CHƯƠNG II XUNG ĐỘT TRONG LIÊN TỤC – TÁCH RA VÀ GOM LẠI[10]

A. LIÊN TỤC

Một học giả nọ bực mình rằng, động từ trong tiếng Việt không có đủ mười tám hay hai mươi bốn “thì” như trong tiếng Pháp để cho ông ấy diễn hết được những tế nhị trong tư tưởng ông. Chúng tôi xin thú thực chưa bao giờ có được nỗi thắc mắc cao thượng đó cả; tổ tiên chúng tôi nói ra sao thì chúng tôi cũng tập nói như vậy, mà trong hơn mấy nghìn năm nay tổ tiên chúng ta chẳng bao giờ dùng tới quá ba “thì”. Tế nhị hay không tế nhị thì các cụ cũng hiểu nhau, cũng lưu lại nhiều tác phẩm bất hủ, cũng truyền lại cho chúng ta được một nền văn hóa (không hơn ai thì cũng chẳng kém ai). Việc đó cũng đáng cho chúng ta tự hào!

Nhưng nhiều khi chúng tôi cũng đã lúng túng về tính cách thuận diễn của tiếng Việt. Sao mà lời nói của ta nó xuôi thế, cứ xuôi rót đi.

- Xét về trật tự của từ thì: chủ ngữ rồi tới động từ, rồi tới bổ ngữ, thì tiếng Việt cũng như tiếng Pháp hay Anh ngữ, Hoa ngữ, đều là thuận diễn cả.

- Xét về thứ tự: tiếng được chỉ định rồi tới tiếng để chỉ định, thì mình cũng có lúc giống Pháp:

Mây trắng - nuage blanc

Nhà của Xuân - la maison de Xuân

và khác hẳn với Anh ngữ, Hoa ngữ:

Bạch vân (mây trắng) - white cloud (mây trắng)

Ngã bá phụ đích gia (nhà của bác tôi) - my uncle’s house (nhà của bác tôi)

Xét về những cách dùng những tiếng: này, ấy, kia, nọ thì tiếng Việt khác hẳn với tiếng Pháp, Anh, Hoa.

Người này – Cet homme – This man – Thử nhân.

Ta xuôi (này đứng sau danh từ) mà họ ngược (cet, this, thử đứng trước)

- Rồi lại thêm một nỗi: Pháp Anh có những tiếng adjectif possessif (Pháp), possessive adjective (Anh), ta và Trung Hoa không có.

Người Pháp nói: Ma maison, votre[11] maision, sa maison…

Người Anh nói: My house, your house, his (her) house…

Còn ta nói: nhà tôi, nhà anh, nhà nó…

Hoặc: nhà của tôi, nhà của anh, nhà của nó…

Người Trung Hoa nói: ngã gia, nễ gia, tha gia…

Thành thử ta vẫn là xuôi (tiếng được chỉ định đứng trước tiếng để chỉ định) mà họ vẫn là ngược.

Chúng tôi đã chủ quan cho rằng nói như vậy mình là xuôi, nói như họ là ngược; người Pháp, người Anh, người Trung Hoa tất sẽ cho nói như họ mới là xuôi và nói như ta là ngược[12]. Ở đây, chúng tôi không muốn bàn đến vấn đề tâm lí cũng như vấn đề siêu ngôn ngữ học mà chỉ xin độc giả lưu ý đến điểm này.

Trong tiếng Việt, bao nhiêu tiếng chỉ định hay bổ nghĩa cho một danh từ đều đứng sau nó cả:

Nhà đẹp: đẹp đứng sau nhà.

Nhà kia: kia đứng sau nhà.

Nhà của tôi: tôi cũng đứng sau nhà.

Còn trong Pháp ngữ, Hoa ngữ, Anh ngữ thì tuỳ, có tiếng đứng sau, có tiếng đứng trước.

Như vậy, trong trường hợp ta dùng một danh từ rồi hai ba tiếng, hoặc hai ba tổ hợp để chỉ định và thêm nghĩa cho danh từ thì ta sẽ lúng túng không biết sau danh từ, nên đặt tiếng (hay tổ hợp tiếng) nào trước, từ (hay tổ hợp) nào sau. Tiếng nào cũng đòi được đứng liền ngay sau danh từ, do đó có sự xung đột trong luật liên tục. Cũng như trong một buổi lễ, có một ông Tổng giám đốc và ba ông giám đốc, ông giám đốc nào cũng muốn đứng sát (tất nhiên là sát mà sau) ông Tổng giám đốc, biết đặt như thế nào cho ổn bây giờ.

*

Chúng tôi gặp bốn trường hợp thường làm cho chúng tôi bối rối, hai trường hợp thuộc về danh từ[13], hai trường hợp thuộc về động từ.

1. Trường hợp một danh từ đi với những tiếng chỉ định:

Những tiếng này, đó, kia, nọ, ấy đứng sau danh từ:

Nhà này, Nguyên nhân đó, Người kia, Chính sách nọ, Non sông ấy… Nếu ta thêm những tiếng để thêm nghĩa cho danh từ đó thì ta cho nó xen vào giữa danh từ và những tiếng này, đó, kia, nọ, ấy…

Danh từ + tiếng thêm nghĩa + này (đó, kia, nọ, ấy)

Ví dụ:

Ngôi nhà đẹp này[14].

Căn nhà mới cất kia.

Nguyên nhân chính ấy.

Con người vô lễ nọ.

Người tôi mới làm quen đó.

Nếu tổ hợp từ để thêm nghĩa đó cũng có một danh từ nữa thì rất dễ gây sự hiểu lầm vì ta không biết này, đó, kia, nọ, ấy đi với danh từ nào.

(1) Loại người ưa đọc loại truyện kiếm hiệp này…

Này đi với truyện kiếm hiệp hay đi với loại người[15]?

(2) Phương pháp gồm bốn điểm để phân tích và giải quyết những vấn đề cá nhân đó…

Đó đi với phương pháp hay với vấn đề?

Tất nhiên, nếu ta đọc cả đoạn thì ta có thể hiểu câu trên này đi với tiếng nào, trong câu dưới, đó đi với tiếng nào, nhưng dù sao ta cũng mất công suy nghĩ một chút mà câu văn hoá ra không thực sáng sủa.

Hư Chu trong cuốn Để hiểu thơ Đường luật chắc đã nhận thấy điều đó và đã gỡ rối bằng cách dùng nhiều gạch nối:

Minh[16] (người làm thơ) phải nói thế nào cho duyệt giả khi đọc tới thấy mình chỉ muốn tả về cái kẻ-chuyên-việc-giữ-dưa kia.

Ông ngại độc giả hiểu lầm rằng tiếng kia đi với tiếng việc hoặc với tiếng dưa (sự thật nó đi với tiếng kẻ) cho nên ông đã dùng tới bốn gạch nối để cho năm tiếng “kẻ chuyên việc giữ dưa” thành một khối mà kia đi với cả khối đó.

Giải quyết như vậy cũng khá ổn chỉ phiền là lắm khi ta phải dùng nhiều gạch nối quá như trong ví dụ (2) phải dùng tới 15 gạch nối để nối tất cả những tiếng đứng trước tiếng đó: Phương-pháp-gồm-bốn-điểm-để-phân-tích-và-giải-quyết-những-vấn-đề-cá-nhân đó… Dùng gạch nối như vậy kẻ ra cũng hơi kì cục[17].

Nhưng chúng tôi nghĩ cũng chẳng còn cách nào khác trừ cách tách một câu ra làm hai nếu ngại rằng độc giả có thể hiểu lầm[18] được.

Ví dụ: câu (2) ta sẽ tách ra như sau:

Phương pháp đó gồm bốn điểm. Nó giúp ta phân tích và giải quyết những vấn đề cá nhân…

Sửa lại như vậy, lời có thể hoá non, ý có thể rời rạc, cho nên nếu cần thì phải sửa lại cả đoạn.

2. Trường hợp một danh từ (nom) có một danh từ nữa bổ túc, ở sau hai danh từ đó có tiếng của:

Trường hợp này thường gặp rất dễ gây hiểu lầm, cho nên ta cần phải chú ý.

Một lần, chúng tôi nhận được một cuốn sách, trang đầu có lời đề tặng này của tác giả:

(3) Thân tặng anh N.H.L. với nhiều cảm tình về văn chương của tôi.

Tôi phải suy nghĩ một chút mới hiểu rằng của tôi đi với cảm tình chứ không phải đi với văn chương và ông bạn ấy muốn nói ông ấy có nhiều cảm tình với tôi trong địa hạt văn chương. Nếu bỏ tiếng của đi – tiếng này thường làm câu văn nặng nề - mà phô diễn một cách giản dị, chẳng hạn:

Thân tặng anh N.H.L, một nhà văn mà tôi mến.

thì lời văn sẽ rõ ràng hơn nhiều.

Lại như câu này:

(4) Bọn quân kị bắt Lý Quảng của Hung Nô gồm có vài trăm.

Người nào không biết sử Trung Hoa tất tưởng lầm rằng Lý Quảng là một vị tướng Hung Nô; sự thật thì Lý Quảng là tướng Hán, và câu đó nên sửa lại:

Bọn quân kị Hung Nô gồm vài trăm tên đã bắt sống Lý Quảng.

hoặc:

Lý Quảng bị vài trăm quân kị Hung Nô bắt sống.

(6) Trong cuộc phỏng vấn về truyện ngắn của ông Nguyễn Văn, tôi thấy nhiều điều bổ ích.

Cái gì của ông Nguyễn Văn? Cuộc phỏng vấn của ông Nguyễn Văn? Hay truyện ngắn của ông Nguyễn Văn? Phải đọc cả đoạn, chúng tôi mới hiểu rằng tác giả muốn nói cuộc phỏng vấn của ông Nguyễn Văn.

Cuộc phỏng vấn là một danh từ; sau đó có hai tổ hợp thêm nghĩa cho nó: 1. về truyện ngắn, 2. của ông Nguyễn Văn. Chỉ sơ ý một chút mà sắp đặt như trên là làm cho người đọc hiểu lầm. Phải sắp lại:

Trong cuộc phỏng vấn của ông Nguyễn Văn về truyện ngắn…

Trong ba câu dưới đây, nghĩa không đến nỗi tối:

(7) Chúng ta đã thấy rõ vấn đề xâm lược bán đảo Ả Rập của Mỹ.

(8) Đó là niềm hi vọng ở tương lai của chúng ta.

(9) Chúng ta nên tìm hiểu lí do hoạt động của nhau và hiểu quan niệm về sự công bình của nhau.

Nhưng cũng nên sửa lại cho những tiếng “của Mỹ”, “của chúng ta”, “của nhau” đứng sát những danh từ mà nó bổ túc.

Chúng ta đã thấy rõ vấn đề Mỹ xâm lược bán đảo Ả Rập

(đưa “Mỹ” lên làm chủ ngữ của “xâm lược”, nghĩa rõ hơn, ý vừa đúng hơn).

Đó là niềm hi vọng của chúng ta ở tương lai.

Chúng ta nên tìm hiểu lí do hoạt động của nhau và hiểu quan niệm về sự công bình của nhau.

Vậy trong trường hợp thứ nhì này, nếu một danh từ và một quan hệ từ (conjonction) của, nếu ta[19] xen vô một danh từ nữa mà có thể làm cho độc giả hiểu lầm rằng tiếng của đó đi với danh từ thứ nhì, thì ta phải tìm cách đảo lên cho của đứng ngay sau danh từ thứ nhất và trước danh từ thứ nhì (trường hợp câu (8) và câu (9)); hoặc thay đổi cách cấu tạo của câu, như trong ví dụ (7), đổi danh từ thứ nhì thành một động từ (xâm lược) và danh từ đứng sau của thành ra chủ ngữ của động từ đó, như vậy ta bỏ được tiếng của mà lời văn vừa nhẹ hơn vừa sáng sủa hơn.

3. Trường hợp một chủ ngữ và một động từ:

Trường hợp này cũng xảy ra rất thường. Theo luật liên tục, động từ nên đứng sát ngay sau chủ ngữ:

Tôi làm việc mỗi ngày tám giờ.

Loài chuối không chịu những nơi đất bị ngập.

Nhưng nhiều khi chúng ta phải thêm cả một tổ hợp để thêm nghĩa cho chủ ngữ, như vậy chủ ngữ sẽ cách xa động từ và có hai cái hại: hoặc câu hoá thọt, hoặc nghĩa sẽ tối.

Câu thọt:

(10) Sự tiến bộ của kĩ thuật làm cho sự đấu tranh của các giai cấp tại những quốc gia tiên tiến giảm đi.

Sự tranh đấu là chủ ngữ, tổ hợp giữa các giai cấp tại những quốc gia tiên tiến thêm nghĩa cho tranh đấu, giảm đi là động từ dùng làm thuật ngữ hay động ngữ[20].

Chủ ngữ và tổ hợp thêm nghĩa cho nó gồm 12 tiếng, động từ gồm 2 tiếng, đọc lên thấy một bên dài một bên ngắn, nên ta gọi là thọt.

Muốn cho hết thọt, chúng ta có thể đảo động từ lên sau tiếng giai cấp:

Tiến bộ của kĩ thuật làm cho sự đấu tranh giữa các giai cấp giảm đi tại những quốc gia tiên tiến.

Đảo như vậy, không có gì là ép mà nghĩa không thay đổi mấy.

Câu trên tuy vậy mà còn nghe được, câu dưới đây mới thật là chướng tai:

(11) Từ khi cha tôi bị quân giặc bạo tàn chỉ gieo rắc sự kinh khủng trên mỗi bước đường của chúng giết…

Vì động từ giết chỉ gồm mỗi một tiếng, lại là một tiếng trắc, không ngân, cụt ngủn, còn chủ ngữ và tổ hợp bổ túc cho nó lại quá dài (16) tiếng.

Có người đề nghị đảo tiếng giết lên như sau:

Từ khi cha tôi bị giết bởi quân giặc bạo tàn chỉ gieo rắc sự kinh khủng trên mỗi bước đường của chúng…

Lối phô diễn đó (bị giết bởi) của Pháp, tiện thì tiện thật, nhưng theo ý của chúng tôi, nghe còn lạ tai, nên chúng tôi muốn cắt câu đó ra làm hai:

Quân giặc bạo tàn đó đi đâu cũng gieo rắc sự kinh khủng. Từ khi cha tôi bị chúng giết…

Cũng để câu khỏi thọt, một tác giả đã đảo động từ, cho nó đứng sát chủ ngữ, còn tổ hợp thêm nghĩa cho chủ ngữ thì đưa xuống cuối, vì nó dài nhất:

(12) Nhắc lại là thừa những lí lẽ mà nhiều chánh khách Pháp và vài cơ quan ngôn luận Pháp đã đưa ra để chứng tỏ rằng chiến tranh Đông Dương là nguồn gốc của mọi khó khăn về kinh tế, tài chánh, xã hội và ngoại giao mà Pháp phải chịu từ tám năm nay.

Nhắc lại là chủ ngữ; những lí lẽ mà… tám năm nay là tổ hợp thêm nghĩa cho nhắc lại; là thừa là động từ.

Nếu theo luật liên tục, không dùng cách đảo như trên thì phải viết: Nhắc lại những lí lẽ… tám năm nay là thừa; câu sẽ thọt và nghe không được.

Chúng tôi nghĩ lối đảo đó cũng táo bạo, chỉ nên coi là một thí nghiệm thôi. Nếu cắt câu đó làm hai thì xuôi tai hơn:

Nhiều chánh khách Pháp và vài cơ quan ngôn luận Pháp đã đưa ra nhiều lí lẽ để chứng tỏ rằng chiến tranh Đông Dương là nguồn gốc của mọi khó khăn về kinh tế, tài chánh, xã hội và ngoại giao mà Pháp phải chịu từ tám năm nay[21].

Hoặc gọn hơn:

Chúng tôi nghĩ không cần phải nhắc lại những lí lẽ mà nhiều chánh khách Pháp… tám năm nay.

Khó nghe nhất là hai câu dưới đây:

(13) Sự phân biệt trong cuốn “Nguyên tắc” giữa định luật liên quan đến sản xuất và định luật liên quan đến phân phối rất dở.

(14) Người ta giả định rằng ích lợi biên tế của tiền tệ không thay đổi, bất luận số lượng sản phẩm mà cá nhân hay tập thể được nghiên cứu mua.

Tôi nhớ rằng tác giả hai câu đó đã cẩu thả dịch từng chữ một câu ngoại ngữ mà chẳng chịu tìm hiểu ý nghĩa rồi diễn bằng tiếng Việt.

Câu tối nghĩa:

Ví dụ:

(15) Nhiều thanh niên nam nữ Pháp in truyền đơn cho nghĩa quân Algérie bị bắt!

Chính là thanh niên nam nữ Pháp bị bắt, nhưng mới đọc qua, ta tưởng là nghĩa quân Algérie bị bắt. Chúng tôi đề nghị sửa lại như sau:

Nhiều thanh niên nam nữ Pháp bị bắt vì in truyền đơn cho nghĩa quân Algérie.

Nghĩa không thay đổi mà động từ đứng sát ngay chủ ngữ.

Câu dưới đây còn tối nghĩa hơn nữa:

(16) Điều tra về sự bán chợ đen đã bị cấm chỉ.

Sự điều tra cũng như sự bán chợ đen đều bị cấm chỉ, vậy thì sự nào bị cấm chỉ?

Nên sửa lại: Đã có lệnh cấm điều tra về chợ đen.

Tóm lại giữa chủ ngữ và động từ, nếu ta muốn xen vô một tổ hợp để thêm nghĩa cho chủ ngữ thì nên xem câu của ta có thọt hoặc tối nghĩa không, nếu có thể thì phải tìm cách đảo động từ lên cho đứng gần chủ ngữ (thí dụ 12) hoặc ngắt câu ra làm hai (thí dụ 13, 14) hoặc nếu cần thì đổi hẳn cách phô diễn (thí dụ 16).

4. Trường hợp một động từ và một bổ từ (complément):

Một động từ thường có nhiều bổ từ (chính, thứ): bổ từ không gian, bổ từ thời gian, hình dung…

Nếu giữa những bổ từ đó ta xen vào một tổ hợp nào để thêm nghĩa cho một bổ từ thì ta nên coi chừng: câu có thể mắc những lỗi như trong trường hợp trên, nghĩa là hoặc thọt, hoặc tối nghĩa.

Ví dụ (17):

Ông Xuân đã đánh thằng con ngỗ nghịch trốn học và ăn cắp tiền của bạn bè ấy năm roi.

Động từ đánh có hai bổ từ: thằng con và năm roi. Sau bổ từ chính (thằng con), tác giả đã thêm tổ hợp ngỗ nghịch đã trốn học và ăn cắp tiền của bạn bè để hình dung thằng con, thành thử bổ từ thứ (năm roi) đứng trơ vơ ở cuối câu mà câu hoá ra thọt.

Cách sửa câu này cũng như cách sửa câu (15) ở trường hợp trên:

Ông Xuân đã đánh thằng con ngỗ nghịch ấy năm roi vì nó nghịch đã trốn học và ăn cắp tiền của bạn bè.

Câu dưới đây mắc lỗi nặng hơn vì khó hiểu:

(18) Chúng ta phải lo giúp học phí cho con cái chiến sĩ đã hi sinh cho chúng ta hưởng tự do (…) để lập thân cho con cái họ.

Mới đọc qua, chúng tôi tưởng chúng ta hưởng tự do để lập thân cho con cái họ, như vậy vô nghĩa. Nên sửa lại:

Để đáp ơn các chiến sĩ đã hi sinh cho chúng ta hưởng tự do, chúng ta nên giúp nhà ở cho gia đình con cái họ để chúng có phương tiện học tập.

Như vậy, cũng vẫn còn lúng túng. Chúng tôi nghĩ có thể bỏ tổ hợp “để chúng có phương tiện học tập” mà nghĩa vẫn không đổi.

Có khi chỉ cần khéo sắp đặt lại ý trong câu mà tránh được lỗi bổ từ xa động từ quá. Chẳng hạn đáng lẽ viết:

(19) Còn đằng này, mấy chúa ngục không hiểu tiếng Việt, nào có biết ất giáp gì, họ tưởng rằng ban đêm cả thảy im phăng phắc để nghe một anh nói chuyện lột da ếch xào măng như thế nào, hay nói chuyện Tôn Hành Giả phò Đường Tăng đi thỉnh kinh, đó là những buổi huấn luyện chính trị nên họ chướng mắt lắm.

thì nên viết:

Còn đằng này, mấy chúa ngục không hiểu tiếng Việt nào có biết ất giáp gì, thấy ban đêm cả thảy đều im phăng phắt để nghe một anh nói chuyện lột da ếch xào măng như thế nào, hay kể chuyện Tôn Hành Giả phò Đường Tăng đi thỉnh kinh ra sao thì tưởng đó là những buổi huấn luyện chính trị nên họ chướng mắt lắm.

Chúng tôi đã thêm hai tiếng ra sao ở sau những tiếng thỉnh kinh cho cân xứng với vế trên (…xào măng như thế nào), chúng tôi lại thấy đó là không được chuốt, nên muốn đề nghị sửa thêm:

…thì tưởng rằng chúng tôi (tức bọn tội nhân) huấn luyện chính trị cho nhau, nên…

(20) Cho nên nghe những lời tuyên bố cao thượng của quan Toàn quyền sẽ thi hành chính sách rộng rãi, người bản xứ biết chắc đó là mánh khoé lừa bịp.

Danh từ “lời tuyên bố” có tới ba tổ hợp thêm nghĩa cho nó: 1. cao thượng – 2. của quan Toàn quyền – 3. tuyên bố rằng: sẽ thi hành chính sách rộng rãi.

Ba tổ hợp đó đều phải đứng sau “lời tuyên bố” sắp như trên. Vì tổ hợp “sẽ thi hành chính sách rộng rãi” đứng xa tiếng “tuyên bố” quá, chúng tôi muốn đề nghị đảo từ tổ “cao thượng” cho nó xuống dưới và sắp lại như vầy:

Cho nên nghe quan Toàn quyền tuyên bố sẽ thi hành một chính sách rộng rãi, cao thượng, người bản xứ biết chắc đó chỉ là những mánh khoé lừa bịp.

Tôi nghĩ “lời tuyên bố cao thượng” hay “chính sách cao thượng” thì nghĩa ở đây cũng không khác nhau bao nhiêu; mà sửa như trên bớt được tiếng lời, câu văn nhẹ đi được nhiều.

Sau cùng chúng tôi xin giới thiệu một cách đảo ngữ mới mẻ đang được phổ biến.

Một nhà báo viết:

(21) Trong cuộc hội họp, sẽ có mặt để trình bày ý kiến, các nhà triết học và xã hội học danh tiếng từ tả sang hữu, như Henri Defebre, Maurice Merleau Ponty, Georges Gurvith.

Lặp lại thứ tự theo phép thuận diễn trong ngữ pháp tiếng Việt, thì câu đó phải viết như sau:

Trong cuộc hội họp, các nhà triết học và xã hội học… Georges Gurvith sẽ gặp nhau để trình bày ý kiến.

Chúng ta nhận thấy tác giả đã đưa bổ từ mục đích: để trình bày ý kiến lên trên, sát ngay động từ sẽ có mặt cho câu khỏi thọt, và muốn vậy tác giả đã đảo chủ ngữ các nhà triết học… Georges Gurvith xuống sau, vì nó dài hơn cả.

Lối đảo ngữ đó nghe được mà lại rất tiện trong một câu để liệt kê và mấy năm nay ta thường thấy nhiều người viết: sẽ có mặt những vị này, vị này, sẽ vắng mặt vị này, vị này, đã vắng mặt những vị này, vị này…

Vậy do luật liên tục trong ngôn ngữ, ta muốn thấy những tiếng chỉ định (như này, nọ, kia, ấy…) đứng sát danh từ, những tiếng bổ túc đứng sát tiếng được bổ túc và động từ đứng sát chủ ngữ, cho nên mỗi khi phải xen một tổ hợp nào vào giữa thì ta phải xét xem câu có hoá thọt hoặc tối nghĩa không, nếu có thì phải dùng phép đảo ngữ, hoặc thêm bớt một vài tiếng, cùng lắm thì phải cắt câu ra làm hai hoặc thay đổi hẳn lối cấu tạo câu.

Công việc sửa văn đó đôi khi rất mất công; đúng như lời một ông bạn chúng tôi nói, là phải “vật lộn với chữ” mà trong cuộc vật lộn đó thế của ta rất yếu, vì chúng ta phải theo đúng qui tắc của ngữ pháp, nghĩa là ta không được tự do khi sử dụng chiến thuật, thành thử ta phải tìm cách xoay xở, tránh mặt này, đỡ mặt khác, mà không phải lúc nào cũng thanh công. Nhưng cuộc “vật lộn” nào mà không có chỗ hào hứng.

B. TÁCH RA VÀ GOM LẠI

Phần trên, chúng ta đã thấy, do luật liên tục, phải gom lại những tiếng hoặc tổ hợp có liên hệ mật thiết với nhau. Phần này chúng ta sẽ xét một qui kết ngược lại của luật đó: phải tách ra những tiếng, tổ hợp hoặc những ý không có liên lạc mật thiết với nhau, nếu không người đọc sẽ tường rằng câu văn đi suốt một hơi. Như vậy sẽ hiểu lầm ý tưởng của ta.

Chúng tôi[22] đã gom được hơn một chục ví dụ, phân loại thành ba trường hợp:

* Trường hợp các phó từ (auxiliare du mot)

* Trường hợp các hình dung từ (qualificatif)

* Trường hợp các quan hệ từ (conjonctif)

(về ba trường hợp này nên xem chương Từ công cụ)[23].

5. Trường hợp các phó từ:

Các phó từ như chỉ, sẽ, đã, đang, không… tác dụng vào tất cả các động từ đứng liền sau nó.

Ví dụ:

a. Thằng Xuân không được việc gì cả, suốt ngày chỉ ăn ngủ và nói chuyện phiếm.

b. Dân tộc chúng ta đã hi sinh xương máu, đánh đuổi quân thù, giành lại độc lập.

Gần đây bắt chước phương Tây, nhiều người viết: Dân tộc ta đã, đang và sẽ hi sinh xương máu, đánh đuổi quân thù, giành lại độc lập.

c. Anh ấy là còn mệt, không tính toán, suy nghĩ gì được cả.

Trong ba câu đó, ta không cần lặp lại tiếng chỉ, đã, không mà người đọc cũng hiểu rằng “thằng Xuân chỉ ăn, chỉ ngủ… chỉ nói chuyện phiếm”. “Dân tộc ta đã hi sinh xương máu, đã đánh đuổi quân thù, đã giành lại độc lập”, “Anh ấy không tính toán, không suy nghĩ gì được cả”.

Như vậy là nhờ phép liên tục trong ngôn ngữ, những phó từ chỉ, đã, không có tác dụng tới tất cả những động từ đứng sau chúng.

Vì lẽ đó, khi nào nó chỉ tác dụng tới mỗi một động từ kế nó thôi thì ta phải tìm cách diễn sao cho độc giả khỏi bỡ ngỡ hoặc hiểu lầm.

Ví dụ:

(20) Kẻ mơ mộng hão lúc nào cũng như đi trên mây, sống trong một thế giới khác, không ham muốn cái gì, làm việc cho đủ sống.

(21) Hạng người đó không dám ganh đua, rút lui trước khi thử sức rồi trốn vào thế giới mộng ảo để tìm sự yên ổn.

Hai câu đó không tối nghĩa, nhưng đọc câu trên tới tiếng làm việc, câu dưới tới tiếng rút lui, tôi bỡ ngỡ, vì có xu hướng tự nhiên muốn cho tiếng “không” tác dụng tới cả động từ làm việc (câu 20) và động từ rút lui (câu 21).

Muốn cho người đọc thấy rõ ngay rằng tiếng “không” chỉ tác dụng tới động từ ham muốn và ganh đua thôi thì chúng ta có thể dùng một trong hai cách dưới đây:

a. Thêm một phó từ hoặc một quan hệ từ ở trước động từ thứ nhì làm việc, rút lui, chẳng hạn:

Kẻ mơ mộng hão lúc nào cũng như đi trên mây, sống trong một thế giới khác, không ham muốn cái gì, chỉ làm việc cho đủ sống.

Hạng người đó không dám ganh đua, mà rút lui trước lúc thử sức rồi trốn vào thế giới mông ảo để tìm sự yên ổn.

b. Đảo tổ hợp gồm tiếng không và động từ đứng kế nó xuống cuối câu:

Kẻ mơ mộng hão lúc nào cũng như đi trên mây, sống trong một thế giới khác, làm việc cho đủ sống, không ham muốn cái gì.

Hai ví dụ trên có thể không cần phải sửa, còn câu dưới đây nếu không sửa thì không ai hiểu ta muốn nói gì:

(22) Nhà này không rộng, đẹp và sáng.

Nên thêm tiếng nhưng sau tiếng rộng để hạn chế tác dụng của tiếng không.

6. Trường hợp các hình dung từ[24].

Một số hình dung từ hơi, quá, rất cũng dễ gây hiểu lầm nếu ta không định rõ tác dụng của nó.

Ví dụ:

(23) Anh Thu làm việc hơi siêng năng, mau mắn.

Anh Thu làm việc rất siêng năng, mau mắn.

Anh Tí quá tham lam, nông nổi.

Viết như vậy thì do luật liên tục, chúng ta hiểu rằng: hơi siêng năng và hơi mau mắn; rất siêng năng và rất mau mắn; quá tham lam và quá nông nỗi.

Nếu ta muốn hạn chế tác dụng của những tiếng hơi, rất, quá thì có thể dùng hai cách đã trình bày trong điều trên.

Anh Thu làm việc hơi siêng năng mà mau mắn.

hoặc:

Anh Thu làm việc mau mắn và hơi siêng năng.

Nhưng còn trường hợp:

Anh thu làm việc hơi siêng năng và mau mắn.

thì chúng ta nên hiểu ra sao? Tiếng hơi đó có tác dụng tới tiếng mau mắn không? Từ trước chúng tôi chưa thấy sách ngữ pháp nào giảng về điều đó cả. Theo chúng tôi, chúng ta nên phân biệt như sau:

- hơi siêng năng, mau mắn: hơi có tác dụng tới cả siêng năng và mau mắn.

- hơi siêng năng mà mau mắn: hơi chỉ có tác dụng tới siêng năng thôi (xem chương Từ công cụ).

7. Trường hợp các quan hệ từ:

Về các quan hệ từ, chúng tôi cũng thấy nhiều khi cần phải qui định cho ngôn ngữ thêm phần tinh xác.

Ta có thể dùng một quan hệ từ để nối hai, ba bổ từ với một danh từ, mà không cần phải lặp lại quan hệ từ đó trước mỗi bổ từ, chẳng hạn:

(24) Ai trông thấy cũng ngại cho họ và gia đình họ (ngại cho họ và cho gia đình họ).

Tôi nói chuyện với Xuân và Giáp (nói chuyện với Xuân và với Giáp).

Chúng ta bàn về phương pháp lãnh đạo, cách chỉ huy và cách gây thiện cảm với người dưới (bàn về phương pháp lãnh đạo, về cách chỉ huy, về cách gây thiện cảm…)

Về điểm đó chúng ta không còn nghi ngờ gì nữa, mọi người đều cho rằng lặp lại những quan hệ từ cho, với, về là vô ích, nghĩa là ta có thể gom các bổ từ lại mà chẳng cần phải tách ra, bắt mỗi bổ từ phải có một quan hệ từ.

Nhưng khi có hai động từ có chung một bổ từ mà một động từ cần có quan hệ từ, một động từ không cần có quan hệ từ; hoặc cả hai đều cần có quan hệ từ, nhưng mỗi động từ phải đi với một quan hệ từ riêng biệt thì giải quyết ra sao, tách ra hay gom lại?

Ví dụ:

(25) Phong trào Cộng hoà bình dân không từ chối sự hiệp tác và sự ủng hộ với ông Pinay[25].

Ta nói ủng hộ ai (không cần quan hệ từ giữa động từ ủng hộ và bổ từ ai) và hiệp tác với ai (cần quan hệ từ với). Viết như trên: ủng hộ với, tất nhiên là không xuôi.

Nhưng có nên tách ra mà viết như người Pháp không?

Phong trào Cộng hoà bình dân không từ chối sự ủng hộ ông Pinay và sự hiệp tác với ông.

Điểm đó trước đây chúng tôi đã đem ra bàn trong một tạp chí và vài độc giả đã viết thư riêng góp ý kiến với chúng tôi, cho rằng tách ra như trên chỉ thêm rườm, có thể gom lại mà viết:

Phong trào Cộng hoà bình dân không từ chối sự ủng hộ và sự hiệp tác với ông Pinay.

Chúng tôi đồng ý như vậy, nhưng nếu cần phải đặt động từ ủng hộ xuống dưới, động từ hiệp tác lên trên, thì nên viết sao?

(26) Phong trào Cộng hoà bình dân không từ chối sự hiệp tác và sự ủng hộ ông Pinay (bỏ quan hệ từ với)

Phong trào Cộng hoà bình dân không từ chối sự hiệp tác với và[26] sự ủng hộ với ông Pinay.

Giữ qua hệ từ với nghe không êm.

Rồi lại còn trường hợp mỗi động từ có một quan hệ từ riêng, chẳng hạn bàn luận về, nhắc tới thì ta phải viết ra sao?

(27) Tôi không muốn bàn luận và nhắc tới vấn đề đó (bỏ quan hệ từ của động từ đứng trước).

Hay: Tôi không muốn bàn luận về[27] và nhắc tới vấn đề đó (giữ cả hai).

Theo thiển kiến thì lối sau cùng (giữ cả hai quan hệ từ) là hợp lí hơn cả, mà như vậy thì trong ví dụ (26)[28] cũng nên theo lối diễn thứ nhì, nghĩa là giữ quan hệ từ với của động từ hiệp tác. Chỉ bất tiện là lời văn sẽ hoá nặng; cho nên chúng tôi ưa dùng lối thứ nhất (bỏ bớt quan hệ từ của động từ đứng trước).

Một trường hợp nữa không thuộc về quan hệ từ nhưng cũng giống trường hợp trên, cũng làm cho chúng ta phân vân, cho nên cũng xin ghi thêm vào đây:

Văn hoá dân tộc này cao hơn dân tộc nọ.

Viết như vậy có được không?

(28) Ta không nói:

Áo anh đẹp hơn tôi.

Nhà anh cao hơn tôi.

Mà phải nói:

Áo anh đẹp hơn áo tôi.

Nhà anh cao hơn nhà tôi.

Nghĩa là phải tách ra: so sánh áo với áo, không thể so sánh áo với người được.

Vậy thì có lẽ cũng nên nói:

Văn hoá dân tộc này cao hơn văn hóa dân tộc nọ hoặc nếu ngại rườm thì nói về văn hóa, dân tộc này cao hơn dân tộc nọ.

Trong những ví dụ (24) tới ví dụ (28)[29], dù viết sao thì lời văn cũng sáng sủa, có qui định là để cho ngôn ngữ được nhất trí mà thôi. Trái lại, trong ví dụ dưới đây, nếu không qui định thì mỗi người có thể hiểu một cách.

(29) Tôi xin kể câu chuyện của Xuân và Phúc.

Câu đó, chúng tôi hiểu là chỉ có một câu chuyện chung của Xuân nhưng biết đâu chẳng có người hiểu là có hai câu chuyện: một của Xuân một của Phúc. Vậy ta có nên qui định rõ như sau không? Nếu là một câu chuyện chung thì viết như trên, nếu là hai câu chuyện thì phải tách ra mà viết: Tôi xin kể câu chuyện của Xuân và câu chuyện của Phúc. Nghĩa là phải lặp lại ba tiếng câu chuyện của. Nếu chỉ nói một lần thôi thì có được không?

Tôi xin kể câu chuyện của Xuân và của Phúc.

nghĩa có khác gì câu: Tôi xin kể câu chuyện của Xuân và Phúc không?

Câu này nữa cũng có thể gây hiểu lầm:

(30) Thảo luận về vấn đề thanh toán tàn dư chế độ cũ và toà án cách mạng.

Có thanh toán cả toà án cách mạng không? Nếu có thì viết như vậy được, nếu không thì phải tách ra:

Thảo luận về vấn đề thanh toán tàn dư chế độ cũ và vấn đề toà án cách mạng.

hoặc:

Thảo luận về vấn đề thanh toán tàn dư chế độ cũ và tổ chức lại toà án cách mạng.

Như vậy khỏi phải lập lại tiếng vấn đề mà câu rõ nghĩa hơn.

Đặc biệt là câu:

(31) Tôi muốn mua một khu vườn và một biệt thự xinh xinh.

Mới đọc ai cũng cho là rất rõ, nhưng phân tích ra thì lại rất mơ hồ. Vì ta không hiểu tác giả muốn mua một khu vườn xinh xinh và một biệt thự cũng xinh xinh hay chỉ cần một biệt thự xinh xinh trong một khu vườn nào đó?

Theo chúng tôi, viết như trên thì nên hiểu là cả khu vườn lẫn biệt thự đều xinh xinh. Muốn nói chỉ có biệt thự là cần phải xinh xinh thì nên tách ra mà viết:

Tôi muốn mua một biệt thự xinh xinh chung quanh có vườn.

[10] Chương này cũng do 2 chương gộp lại: “Chương III: Sự xung đột trong thể liên tục” và “Chương IV: Tách ra và gom lại”. (Goldfish).

[11] Votre: sách in là “notre”. (Ca_kiem).

[12] Một nhà ngôn ngữ học cho chúng tôi hay rằng có một vài dân tộc luôn luôn đặt động từ (verbe) ở cuối câu như: Mèo chuột bắt – Tôi trái cây ăn. Không rõ có dân tộc nào đặt động từ ở đầu câu không, nhưng chúng tôi thấy khi trẻ em bập bẹ nói thường đặt động từ ở đầu câu. Ví dụ: sợ bé (bé sơ), đau bé (bé đau)… Tất nhiên những dân tộc đó cho chúng ta là ngược, chính họ mới xuôi.

[13] Mấy chữ “hai trường hợp thuộc về danh từ” là do tôi ghi thêm. (Goldfish).

[14] Sách in là: Ngôi nhà này đẹp. (Goldfish).

[15] Loại người: sách in là “hạng người”. (Goldfish).

[16] Có lẽ Mình bị in lầm thành Minh. (Goldfish)

[17] Chúng tôi chủ trương không dùng gạch nối vì ba lẽ:

* Việt ngữ là một ngôn ngữ đơn lập (lange isolante)

* Muốn dùng gạch nối cho thật hợp lí thì phải đặt ra những qui tắc phức tạp lắm, khó cho trẻ em học mà cái lợi không bao nhiêu.

* Viết văn và in mất công mà trong sách không sáng sủa vì dùng quá nhiều gạch nối.

Tuy nhiên, cũng có trường hợp dùng gạch nối lời văn sẽ minh bạch hơn. Chẳng hạn dùng trong các địa danh, nhân danh (nếu người nào đó muốn).

Vậy, dùng gạch nối hay không là để tuỳ người viết: nếu có lợi cho sự minh bạch thì dùng, không thì thôi, không nên đặt ra luật nào cả. Theo chúng tôi, thì chúng ta nên bỏ hẳn gạch nối như đã nói trên.

[18] Chữ “lầm” do tôi tạm ghi thêm. (Goldfish).

[19] Sách in là “ta nên”, tôi tạm sửa lại thành “nếu ta”. (Goldfish).

[20] Sách in là: “…động từ dùng làm thuật ngữ hay động ngữ động từ.”, chúng tôi cho rằng tiếng động từ ở cuối câu bị in thừa nên bỏ đi vì tiếng giảm đi, xét về từ tính thì gọi là động từ, mà xét về từ vụ thì gọi là thuật ngữ hay động ngữ. (xem thêm bảng Một số danh từ ngôn ngữ học ở cuối sách). (Goldfish).

[21] Chắc sách in thiếu tiếp theo. Câu đó có thể như vầy: Những lí đó, chúng tôi nghĩ không cần phải nhắc lại. (Goldfish).

[22] Sách in là “Chúng ta”. (Goldfish).

[23] Câu này và câu “(xem chương Từ công cụ)” ở dưới (Từ công cụ trong cả 2 câu đều bị in sai thành Từ công vụ) chắc là do ông Nguyễn Q. Thắng viết thêm vì chương Từ công cụ là của ông Thắng. (Ca_kiem).

[24] Hiện nay các sách ngữ pháp gọi là tính từ có mức độ, tính từ không mức độ.

[25] Hiệp tác và ủng hộ ở đây vốn là động từ, có tiếng sự đứng trước thì thanh danh từ, nhưng trong đoạn này chúng tôi không để ý đến tiếng sự, để xét chung trường hợp các động từ. Dù coi hiệp tác và ủng hộ là động từ hay danh từ thì lí giải trong đoạn này cũng không thay đổi.

[26] Chữ “và” này là do tôi tạm ghi thêm. (Goldfish).

[27] Chữ “về” này là do tôi tạm ghi thêm. (Goldfish).

[28] Sách in là “ví dụ (7)”. (Goldfish).

[29] Sách in là: ví dụ (7) tới ví dụ (9). (Goldfish).