RỬA LỖ TAI

Năm 1973, trường Trung học Thủ Đức khuyết giám học, anh hiệu trưởng phải đích thân trực tiếp điều khiển mọi việc trong trường. Đùng một cái, anh phạm lỗi với cấp trên và bị cách chức. Anh không nhận lỗi, phản đối án quyết kỷ luật và tuyên bố không bàn giao chức vụ cho bất cứ ai về trường thay thế.

Rắc rối to! Trường như rắn mất đầu, khúc mình và khúc đuôi cọ quậy lung tung. Học sinh gây ồn ào làm mất trật tự, nhiều em bỏ lớp, trốn đi chơi. Thầy cô, vài người bắt đầu chán nản bỏ giờ dạy hoặc đi trễ vì có đi đúng giờ cũng không dạy được. Nhân viên bảo vệ cũng mất hết tinh thần trách nhiệm, không thiết giữ gìn tài sản nhà trường. Ban đêm kẻ trộm vào bửa cửa nhà kho ra, chở nhiều vật dụng đi mất. Nề nếp, kỷ luật học đường bị phá vỡ, sự giáo dục tuột dốc một cách thảm hại.

Người ta quyết định cử một giáo sư (bây giờ gọi là giáo viên) của trường lên thay thế hiệu trưởng. Đó là một quyết định sáng suốt vì đỡ mất thì giờ làm thủ tục thuyên chuyển và vì, trong trường hợp chưa được bàn giao, người ấy vẫn nắm được tình hình để có thể điều hành công việc một cách hữu hiệu.

Nhưng đề cử người nào trong giai đoạn khó khăn nầy? Không biết ai đã giới thiệu mà Văn phòng Bộ trưởng lại chọn tôi vì cho rằng tôi là người có khả năng tái lập trật tự nhà trường.

Khổ nỗi, ngay từ khi còn là sinh viên sư phạm, tôi đã có lời nguyền suốt đời dạy học chứ không làm chức vụ nào khác. Tôi liệt tất cả các chức vụ mà người đời thường tranh giành vào loại «công danh phù thế» như Tản Đà đã gọi trong bài thơ «Cảm thu»:

Vèo trông lá rụng đầy sân,

Công danh phù thế có ngần ấy thôi!

Trong «Cổ học tinh hoa» (hay một quyển sách xưa nào đó của Trung hoa) cũng có câu chuyện làm tôi tâm đắc. Đó là chuyện một người hiền, hình như họ Chung, sống vào thời Xuân thu Chiến quốc bên Tàu. Câu chuyện thế nầy:

«Chung tiên sinh được nhà vua triệu vào để nhường ngôi. Tiên sinh nghe xong vội vàng chạy xuống suối để rửa hai lỗ tai. Có một mục đồng dẫn trâu đến, định cho trâu uống nước. Thấy tiên sinh đang lui cui rửa lỗ tai, mục đồng lấy làm lạ hỏi lý do. Tiên sinh kể lại chuyện vua mời vào để truyền ngôi nên phải rửa tai cho sạch những lời vua nói. Mục đồng lẩm bẩm:

- Nước dơ rồi, phải cho trâu đi uống chỗ khác.

Nói xong, lẳng lặng dẫn trâu đi».

Tôi thích chuyện nầy vì bẩm tánh tôi không ưa chức tước. Tôi không chịu nổi cái cảnh người có chức quyền ngồi vênh râu trên ghế để dân đen đứng xớ rớ bẩm thưa. Vì thành kiến đó nên tôi chỉ muốn sống với học sinh chứ không muốn trở thành những người có chức có quyền.

Được đứng lớp dạy học, đó là một đòi hỏi hết sức khiêm tốn của tôi. Nhưng có yên thân đâu. Ít nhất, hai lần tôi đã bị đề cử làm hiệu trưởng nhưng từ chối được. Tệ hơn nữa là có lần có người bạn làm công cán uỷ viên cho ông Bộ trưởng Giáo dục, bảo rằng nếu tôi đồng ý thì sẽ giới thiệu tôi làm ứng cử viên cho chức Giám đốc nha Trung học, trực tiếp đứng đầu toàn bộ các trường Trung học từ Bến Hải đến Cà Mau. Chẳng biết đó là lời nói chơi hay nói thiệt, nhưng tôi cứ to tiếng cự nự cho anh bạn đừng nhắc tới nữa.

Bây giờ lại gặp rắc rối. Ông Phụ tá Bộ trưởng, đặc trách Trung Tiểu học mời tôi đến để nhận chức hiệu trưởng. Tôi từ chối rồi ra về nhưng không đi rửa lỗ tai như Chung tiên sinh! Tuy nhiên, tôi thấy trong bụng khoan khoái vì chính ông thứ trưởng cũng không gài được tôi vào cái vòng danh lợi cong cong đó.

Hôm sau, ông Phụ tá Bộ trưởng hỏa tốc gọi người bạn khá thân của tôi đang dạy cùng trường lên trình diện. Có lẽ, hai người ấy đã bàn bạc với nhau và đi đến quyết định. Ông Phụ tá lại mời tôi lên lần thứ hai và nghiêm giọng bảo tôi:

- Tôi đã đề cử anh T. làm hiệu trưởng và lấy kỷ luật công chức chỉ định anh làm giám học. Tôi nhắc lại, hôm nay tôi chỉ định anh làm giám học chứ không phải đề nghị như hôm trước nữa. Anh phải nhận để tránh vi phạm kỹ luật. Tôi mong anh và anh T. cố gắng chỉnh đốn nề nếp của trường. Tôi cho các anh thời hạn một năm.

Nghe ông thứ trưởng đưa kỷ luật công chức ra hù, tôi cứng họng, đành phải gật đầu. Thế là, lần nầy chỉ ra một chiêu thôi, ông đánh bại tôi ngay vì ông đã nắm được nhược điểm của tôi là không bao giờ để cho người khác gọi mình là vô kỷ luật.

Tuy nhiên tôi cố vớt vát:

- Vâng tôi xin nhận nhiệm vụ và cố gắng chỉnh đốn nề nếp nhà trường. Tuy nhiên, tôi xin ông Thứ trưởng chấp thuận một điều.

Ông Phụ tá bộ trưởng nhin tôi một cách chăm chú và hỏi nhỏ:

- Điều gì? Anh cứ trình bày.

- Nếu chúng tôi chỉnh đốn nhà trường xong trong thời hạn một năm thì xin ông Thứ trưởng cho tôi từ nhiệm và trở về công việc thuần túy dạy học.

Ông phụ tá mỉm cười một cách vui vẻ:

- Được, tôi chấp thuận.

Tôi bước ra khỏi phòng, lệnh bổ nhiệm giám học trong tay.

Giám học thì nhiệm vụ và quyền hạn bao trùm hết nội bộ nhà trường, quan trọng hơn hiệu phó chuyên môn sau 1975.

Khi tôi trở về trường, anh hiệu trưởng mới nhậm chức kêu tôi về nhà nói chuyện thực lâu trong tình thân thiết của bạn bè xưa cũ. Anh khuyến khích tôi thực nhiều và câu cuối cùng là:

- Anh cứ quyết định hết mọi việc trong nội bộ trường, không cần thông qua tôi.

Điều nầy thì tôi biết rồi, ngay từ lúc nhận sự vụ lệnh từ tay ông Phụ tá Bộ trưởng.

Lập tức, tôi lao vào công việc.

Tôi hiểu rằng, muốn thành công, phải nỗ lực hết mình, phải cương quyết đồng thời khôn khéo. Tôi đã cố gắng làm như thế, cho nên một năm sau, tôi chỉnh đốn được nề nếp nhà trường nghĩa là thực hiện được lời hứa với ông thứ trưởng. Đáp lại, người ta cũng đã cho tôi từ chức như đã hứa với tôi.

Tôi đã làm được những việc gì trong một năm đó?

Khoan, xin các bạn cho tôi tạm gác chuyện đó lại, và sẽ kể sau. Còn bây giờ, hãy dành cho tôi chút thì giờ để tôi trình bày lý do tại sao tôi ghét chức tước đến thế. Tôi ghét thực lòng, làm cho những bạn thân trong trường phải ngạc nhiên. Chắc chắn tôi không hề có khuynh hướng «vô chính phủ». Ai cũng phải công nhận rằng tôi là người biết giữ gìn kỷ luật, thế thì làm sao gọi là có khuynh hướng «vô chính phủ» được. Đương nhiên, tôi công nhân sự cần thiết của tôn ti trật tự trong mọi tổ chức của loài người. Ở các trường mà tôi đến đây, tôi luôn luôn kính trọng ban giám đốc (ban giám hiệu theo cách gọi ngày nay) và sẵn sàng giúp ích khi được yêu cầu. Tuy nhiên tôi ghét cay ghét đắng chức vụ mà người ta muốn dành cho tôi. Tại sao như thế?

Tôi đã suy nghĩ về điều nầy và đã tự phân tích tâm lý của chính mình. Tôi đã tìm được hai lý do.

Thứ nhất là tôi rất yêu nghề dạy học. Cuối bậc trung học tôi đã thi đậu vào rất nhiều trường đại học và tôi chọn ngay trường Sư phạm, không chút do dự. Tôi yêu nghề với ý nghĩ khá hẹp hòi. Theo tôi, công tác giáo dục đích thực phải là đứng trước mặt học sinh để trao kiến thức đồng thời dạy dỗ các em nên người. Tôi muốn làm công việc đích thực giáo dục đó với tất cả tâm hồn và thì giờ của tôi. Tách tôi ra khỏi lớp học tức là không cho tôi làm công tác giáo dục nữa. Bây giờ, tôi cho rằng đó là quan điểm hẹp hòi, nhưng lúc tôi còn trẻ thì tôi yêu thích quan niệm nầy lắm.

Đó là lý do thứ nhất. Lý do thứ hai càng quan trọng hơn nữa. Đó là ảnh hưởng sâu đậm của sách truyện vào tâm hồn tôi.

Lúc nhỏ tôi mê đọc truyện vô cùng. Những truyện kiếm hiệp, truyện Tàu: Đông châu liệt quốc, Tam quốc, Tây hớn, Tây du..., những tiểu thuyết Việt Nam của Hoàng Ngọc Phách, Thế Lữ, Tự Lực Văn Đoàn... những thi phẩm cổ điển của Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu..., những thơ mới của Xuân Diệu, Huy Cận... Ối thôi đủ thứ, tôi không từ bất cứ quyển sách nào xuất hiện trước mắt tôi. Lúc nhỏ tôi chăm học và học giỏi nên luôn cảm thấy rằng mình không có đủ thì giờ để đọc sách. Thói thường, khi một điều ưa thích không được thỏa mãn thì điều ưa thích đó càng nung nấu tâm can. Lòng mê đọc sách truyện của tôi cũng vậy.

Tôi còn nhớ một chuyện về ba ngày nghỉ do bãi khóa. Cuối năm 1949, nổ ra cuộc tranh đấu của sinh viên học sinh dẫn đến cái chết của anh Trần Văn Ơn vào tháng giêng năm 1950. Tôi được lệnh vận động học sinh bãi khóa. Tôi làm được việc nầy với lớp tôi và một lớp bên cạnh. Tôi đã hoàn thành nhiệm vụ đối với Việt Minh. Tuy nhiên điều đó không làm cho tôi thích thú bằng có được ba ngày nghỉ do bãi khóa, bê nguyên một chồng tiểu thuyết từ tiệm cho thuê sách vào trong vườn Bồ rô (vườn Tao Đàn ngày nay), đọc từ sáng đến trưa, từ trưa đến chiều, rồi mang về nhà đọc từ chiều đến tối và từ tối đến khuya.

Vô số những nhân vật đã đi qua trong tâm hồn tôi. Ảnh hưởng của những nhân vật đó có cường độ không như nhau. Những nhân vật gây ảnh hưởng sâu nhất cho tôi là 108 vị anh hùng Lương sơn bạc trong Thủy hử với hành động «thế thiên hành đạo», là ông Từ Hải trong truyện Kiều với «gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo».

Cũng may là lớn lên tôi không đi làm ăn cướp như những nhân vật ưa thích mà trở thành một anh thầy giáo hiền lành. Tuy nhiên, cái chất ung dung tự tại, xa lánh hoạn lộ, ghét sự ràng buộc trong tổ chức chánh quyền đã được hình thành trong lòng tôi, không thể nào gột được.

Ảnh hưởng của sách truyện đối với tâm hồn trẻ thơ sâu xa như thế đó. Điều nầy cũng dễ hiểu. Ở cái tuổi mới lớn lên, lúc mà nhân cách đang được hình thành, mọi ảnh hưởng về tâm lý sẽ lưu lại suốt đời và trở thành nhân cách của con người. Trên trang giấy trắng tinh, dòng chữ được viết lên sẽ mãi còn nguyên vẹn ý nghĩa.

Bây giờ, sách truyện nhiều hơn thuở tôi còn bé nhiều lắm lắm, trong đó chắc chắn không thiếu những tác phẩm có hại cho sự hình thành nhân cách của trẻ thơ. Các bậc phụ huynh ngày nay quá bận rộn vì chuyện sinh sống không thể để ý đầy đủ đến sự giáo dục của con cái. Thế là trách nhiệm trao cho thầy cô càng nặng thêm. Hiểu rõ được nội dung sách truyện đang lưu hành là điều cần thiết cho công tác giáo dục. Vì vậy phải bỏ ra nhiều thì giờ để đọc để biết được loại sách nào bổ ích, loại nào có hại thì mới có thể cho học sinh lời khuyên xác đáng được.

Tuy nhiên lương tiền của thầy cô giáo hiện nay quá thấp so với mức sống trong xã hội. Vì vậy, nhà giáo còn phải đi kiếm sống, lên lớp cho hết giờ là tốt rồi, làm sao có đủ thì giờ lo cho việc hình thành nhân cách của các em. Thực là đáng buồn. Mong một ngày nào đó, thầy cô được đãi ngộ xứng đáng hơn thì mới có thể làm tròn nhiệm vụ giáo dục đúng nghĩa của mình. Trách nhiệm đang nằm trong tay các vị lãnh đạo đất nước, có phải thế không?