KHUÔN VÀNG THƯỚC NGỌC

Năm 1978, tôi trở lại nghề sau ba năm gián đoạn. Những ngày đầu, tôi có cảm xúc nhè nhẹ của kẻ 'trở về mái nhà xưa'. Lề lối giảng dạy thay đổi hẳn, hoàn toàn mới lạ đối với tôi.

Ban giám hiệu tiếp tôi trong văn phòng, dạy tôi tỉ mỉ về năm bước lên lớp, về phương pháp trực quan, thầy chủ đạo, trò chủ động, phát huy tính tích cực của học sinh, tính tư tưởng, tính giai cấp, sách giáo khoa là pháp lệnh xã hội chủ nghĩa, vân vân và vân vân, còn nhiều nữa, tôi nhớ không xuể. Tôi rất thích thú vì sự mới mẻ, vì các từ rất lạ chưa từng nghe trong Đại học Sư phạm và trong suốt những năm dạy học trước đây của tôi.

Tôi chăm chỉ ngồi nghe như một đứa học trò nhỏ ngoan ngoãn dễ dạy. Sau đó, tôi cố gắng áp dụng những điều vừa mới học được để thích nghi với phương pháp mới. Cái đầu của tôi không đến nỗi tệ lắm nên chỉ vài tuần lễ sau, tôi được nhà trường khen là tiếp thu tốt phương pháp giáo dục mới. Nghe cũng mừng!

Mới về trường thì được người khác dự giờ rất nhiều: hiệu trưởng, hiệu phó, tổ trưởng, giáo viên cùng bộ môn, khác bộ môn, đủ thứ, nói là để giúp đỡ đồng chí mới! Trong những giờ có người dự, tôi đã cố gắng dạy thực hay mà sao vẫn không hay được. Tôi buồn bực về nhà suy nghĩ lý do.

Trước đây, tôi có cái tính là đứng trên bục cao nhìn xuống các đôi mắt thơ ngây và trong sáng của các em, tôi thấy lòng dạt dào yêu thương và đầy phấn khởi. Thế là tôi giảng bài một cách thích thú đến hết giờ, mệt nhưng vui miên man. Bây giờ nhìn xuống thấy những đôi mắt của thầy cô dự giờ chẳng còn thơ ngây trong sáng tí nào nữa, mà mở to thô lố để tìm khuyết điểm hay lim dim để tranh thủ nghỉ ngơi thư giản một chút. Thế là mất hứng, bài giảng cứ sượng như khoai mì chạy chỉ, kiến thức truyền đạt bời rời như cơm nguội mắc mưa.

Ngày trước, ở hai năm cuối của Đại học Sư phạm, chúng tôi cũng đã đi thực tập ở các trường trung học. Bên dưới lớp học cũng có các bạn cùng lớp và giáo sư hướng dẫn. Tuy nhiên cảm giác lúc đó khác xa bây giờ. Lúc đó mình là người «tập làm» có lo lắng chứ không ngượng vì đám học sinh bên dưới chỉ là «công cụ» cho mượn để mình thực tập. Giữa tôi và các em lúc đó không có một sự ràng buộc nào cả về tình cảm cũng như về trách nhiệm. Nếu hôm ấy tôi làm không nên thân thì hôm sau chính thầy cô các em làm lại. Tôi chỉ gặp các em đó một lần thôi rồi phủi tay, giao lại cho thầy cô của các em.

Đến khi tôi thực sự làm thầy, các em là học trò của tôi; chúng biết tôi quá rõ. Thường ngày, bước vào lớp thì tôi đã là của chúng nó, tới đây là hoàn toàn vì chúng nó chứ không vì ai khác. Bao nhiêu năm rồi, tôi bước vào lớp với tâm trạng đi vào tổ ấm của chính mình.

Ngày nay, với chủ trương dự giờ tràn lan thế nầy, lớp học không còn là tổ ấm của thầy trò tôi nữa. Tôi cầm viên phấn bước lên bục giảng không phải cho chính học trò của mình mà để làm màu làm mè với những người đến dự. Cảm giác đó đương nhiên là phải có nơi tôi và nơi các em nên làm cho tôi phát ngượng.

Rồi tôi được ban giám hiệu bảo đi dự giờ người khác để học tập. Tôi vâng lời ngay. Tôi đã được cái cảm giác «dạy cho đồng nghiệp nghe», nay thì đi dự để được cảm giác «nghe đồng nghiệp dạy».

Cũng không hơn gì tôi, thầy cô đứng trên bục giảng mặt cũng sượng sùng khó coi. Tệ hơn nữa, một số thầy cô là học trò cũ của tôi, trông thực tội nghiệp. Tôi quay mặt nhìn ra cửa sổ cho thầy cô đỡ ngượng và thầm nghĩ: «Mỗi năm có rất nhiều giờ dự thế nầy, không biết thầy cô học được nhau bao nhiêu điều bổ ích, chứ phần thiệt thòi về phía học sinh thì ắt phải có».

Khi đi dự giờ, tôi đến lớp sớm hơn giờ bắt đầu tiết học để giảm thiểu sự làm phiền giáo viên sắp dạy. Tôi chọn một góc cuối lớp, ngồi cùng học sinh và cố thu mình lại cho giống các em. Nhưng, gần như lúc nào cũng vậy, tôi thấy các thầy cô đi dự đến trễ, lại rủ nhau đi đông. Giáo viên đứng lớp rối rít kêu gào học sinh các bàn cuối: «Dồn lại, dồn lại, lẹ lên, lẹ lên cho người khác vào». Không còn ra cái lớp học nữa mà giống những chuyến xe đò đã đông khách lại rước thêm khách dọc đường, người lơ xe cũng kêu gào y như thế.

Mỗi thầy cô dự giờ được ban giám hiệu phát một cuốn sách giáo khoa, đặt ngay trước mặt để theo dõi xem người đứng lớp nói có đúng với sách hay không. Tuy có sách nhưng rất ít người theo dõi, đa số rù rì nói chuyện riêng với nhau. Lúc đầu còn lấy làm lạ, sau quen dần, tôi cũng tham gia nói chuyện với họ. Cũng vui và đỡ sốt ruột vì nghĩ đến các công việc khác có ích và cần thiết hơn đang chờ đợi mình.

Có lần, một thầy giáo trẻ tâm sự với tôi:

- Đi dự giờ thực vô bổ nhưng cũng phải đi. Giờ cùng bộ môn thì nhiều khi không rảnh để đi dự, phải đi dự giờ khác bộ môn, chẳng hiểu gì cả. Thây kệ, cốt đủ số giờ do quy chế ấn định để ghi vào bảng tự kiểm điểm cuối học kỳ hay cuối năm.

Thực chẳng có tí nào ý nghĩa giáo dục nữa.

Trước đây, theo quy chế giáo dục của chế độ cũ, tôi tôn trọng quyền đứng lớp của thầy cô một cách tuyệt đối, cả trong thời gian tôi được cử làm giám hoc. Thỉnh thoảng, có việc phải đi ngang qua các lớp trong giờ học, tôi không bao giờ đi trên hành lang mà phải đi vòng xuống sân trường, chứ đừng nói vào lớp trong giờ dạy.

Làm giám học, hàng tháng, tôi đi các lớp phát bảng danh dự. Tôi ăn mặc chỉnh tề hơn thường ngày một chút, đến trước cửa lớp nói to để xin phép thầy cô cho tôi vào. Điều đó đã thành nếp sinh hoạt của trường rồi nên chẳng có gì rắc rối, thầy cô cũng vui lòng vì phát bảng danh dự thì chỉ mất vài phút ngưng giảng bài mà thôi. Chỉ một lần duy nhất, tôi vào lớp ngoài kế hoạch định kỳ. Đó là dịp tôi thi hành ý kiến của hội đồng giáo sư của trường, đích thân trừng phạt tại lớp các học sinh lười biếng. Thông cáo chính thức đã phổ biến trước đó một tháng trời nhưng khi đến lớp, tôi cũng phải nhờ một giám thị vào xin phép, đợi thầy cô đồng ý và bước ra tôi mới dám bước vào. Nếu ai đó dở chứng không cho phép thì tôi cũng đành đi lớp khác, đợi đến giờ sau, thay giáo sư rồi trở lại.

Tôi thầm nghĩ: «Đối với lớp, thầy cô đang dạy phải như vua trong nước. Một nước thì không nên có hai vua hiện diện cùng lúc».

Tình hình dự giờ mà tôi đang chứng kiến làm tôi nhớ lại câu chuyện giáo dục trước tôi nhiều thế hệ mà thầy tôi, giáo sư N.C.T., có nhắc lại trong một bài báo cách đây nhiều năm. Đó là vào thời Pháp thuộc, thỉnh thoảng cơ quan thanh tra do chính phủ bảo hộ phái về dự giờ. Khiếp lắm. Thầy cô nào bị quan thanh tra chiếu cố đến dự giờ thì hết sức lo sợ. Tội nghiệp, bước vào lớp mà lòng nơm nớp lo sợ như thế thì còn dạy dỗ cái quái gì được nữa!

Từ khi bắt đầu ra dạy, tôi tự nghĩ rằng mình chẳng cần ai thanh tra vì bao nhiêu học trò trong lớp là bấy nhiêu thanh tra rồi. Có ai theo dõi thầy cô kỹ lưỡng bằng chính học trò của mình đâu.

Có người nghe tôi nói như thế thì bắt bẻ lại:

- Nếu không thanh tra dự giờ thì ban giám hiệu làm sao đánh giá được thầy cô đứng lớp.

Tôi trả lời ngay:

- Đừng lo. Ngay cái ông gác cổng ngoài kia còn nói được thầy cô nào dạy hay, dạy dỡ, thầy cô nào tận tâm, không tận tâm, nói chi đến ban giám hiệu với khả năng nghiệp vụ đầy mình.

Họ cãi lại:

- Nhưng nếu ban giám hiệu không đủ khả năng nghiệp vụ cần thiết thì sao?

- À đó lại là vấn đề khác, không thuộc lĩnh vực giáo dục nữa, tôi không có ý kiến.

Nhưng thôi, nhập gia tùy tục, nhập giang tùy khúc, bây giờ thì tôi cũng đi dự giờ tưng bừng cho đủ số giờ để làm bằng tự kiểm điểm cá nhân cuối học kỳ. Có khi gấp rút quá, tôi ngồi lỳ trong một lớp nào đó luôn năm tiết, ngủ gà ngủ gật và kể như được năm giờ dự để báo cáo, ngon ơ!

Có lần, chị hiệu phó bảo tôi:

- Anh hãy đi dự giờ của tôi và xem đó là «giờ khuôn vàng thước ngọc».

Tôi vui vẻ tuân lệnh. Tôi cố gắng thản nhiên và cố gắng không thắc mắc gì về cái «khuôn vàng thước ngọc» đó, nhưng không được. Tôi không hiểu nổi tại sao trong việc đứng lớp lại có «khuôn vàng thước ngọc». Cái khuôn và cái thước chỉ có thể dùng trong những công việc có tính cứng nhắc chứ không thể dùng trong giáo dục được. Giáo dục không phải là một công nghệ mà nhất định phải là một nghệ thuật.

Người ta bảo nghệ sĩ là người làm văn nghệ, còn nhà giáo không phải là nghệ sĩ vì họ không làm văn nghệ mà làm giáo dục. Đó không phải là quan điểm của tôi vì tôi cho rằng nhà giáo phải có chất nghệ sĩ còn hơn cả các nghệ sĩ mà người ta thường nói tới. Nói về nghệ sĩ, người ta thường nghĩ trước hết đến các cô ca sĩ. Thử so sánh nhà giáo với ca sĩ xem ai phải có chất nghệ sĩ hơn

Cô ca sĩ chỉ cần học thuộc bài ca, tập cho nhuần nhuyễn điệu bộ thích hợp là xong. Một lần, mười lần, hai mươi lần, ca sĩ đó cứ một mực trình bày như thế là được. Nhà giáo thì không thể như thế. Cách giảng bài phải thay đổi tùy lớp, tùy thái độ phản ứng của học sinh trong tiết học.

Cô ca sĩ chỉ cần thỏa mãn đa số khán thính giả thì đã gọi là thành công. Nhà giáo phải để tâm đến mọi học sinh, không được miễn trừ một em nào cả. Người ta bỏ tiền ra để coi ca sĩ hát; ca sĩ phải giữ chân họ lại càng nhiều càng tốt, nhưng nếu có một vài người chán bỏ về sớm cũng chẳng sao. Học sinh thì buộc phải ngồi lại tất cả, và nhà giáo phải làm sao cho các em ngồi lại mà không cực lòng.

Sau cùng, khi ca sĩ hát xong, mọi người vỗ tay rồi ra về, không cần phải nhớ lời ca nào nữa. Trái lại nhà giáo phải làm sao cho học sinh, không những thích nghe mà còn nhớ những lời đã nghe. Dĩ nhiên, những kỳ thi là cách hỗ trợ rất tốt cho việc làm của nhà giáo. Tuy nhiên, kỳ thi chỉ là cách hỗ trợ thuần túy mà thôi, hiệu quả giáo dục phải do nghệ thuật lên lớp của thầy cô.

Đó là một nghệ thuật cao. Làm được nghệ thuật nầy, thầy cô xứng đáng được gọi là nghệ sĩ hơn ai cả. Trở thành nghệ sĩ trong lĩnh vực giáo dục, một lĩnh vực nhân bản, quả thực không phải là dễ. Nhưng nghề nào lại không có cái khổ riêng của nó.

Hãy nhìn bác tài xế xe khách kia. Nắm trong tay mấy mươi sinh mạng quý giá vô ngần, bác phải tập trung trí óc từng giây một. Một phút sáu mươi giây, một giờ sáu mươi phút, một ngày mười giờ có ba vạn sáu ngàn giây chú ý cao độ và liên tục. Cực kỳ khó khăn!

Hãy nhìn những người công nhân vệ sinh kia. Hàng ngày họ phải xông vào những nơi lúc nhúc hàng tỉ tỉ vi sinh vật giết người, thế mà vẫn tận tâm, vẫn bình thản, không than phiền oán trách người xả rác. Không khó sao?

Tôi thường nghĩ thế và, một khi đã chọn nghề giáo rồi thì phải cố gắng vượt qua sự khó khăn của nghề nghiệp để cho lương tâm mình không cắn rứt.

Có lần tôi bước vào lớp ở tiết học thứ năm tức là tiết học cuối cùng của buổi sáng. Mặt trời nhiệt đới mùa nắng làm cho mọi người đều uể oải. Tôi mệt, các em cũng rất mệt sau bốn giờ học. Nhìn thấy mặt các em bơ phờ mà thương vô cùng. Nhưng môn dạy của tôi là môn thi chính của các em, có hệ số bốn trong kỳ thi tú tài sắp tới, bài học hôm nay lại quá gay: hệ thần kinh trung ương. Tôi nhìn thấy một học sinh, rồi hai học sinh che miệng ngáp. Tôi hỏi một trong hai em đó:

- Khi đêm em thức tới mấy giờ?

Ngạc nhiên, em trả lời:

- Dạ, mười hai giờ rưỡi.

- Sáng dạy mấy giờ?

- Dạ, bốn giờ rưỡi.

Tôi quay lại lớp:

- Thế là thiếu ngủ rồi. Ở tuổi các em, mỗi ngày ngủ ít hơn bảy giờ là không đủ. Suốt ngày các em làm việc nhiều bằng trí óc, chất độc tích lũy trong thân các tế bào thần kinh. Chất độc nầy chỉ được thải ra hoàn toàn sau một giấc ngủ say và dài tối thiểu sáu tiếng đồng hồ ở tuổi các em. Tôi sẽ chỉ rõ cho các em hiểu thêm điều đó. Đây là một bán cầu não của người...

Tôi vẽ hình thực nhanh trên bảng rồi rút cây bút làm que chỉ, nói tiếp:

- Đây là các thùy, các khúc cuộn não. Đây là các định vị gồm các trung khu vận động, các trung khu cao cấp: nói, viết, nghe, nhìn. Phía bên trong là sàn đệ tam não thất, nơi các ion calci sẽ tích tụ lại đến mức vừa đủ thì chúng ta sẽ nhẹ nhàng đi vào giấc ngủ, để cho máu lưu thông loại dần chất độc theo đường nước tiểu.

Học sinh ngồi nghe một cách thích thú và chăm chỉ. Bên ngoài, mặt trời cứ cao dần và thiêu đốt trần gian, còn trong lớp thì mát rượi tình thân mật của thầy trò. Bài học gay go trở thành sự chỉ vẽ của tôi để các em hiểu biết và rút ra bài học tự săn sóc sức khoẻ cho mình.

Chuông rung hết giờ. Học sinh vui vẻ ra về. Các em đều biết tôi vừa hoàn thành xong tiết học theo chương trình, và các em đã tiếp thu một cách thoải mái.

Một thí dụ nho nhỏ như thế có lẽ cũng đủ để chứng mình dạy học là một nghệ thuật thực sự. Đã là một nghệ thuật thì nó phải uyển chuyển theo không gian, thời gian và lòng người, làm sao có được một khuôn vàng thước ngọc cứng ngắc cho mọi người, mọi lúc, mọi nơi được.

Tuy thế, khi chị hiệu phó bảo đi dự giờ khuôn vàng thước ngọc của chị, tôi cũng kịp cất kỹ quan niệm của mình và đi dự một cách vui vẻ. Vả lại, tôi cũng tò mò muốn biết cái khuôn vàng thước ngọc đó ra sao.

Tiết học gồm đầy đủ năm bước. Bước thứ nhất, trưởng lớp báo cáo sĩ số to và hùng dũng như nhà binh. Bước thứ hai, kiểm tra bài, hỏi tới đâu, học sinh cũng trả lời ron rót, trơn hơn bôi nhớt Castrol. Bước thứ ba, dạy bài mới. Cô giáo đặt những câu hỏi ngắn, học trò ào ào đưa tay trả lời y chang sách giáo khoa, không sai một chữ. Thì ra cô đã cho các em biết trước giờ nầy và dặn các em học thực thuộc sách giáo khoa, cho các em biết trước các câu hỏi và học thuộc lòng cách trả lời chính xác.

Tiết học diễn ra rất suôn sẻ và sôi động. Giáo viên đã chứng tỏ mình chuẩn bị kỹ lưỡng, học sinh đã chứng tỏ trình độ hiểu biết rất khá của mình. Tiết học được mọi người đánh giá rất cao, tuy nhiên tôi cảm thấy một cái gì đó không chấp nhận được trong giáo dục. Tôi không dám dùng chữ «bịp», nhưng nếu không dùng chữ nầy thì khó diễn tả được cảm tưởng của tôi về tiết học khuôn vàng thước ngọc đó. Tuy vậy, tôi cũng giấu kín được cảm tưởng của mình và cùng mọi người khác đưa tay biểu quyết giờ dạy tốt, đáng làm khuôn vàng thước ngọc cho mọi người.

Đó là chuyện dự giờ của tôi. Rồi đến giờ dạy tốt, tôi cũng phải học tập rất nhiều. Ban giám hiệu giải thích:

- Có hai loại tiết dạy, tiết dạy bình thường và tiết dạy tốt. Dự giờ đột xuất tiết dạy bình thường là kiểm tra khả năng sư phạm tối thiếu, dự giờ dạy tốt (có đăng ký trước) là kiểm tra khả năng sư phạm tối đa.

Nghe thực ngộ nghĩnh. Theo lời khuyên của đồng nghiệp, tôi học thuộc lòng lời dạy nầy của ban giám hiệu để tìm cách đưa vào bảng kiểm điểm cuối năm cho hay và chứng tỏ thấm nhuần chủ trương giáo dục mới. Nhưng, thú thực, tôi không thông hết câu nói nầy.

Thế nào là khả năng tối đa, khả năng tối thiểu? Thế thì khi dạy học sinh, ta không dùng khả năng tối đa mà chỉ dùng nó ở tiết dạy tốt (để biểu diễn lấy điểm thi đua) thôi sao? Mỗi năm chỉ có một hay hai tiết dạy tốt để sử dụng khả năng tối đa, còn lại hàng trăm tiết khác thì dạy làng nhàng với khả năng tối thiểu thôi sao? Vậy thì cái khả năng tối đa đó thực là vô dụng.

Từ trước đến nay, việc dạy của tôi chỉ có một mức độ thôi. Khi bước vào lớp, không những tôi làm hết mình mà còn để cả tâm hồn mình vào việc dạy. Có hôm, vì bị bệnh hay vì tinh thần bất ổn do vợ con đau yếu, tôi dạy kém hấp dẫn thì cảm thấy buồn phiền lắm. Cái «khả năng tối đa» đó tôi sử dụng trong mọi tiết dạy, không thể hơn nữa được. Vì vậy khi phải đăng ký giờ dạy tốt trong bảng thi đua, tôi đã ghi: «Bất cứ giờ nào». May quá, có một đồng nghiệp thấy kịp, nói nhỏ với tôi rằng làm như thế có thể bị coi là có ý chống đối hay phá hoại phong trào thi đua nên tôi kinh hoảng vội vàng xóa mất và ghi đại một tiết dạy trong thời dụng biểu của tôi.

Dần dần, tôi mới ý thức được tiết dạy tốt cốt ở những điểm sau:

Một là dạy cho hết bài học và phải bám sách giáo khoa.

Hai là giữ được trật tự trong lớp và đặt nhiều câu hỏi cho các em trả lời.

Ba là thực hiện đủ năm bước lên lớp với thời gian chính xác đến từng phút. Quan trọng nhất là điểm thứ ba nầy. Thầy cô dự giờ chú ý điểm nầy nhiều nhất vì sau khi dự giờ thường có họp lại để phê bình đánh giá. Phê bình dạy hay, dạy dỡ thì rất có thể bị người khác cãi lại, phiền phức. Phê bình thời gian năm bước lên lớp, có cái đồng hồ làm chứng thì chẳng sợ ai cãi cọ nữa. Tôi là ma mới, được ma cũ lưu ý điều nầy.

Tưởng gì ghê gớm chứ chỉ có năm bước như thế thì tôi thực hiện ngon lành. Chuông vào là tôi bắt đầu ngay bước thứ nhất. Chuông ra vừa dứt là tôi xong bước thứ năm. Mọi người, từ thầy cô đến dự đến học sinh đều vỗ tay hoan hô, tôi cũng vỗ tay theo, giống y mấy ông diễn giả trên truyền hình.

Thực tình, trong tiết dạy, tôi vừa giảng, vừa nhìn đồng hồ. Tôi chú ý đến vị trí cây kim dài hơn là nội dung bài giảng và phản ứng trên nét mặt học sinh. Mắt tôi hơi yếu, phải mang kính lão trên ba độ mới nhìn được chữ và số nên hôm đó tôi mang cả cái đồng hồ to ở nhà vào, thế mà được khen là «có chuẩn bị chu đáo». Tiết dạy đó và những tiết dạy tốt về sau của tôi đều được đánh giá cao. Tôi an tâm nhưng xấu hổ trong lòng. Tôi không thể tự dối gạt mình được vì, so với những tiết học bình thường thì tiết dạy tốt là tiết học tệ hại cho học sinh của tôi, cả về chất lượng tiếp thu lẫn tình cảm thầy trò.

Tôi cũng phải đi dự cho đủ số các tiết dạy tốt của đồng nghiệp cùng trường và khác trường. Có nhiều tiết, thầy trò trở thành diễn viên của một màn kịch rất chướng mắt, tôi xấu hổ quá, muốn độn thổ để ra khỏi phòng.

Xét từ nguyên thủy, tôi đoán rằng, khi bày ra cái việc dự giờ, rồi giờ tốt, giờ thao giảng vân vân, cùng là đề ra phong trào thi đua, người ta có thiện chí thúc đẩy cho nền giáo dục đi lên. Tuy nhiên cho đến ngày nay việc nầy biến tướng mất rồi. Nó đã thành một hình thức phải có cho đủ để báo cáo và tệ hơn nữa là phải làm để đạt thành tích cho những đợt khen thưởng. Tôi thấy hầu hết các trường đều có giăng biểu ngữ rất to: Tất cả vì học sinh thân yêu nhưng khi thực hiện thì tất cả vì thành tích thi đua.

Tất nhiên, trong năm, các thầy cô phải làm tất cả những gì mà ngành giáo dục quy định nhưng khi bước vào lớp, tức là trở vào giang san của chính mình thì xin thầy cô thực hiện đúng đắn câu: tất cả vì học sinh thân yêu.