HOÀNG ĐẾ VĨ ĐẠI

Tất cả những năm học ở Đại học Sư phạm đều kết thúc bằng một kỳ thi kéo dài và căng thẳng, qua ba giai đoạn: viết, thực hành và vấn đáp. Riêng năm cuối cùng lại thêm một giờ dạy thử nữa.

Cứ mỗi lần bước vào phòng thi vấn đáp tôi lại nhớ đến một kỷ niệm khá xưa và lý thú, vào năm 1953, lúc tôi học xong năm thứ ba của bậc trung học.

Năm đó, tôi đi thì bằng BEPC (Brevet d'études du premier cycle), tương đương với bằng tốt nghiệp trung học cơ sở ngày nay. Toàn thể hội đồng giám khảo đều từ Pháp đưa sang.

Tôi qua được kỳ thi viết và bắt đầu vào vấn đáp. Sau khi thi xong môn Văn học sử, tôi sang thi môn Sử Địa. Môn nầy có hai ông giám khảo hỏi, muốn vào thi với ông nào cũng được. Một ông thì gầy ốm với nét mặt hiền lành nho nhã. Ông kia thì mập to, bộ mặt gần như biến mất sau hàm râu quai nón xồm xoàm. Ông mập ngồi thu lu sau chiếc bàn, trong dữ tợn như một con gấu vĩ đại.

Thí sinh dồn cả vào phòng ông ốm. Họ ngồi đầy các ghế học sinh, chờ đợi đến phiên mình. Phòng ông mập thì trống trơn. Ông ngồi yên, mắt hau háu nhìn ra cửa để chờ đợi thí sinh bước vào. Vài thí sinh đi ngang qua, nhìn vào gặp đôi mắt tròn xoe trên khuôn mặt lởm chởm râu thì vội tránh xa và chui tọt vào phòng ông ốm.

Có lẽ ngồi mãi sốt ruột, và nghĩ rằng nếu để một mình ông ốm làm việc thì kỳ thi sẽ kéo dài, nên ông mập rời ghế, đến núp sau cửa. Vừa thoáng thấy một thí sinh đi ngang qua, ông vội chộp ngay, nắm chặt tay lôi vào.

Các bạn có đoán biết thí sinh vô phúc đó là ai không? Chính là tôi.

Tôi run rẩy bước theo «ông Kẹ» đó, tội nghiệp như cậu bé Tí hon bị ông Chằn bắt được giữa rừng già. Ông ấn vai tôi ngồi trên ghế trước bàn. Ông phục phịch ngồi xuống ghế giáo sư. Thông thường, ghế giám khảo đặt sát vách, đối diện với ghế thí sinh qua chiếc bàn. Còn ở đây, chiếc ghế giáo sư đã bị ông lôi ra từ trước, đặt bên ghế thí sinh. Như vậy chắc ăn hơn. Nếu thí sinh dợm chạy trốn thì ông có thể vồ trở lại một cách dễ dàng. Vì vậy, khi ngẩng lên, tôi có thể đếm được từng sợi râu trên mặt ông Kẹ.

Tôi kín đáo dùng tay nhéo một cái thực mạnh vào đùi mình và tự ra lệnh thầm: «Hãy bình tĩnh, đừng sợ. Ông ta là thầy giáo thì có gì mà sợ».

Tôi bắt đầu hết run khi vị giám khảo chìa cho tôi một chiếc hộp đựng các phiếu xếp làm tư. Tôi hồi hộp bốc một lá thăm, mở ra xem và hoan hỉ đọc to: «Napoléon Bonaparte, campagne de Russie» (Napoléon Bonaparte, chiến dịch trên đất Nga). Tôi thấy nhẹ nhõm vì tôi thuộc bài về Napoléon hơn hẳn các bài khác của chương trình. Nhìn vị giám khảo râu xồm đáng sợ, tôi thấy ông cười, đôi mắt sáng lên vì thích thú.

«Thôi đúng rồi, lại một người tôn sùng Napoléon như thần như thánh đây!». Tôi nghĩ thầm và nhớ đến lời thầy tôi nói thêm khi dạy bài này:

- «Người Pháp vẫn coi Napoléon là đệ nhất anh hùng của dân tộc họ. Ngày nay và có lẽ mãi mãi sau này, nhiều người vẫn tôn sùng Bonaparte như thần như thánh».

Thế là tôi có ngay biện pháp để lấy lòng giám khảo. Dĩ nhiên là tôi không thể sửa đổi lịch sử để cho vị hoàng đế toàn thắng trên đất Nga và trở về ca khúc khải hoàn, nhưng tôi đã có cách.

Tôi mở đầu:

- Napoléon Bonaparte là vị Hoàng đế vĩ đại nhất của nước Pháp.

Ông Kẹ ngắt lời tôi một cách hào hứng:

- Đúng, đúng, trò nói đúng, tiếp tục đi.

Tôi bắt đầu trình bày chi tiết bài học mà tôi thuộc, thêm vào một số chi tiết ở các sách đọc thêm, cố tình nhấn mạnh và kéo dài giai đoạn chiến thắng của Napoléon ở đầu chiến dịch. Khi nói về Bonaparte, tôi không dùng đại từ ngôi thứ ba là «il» hay «lui» mà chỉ dùng danh từ «le héros» (vị anh hùng), «notre héros» (vị anh hùng của chúng ta) hay «notre empereur» (vị hoàng đế của chúng ta).

Nghe tôi trình bày, ông râu xồm cứ gật đầu lia lịa, miệng tươi cười, nét mặt hoan hỉ đến đứa bé con cũng thấy được. Tôi biết mình đang thành công nhờ núp dưới lá cờ chiến thắng của Napoléon Đệ Nhất khi mới tiến quân vào đất Nga mênh mông.

Cuối cùng, tôi ra đòn quyết định.

Tôi nhớ có xem hay đọc ở đâu đó - hình như trong phim ảnh hay trong tiểu thuyết La Guerre et la Paix (Chiến tranh và Hòa bình) của Léon Tolstoi - đoạn mô tả rất hay cảnh Napoléon tiến quân vào thủ đô nước Nga đã bị thiêu rụi vì chủ trương tiêu thổ kháng chiến của quân dân Nga.

Đứng trên lầu cao của Điện Kremlin, đảo mắt một vòng quanh thủ đô điêu tàn, Hoàng đế Napoléon đã kiêu hãnh thốt lời: «Moscou historique sous mes pieds» (Mạc Tư Khoa lịch sử dưới bàn chân ta).

Khi tôi nói đến câu này thì ông giám khảo râu xồm đứng phắt dậy, vỗ vai tôi:

- Thôi đủ rồi, cám ơn trò.

May phước cho tôi, nếu chưa được ông Kẹ cho phép dừng lại thì đến đoạn sau là cuộc rút lui thảm bại của Napoléon giữa mùa đông giá rét, tôi biết nói sao đây?

Tôi đứng dậy, ông đưa cả hai bàn tay hộ pháp nắm lấy hai tay tôi. Cái bắt tay quá nhiệt tình và khác thường của vị giám khảo ngoại quốc làm cho tôi quýnh lên. Thay vì nói: «Merci Monsieur» (cám ơn thầy), thì tôi nói lộn: «Merci Papa» (cám ơn Ba). Chữ Papa và Maman, chúng tôi thường quen miệng gọi đùa và thân mật với người lớn, nhất là các thầy cô giám thị, cũng như ngày nay học sinh hay gọi tôi là «Bố» vậy. Tôi chưa kịp xin lỗi để sửa lời lại thì ông râu xồm dùng hai tay ôm đầu tôi, hôn lên trán và nói nhanh:

- Cám ơn con, ồ, cám ơn con. Con làm ta vui thích, tạm biệt con.

Rồi ông cao giọng:

- Mười tám điểm trên hai mươi.

Đó có lẽ là điểm cao nhất mà một giám khảo người Pháp tặng cho một học sinh bản xứ.

Tôi nhìn ra cửa; thí sinh đã bu đen nghẹt tự lúc nào. Mọi người thích thú nhìn vào như được xem một màn kịch lạ lùng.

Ngay sau khi tôi bước ra khỏi cửa thì căn phòng đã đầy thì sinh. Phòng ông giám khảo ốm chỉ còn lác đác vài người ngồi đợi thi.

Chuyện đó cách nay hơn nửa thế kỷ rồi, cái ông râu xồm xưa kia chắc không còn trên mặt đất, nhưng vẫn còn trong ký ức của tôi. Bây giờ ông không còn là ông Kẹ nữa mà trở thành ông Bụt. Nếu dạo đó tôi không bị vớ vào phòng vấn đáp thì có lẽ ông râu xồm vẫn còn là ông Kẹ trong trí nhớ của tôi. Việc đó nhắc nhở tôi rằng không nên đánh giá tính tình con người qua cái nhìn bề ngoài. Tôi cũng thường có dịp khuyên bảo học sinh của tôi như thế. Sau nầy, khi ra dạy, tôi rất buồn phiền khi biết một vài thầy cô, khi đánh giá học sinh, bị bề ngoài của các em làm thiên lệch ít nhiều; thậm chí có người tỏ ra yêu thương những học sinh xinh đẹp hơn những học sinh có bề ngoài xấu xí và đối xử có phần bất công. Làm như thế, các thầy cô đó đã vi phạm đạo đức sư phạm một cách nghiêm trọng rồi vậy!