người khác với ý định có điều kiện và mang lại lợi ích cho người khác với ý định trực tiếp. Chúng có thể được thêm vào sơ đồ trên, nhưng sự khác biệt về đạo đức giữa các biến thể này là rất nhỏ, vì vậy chúng đã bị loại bỏ. (Về mặt lý thuyết, bạn có thể cho rằng các hành động đạo đức phải luôn cố tình và có chủ đích. Nhưng tôi nghĩ rằng nếu ai đó có thể loại trừ tổn thất cho người khác, tuy không cố mang lại kết quả tích cực hoặc trung tính cho đối phương, thì về cơ bản vẫn là đạo đức. Bạn có thể tranh luận rằng trong những tình huống như vậy, kết quả “tốt” chỉ là sản phẩm phụ của hành vi ích kỷ, vì vậy, nó không phải là đạo đức theo bất kỳ nghĩa nào.)

Ví dụ: Người A sử dụng thiên kiến nhận thức, lập luận giả và thủ đoạn bằng lời nói để thuyết phục người B đầu tư vào một sản phẩm tài chính mà không biết liệu B có kiếm được lợi nhuận từ sản phẩm đó hay không. Nhưng A vẫn biết rằng B sẽ không mất tiền. B cuối cùng kiếm được lợi nhuận lớn bất ngờ từ khoản đầu tư. A hài lòng về khoản hoa hồng mà họ kiếm được và không quan tâm đến thành công của B.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng “trung lập” mà không có hậu quả

Một tình huống hợp lý khác là ai đó thao túng người khác vì lợi ích của họ, mà không mang lại lợi ích hoặc gây hại cho nạn nhân, và với nhận thức đầy đủ về những gì họ đang làm. Về nguyên tắc, hành vi này là “trung lập” về mặt đạo đức.

Ví dụ: Người A (cố ý hoặc vô ý) sử dụng thiên kiến nhận thức, lập luận giả và thủ đoạn bằng lời để thuyết phục người B (hai người vốn không quen nhau từ trước), đầu tư vào một sản phẩm tài chính, biết rằng B sẽ không thu được lợi nhuận cũng không bị lỗ từ nó. A hài lòng về khoản hoa hồng mà họ kiếm được từ giao dịch.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng vô ý với những hậu quả có hại

Những kẻ thao túng không có ý thức về việc làm sai trái mà đáng lẽ họ nên có. Thủ phạm “thất bại trong việc giải trình”, như các luật sư đã khéo léo gọi tên, và gây ra tổn hại không chủ ý và bất ngờ cho nạn nhân.

Ví dụ: Người A vô tình sử dụng thiên kiến nhận thức, lập luận giả và thủ đoạn bằng lời để thuyết phục người B (hai người không quen biết) đầu tư vào một sản phẩm tài chính mà không biết rằng B sẽ thua lỗ vì nó. Nếu A xem xét kỹ hơn, A sẽ sớm nhận ra rằng B chắc chắn sẽ lỗ. Nhưng A đã quá lười để kiểm tra.

Lưu ý: Điều quan trọng là phải phân biệt giữa những kẻ thao túng có ý thức và vô thức, nhưng chúng ta cũng không được quên rằng mức độ tổn hại mà họ gây ra ( actus reus ) cũng cần thiết không kém khi đánh giá họ. Có những trường hợp có thể thông cảm được, trong đó một người hành động dựa trên những động cơ cá nhân, nhưng kết quả chỉ hơi tiêu cực. Ngược lại, cũng chính đáng nếu ai đó chỉ sơ suất một chút nhưng để lại hậu quả vô cùng nguy hại cho nạn nhân.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng cố ý, vô tình gây hại

Đi sâu hơn xuống thang đo đạo đức, chúng ta đi đến sự thao túng có ý thức một cách cẩu thả. Ở đây, thủ phạm biết rằng có thể có nguy cơ gây hại, nhưng hy vọng rằng nó sẽ không xảy ra .

Ví dụ: Người A sử dụng thành kiến nhận thức, lập luận không có thật và thủ thuật bằng lời nói để thuyết phục người B, người A không biết, đầu tư vào một sản phẩm tài chính, giả sử rằng B có thể sẽ thua lỗ từ nó, nhưng A nghĩ “Tôi chắc chắn rằng tất cả sẽ tốt đẹp”.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng gây hại với ý định có điều kiện

Ai đó thao túng với mục đích có điều kiện ( dolus eventualis , từ tiếng La-tinh dolus có nghĩa là “phản bội, gian xảo, lừa dối” và eventualis có nghĩa là “có thể, cuối cùng”) sẽ ý thức được về hành vi sai trái của họ hơn. Họ thừa nhận những hậu quả tai hại có thể xảy ra, và hành động một cách liều lĩnh mà không quan tâm đến chúng . Điều này áp dụng khi công ty thúc đẩy kế hoạch của họ bất chấp nguy hiểm rõ ràng, không có chắc chắn về một kết quả tích cực, và vẫn còn khả năng liệu nguy hiểm có được thực hiện hay không.

Ví dụ: Người A sử dụng thành kiến nhận thức, lập luận không có thật và thủ thuật bằng lời nói để thuyết phục người B, người A không quen biết, đầu tư vào một sản phẩm tài chính, với hy vọng rằng B gần như chắc chắn sẽ thua lỗ từ nó, nhưng A nghĩ “Sao cũng được”.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng gây hại với ý định trực tiếp

Việc thao túng với mục đích trực tiếp (được gọi là “ dolus directus ở cấp độ thứ hai”) thậm chí còn vô đạo đức hơn, tức là hoàn toàn chắc chắn về mối nguy hiểm. Theo lập trường này, kẻ thao túng hoàn toàn khẳng định rằng nạn nhân sẽ bị tổn hại, mặc dù kẻ thao túng có thể không nhất thiết muốn gây ra tổn hại này.

Ví dụ: Người A sử dụng thành kiến nhận thức, lập luận không có thật và thủ thuật bằng lời nói để thuyết phục người B, người A không quen biết, đầu tư vào một sản phẩm tài chính, biết chắc chắn một trăm phần trăm rằng B sẽ thua lỗ từ sản phẩm đó. A không nhất thiết muốn phá hỏng B, nhưng muốn làm giàu trên tiền hoa hồng.

⚝ ✽ ⚝

Thao túng gây hại cố ý

Ở Hành động đáng trách nhất là cố tình thao túng ai đó để cố ý làm hại họ (trong luật hình sự, hành động này được gọi là “ dolus directus ở mức độ đầu tiên”). Ở đây, kẻ thao túng không chỉ biết rằng họ đang gây thiệt hại cho ai đó, mà đây chính là điều họ muốn .

Ví dụ: Người A sử dụng thành kiến nhận thức, lập luận không có thật và thủ đoạn bằng lời nói để thuyết phục người B – người mà A ghét, đầu tư vào một sản phẩm tài chính, biết chắc chắn một trăm phần trăm rằng B sẽ lỗ rất lớn từ nó, và đó chính xác là điều A làm sau khi A muốn B bị hủy hoại tài chính.

Lưu ý: Trái ngược với sự phổ biến rộng rãi của các kỹ thuật thao túng, thao túng chỉ vô đạo đức khi kẻ thao túng, người luôn hành động vì lợi ích của họ, đồng thời gây tổn hại cho người khác thông qua sơ suất hoặc cố ý. Thao túng cũng có thể là “trung lập” về mặt đạo đức hoặc thậm chí là đạo đức , nếu nó không có tác động hoặc chỉ có tác động tích cực đến người khác.