CHƯƠNG III ĐẶT SAI VỊ TRÍ

Tiếng Việt cũng như Hoa ngữ không có phần từ pháp (morphologie). Một tiếng dùng làm danh từ hay động từ thì mặt chữ vẫn không thay đổi: cây viết, viết sách; cái cuốc, cuốc đất, vì vậy chỉ cần thay đổi vị trí một từ mà thay đổi luôn cả từ vụ của nó.

Tôi đánh nó (Tôi là chủ ngữ, nó là bổ ngữ)

Nó đánh tôi (Tôi là bổ ngữ, nó là chủ ngữ)

Anh ngữ, Pháp ngữ trái lại, hễ thay đổi một loại từ vụ thì thường thay đổi luôn cả ngữ thể[30].

(danh từ) (động từ)[31]

Je le frappe (je là chủ ngữ; le là bổ ngữ)

Il me frappe (me là bổ ngữ; il là chủ ngữ)

The writing (danh từ) To write (động từ)

I hit him (I là chủ ngữ; him là bổ ngữ)

He hits me (me là bổ ngữ; he là chủ ngữ)

Vì vậy, khi đọc một trang Anh ngữ, Pháp ngữ, chỉ trông mặt chữ, ta cũng biết được một tiếng nào thuộc vào từ loại nào, có từ vụ gì trong câu. Còn tiếng Việt và tiếng Hán muốn biết từ loại hoặc từ vụ của một từ, nhiều khi phải xét vị trí của nó trong câu.

Vị trí của các từ trong câu quan trọng như vậy nên khi viết mà đặt sai vị trí của mỗi từ thì câu sẽ hoá ra vô nghĩa. Như chương đầu chúng tôi đã nói, luật liên tục gần như chi phối cả ngôn ngữ của chúng ta, nên khi định vị trí mỗi từ ta không nên quên luật đó. Những lỗi đặt sai vị trí thường là những lỗi thiếu liên tục; do đó, một số vị trí trong chương này có thể đặt vào chương trên.

*

1. Vị trí của chủ ngữ và động từ:

Trong văn nhất là trong thơ, khi muốn làm nổi bật một ý nào lên, hoặc muốn giữ niêm luật, muốn tạo được nhạc, ta có thể dùng phép đảo ngữ, cho chủ ngữ đứng sau động từ. Chẳng hạn:

Đau đớn thay phận đàn bà!

Sè sè nấm đất bên đàng,

Dàu dàu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh.

Nguyễn Du trong những câu đó cho chủ ngữ phận đàn bà, nấm đất, ngọn cỏ đứng sau động từ đau đớn, sè sè, dàu dàu là để làm nổi bật những động từ đó lên, mà ý hoá mạnh hơn, nét hoá sắc hơn.

Vũ Hoàng Chương trong bài Nhớ Hà Nội dưới đây cũng đã khéo dùng phép đảo ngữ để làm nổi bật động từ vọng về, mà đồng thời tạo được một sự nhất khí trong cả bài thơ:

(1) Ai có nghe chăng tự Kiếm hồ

(2) Vọng về trong mấy dãy phi lô

(3) Tiếng muôn trùng sóng đang gào thét,

(4) Đòi trả huy hoàng cho cố đô?

Bỏ sự bó buộc của niêm luật đi, ta cứ tưởng tượng nếu đặt câu (3) trước câu (2) sẽ cho chủ ngữ đứng trước động từ thì bài thơ làm gì còn tính chất nhất khí nữa; hoặc lại đặt cả hai câu cuối lên trước câu (2) thì tuy cái nhất khí của hai câu đó còn đấy nhưng bài thơ như đuối hơi, sẽ hỏng.

Dùng phép đảo ngữ như vậy là một nghệ thuật mà người cầm bút nào cũng nên luyện.

Nhưng khi chúng ta có những lí do chính đáng, nhất là khi chúng ta không muốn làm văn, chỉ cốt phô diễn ý tưởng cho sáng[32] và gọn thì không nên đặt động từ lên trước chủ ngữ.

Câu dưới đây làm cho chúng tôi hơi bỡ ngỡ:

(1) Cái thực tại mà kinh nghiệm của ta nắm được và trên đó căn cứ và vận chuyển hoạt động của ta, có tính cách khách quan.

Bỡ ngỡ vì đọc lần đầu chúng tôi tưởng hoạt động là bổ ngữ của vận chuyển, phải đọc kĩ lại mới thấy nó là bổ ngữ[33]. Tôi ngờ rằng tác giả đã dịch đúng từng tiếng trong một câu Pháp văn hoặc Anh văn. Chúng tôi đã thấy nhiều người dùng lối phô diễn đó của Anh, Pháp, vì nó có chỗ tiện lợi: ta gom được nhiều ý vào trong một câu, nhờ vậy tư tưởng được sắp đặt chặt chẽ hơn. Mới đầu nghe không quen tai, nhưng lâu rồi sẽ không thấy chướng, nhất là khi động từ không có một bổ ngữ (complément d’objet). Chẳng hạn câu trên, nếu ta viết:

…trên đó căn cứ hoạt động của ta

thì ta thấy xuôi tai hơn là viết:

…trên đó vận chuyển hoạt động của ta.

Vì ta không nói “căn cứ cái gì”, mà nói “vận chuyển cái gì?”. “Căn cứ” không có bổ ngữ (bổ từ), “vận chuyển” có bổ từ, do đó, ta không thể lầm được rằng hoạt động là bổ ngữ đối tượng của căn cứ, mà có thể lầm được rằng nó là bổ ngữ (bổ từ) của vận chuyển.

Nhưng câu dưới đây thì ta không có lí do gì để dùng phép đảo ngữ cả:

(2) Như chim bị tên, thấy khởi sắc lại bất cứ dưới hình thức nào một quan niệm tương tự, xã hội dân chủ vùng lên phản đối.

Đặt “một quan niệm tương tự” lên trước “khởi sắc lại”, câu được cái lợi là xuôi hơn mà ý nghĩa không hề thay đổi.

2. Vị trí của động từ và bổ từ:

Ngữ pháp tiếng Việt hơi dễ dãi về vị trí của động từ mà nghiêm khắc về vị trí của bổ ngữ (d’ojet). Ngay trong thơ, chúng tôi cũng ít thấy bổ ngữ đứng trước động từ (trường hợp dùng chủ đề thì khác, nhưng trường hợp này chúng tôi không cho là trường hợp đảo ngữ). Vì vậy chúng tôi thấy chướng tai khi đọc câu sau này:

(3) Sẽ ban hành lệnh nhập ngũ; cả con cái các yếu nhân cũng không phân biệt.

Tại sao lại mang bổ từ “con cái các yếu nhân” lên trên động từ “phân biệt”? Viết như vầy có xuôi hơn không:

Sẽ ban hành lệnh nhập ngũ; sẽ không phân biệt ai cả, dù là con cái các yếu nhân.

Hoặc:

Lệnh nhập ngũ sắp ban hành sẽ không phân biệt một người nào, dù là con cái các yếu nhân.

Trường hợp câu dưới đây có phần tế nhị hơn:

(4) Song đồng thời tư tưởng mới và tri thức khoa học cũng truyền bá mỗi ngày một rộng; lại thêm phong trào duy tân đương từ thành thị tràn về nông thôn mà các phần tử thanh niên ở miền quê đã thấy ở nhiều nơi tiếp ứng, vậy ta có thể mong rằng phạm vi hoạt động của các phương thuật thu nhỏ lại dần, rồi hẳn có ngày không xa bọn phương sĩ sẽ khó sinh nhai lắm.

Mới đầu chúng tôi cho rằng động từ đã thấy đảo xuống sau bổ từ thanh niên. Nhưng nhớ lại tác giả câu đó là một nhà biên khảo, tôi ngờ rằng nhận xét của tôi sai: các phần tử thanh niên không phải là chủ ngữ mà là chủ đề[34]. Như vậy động từ đã thấy không cần có bổ ngữ, nghĩa là cách cấu tạo câu đó y như cách cấu tạo câu:

Sách đó, tôi mới mua ở nhà sách Khai Trí.

Hoặc câu:

Thì con người ấy, ai cần làm chi. (Nguyễn Du)

Sách và con người đưa lên đầu câu làm chủ đề cho cả câu, và khi đọc, ta chú ý ngay tới những từ đó.

Nếu đó quả là dụng ý của tác giả câu (4) thì theo chúng tôi, nên thêm dấu phảy ở sau: các phần tử thanh niên ở miền quê, cũng như cần có dầu phảy ở sau sách đó, con người ấy.

Trái lại, nếu đó không phải là dụng ý của tác giả thì viết như vầy xuôi hơn:

…mà ở miền quê, đã thấy các phần tử thanh niên nhiều nơi tiếp ứng. Vậy ta có thể…

3. Vị trí của hình dung từ[35]:

Những hình dung từ, có nhiệm vụ miêu tả tính chất của các sự trạng, tức thêm nghĩa cho động từ, có thể đứng trước hoặc sau những tiếng này. Tuy nhiên do thói quen, ta thường cho nó đứng sau.

Ví dụ:

(5) Việc khai thác kinh tế của thực dân ít nhiều phá vỡ những cơ sở sản xuất lạc hậu.

Câu trên nghe không được xuôi, ít nhiều nên đặt sau phá vỡ:

Việc khai thác kinh tế của thực dân phá vỡ ít nhiều những cơ sở sản xuất lạc hậu.

Có tiếng những trước tiếng cơ sở, nên ta không ngại độc giả hiểu lầm rằng ít nhiều đi với cơ sở.

Tuy nhiên, nếu sửa lại như vầy:

Việc khai thác kinh tế của thực dân, không nhiều thì ít đã phá vỡ những cơ sở sản xuất lạc hậu.

thì tổ hợp “không nhiều thì ít” có thể đặt trước động từ phá vỡ được.

Trong ví dụ dưới đây, hình dung từ rất nhiều đặt đúng vị trí nhưng lại gây một sự hiểu lầm:

(6) Không phân biệt những điều kiện chính và phụ sẽ làm lệch lạc rất nhiều vấn đề đó.

Rất nhiều đứng sau làm lệch lạc là phải chỗ; nhưng nó cũng đứng trước vấn đề, nên ta có thể hiểu rằng nó đi với vấn đề mà ở đây ta lại không thêm tiếng những hoặc cái trước vấn đề để tránh sự hiểu lầm đó được (coi ví dụ trên: phá vỡ ít nhiều những cơ sở sản xuất), cho nên chúng ta nghĩ chỉ có cách là đưa rất nhiều xuống cuối câu:

Không phân biệt những điều kiện chính và phụ sẽ làm lệch lạc vấn đề đó rất nhiều.

4. Vị trí của phó từ “không”:

Phó từ không ai cũng tưởng là dễ dàng, mà lạ thay, nhiều khi lại dùng sai. Nó đứng trước động từ mà nó phủ định một sự trạng nào đó:

Tôi không ưa loại hoa đó.

Nhà đó không sáng sủa.

Bây giờ chúng ta thử xét câu này:

(7) Con người không ở đời chỉ để lao động và lao động.

Ta xem không đi với động từ nào? Rõ ràng là theo nghĩa nó không đi với động từ ở đời, vì như vậy vô nghĩa; nó đi với tất cả tổ hợp đứng sau nó chăng: ở đời chỉ để lao động và lao động, nhưng “không ở đời chỉ để lao động và lao động” thì ở đời chỉ để làm cái gì? Cũng khó hiểu nữa. Tôi tưởng tác giả muốn nói:

Con người ở đời không phải lao động chỉ để lao động.

nghĩa là ở đời, chúng ta làm việc không phải chỉ để làm việc mà để đạt một vài mục đích nào khác nữa, chẳng hạn để thoả mãn các nhu cầu của ta, để giúp nhà, giúp nước.

Vậy phó từ không phải đứng sau tiếng ở đời và trước tiếng lao động. Chúng tôi đã thêm tiếng (phải, không phải) cho hợp với cách nói của mọi người.

Lại như câu này nữa:

(8) Thoả hiệp chung bao gồm không những chỉ có luân lí, thần học, tín điều, mà còn chỉ định cả cơ cầu xã hội Hồi giáo nữa.

Ba tiếng không những chỉ đó đặt sai vị trí.

Ta nói:

Thằng Tri không những làm biếng mà còn mất dạy..

Hoặc:

Thoả hiệp chung bao gồm không những vấn đề chính trị mà còn cả vấn đề kinh tế nữa.

Ta thấy không những luôn luôn có hai tổ hợp cân đối nhau. Câu (8) thiếu sự cân đối đó.

Động từ (bao gồm) + không những + bổ từ (luân lí, thần học, tín điều) + động từ (chỉ định) + bổ từ (cơ cấu xã hội Hồi giáo).

Nghĩa là đáng lẽ đặt cả hai động từ (bao gồm và chỉ định) ở sau không những thì tác giả đặt một ở trước một ở sau. Cho nên phải sửa lại như sau:

Thoả hiệp chung không những bao gồm luân lí, thần học, tín điều mà còn chỉ định cả cơ cấu xã hội Hồi giáo nữa.

Tổ hợp từ nếu không phải mà có lẽ ta mượn và dịch của Pháp, cũng thường dùng sai. Nó có ý nghĩa hạn chế: nếu không phải như vậy thì như vầy (chứ không chắc đã luôn luôn như vầy); dùng nó thì phải có hai tổ hợp đối nhau.

Ví dụ:

Gốc hồng này héo, nếu không phải tại thiếu nước thì tại có sâu.

Tại thiếu nước và tại có sâu là hai tổ hợp đối nhau, cả hai đều đứng sau nếu không phải.

Thằng bé này xanh xao, nếu không phải là thiếu ăn thì (là) có bệnh.

Thiếu ăn và có bệnh đối nhau và đều đứng sau nếu không phải.

Nhận xét như vậy rồi, ta sẽ tìm được lỗi trong câu dưới đây:

Dưới mỗi bài đều có một thư mục rất tốt chứng tỏ thiện ý của tác giả muốn thúc đẩy, nếu không phải là khoa học tiến lên thì cũng làm cho trình độ văn hóa độc giả tăng cao.

Thúc đẩy khoa học tiến lên là một tổ hợp đối nhau với làm cho trình độ văn hóa độc giả tăng cao: cả hai đều phải đứng sau nếu không phải là. Không hiểu tại sao tác giả đã tách thúc đẩy ra cho nó đứng trước nếu không phải là, lỗi ở đó. Phải sửa lại:

Dưới mỗi bài đều có một thư mục rất đầy đủ chứng tỏ thiện ý của tác giả nếu không phải là muốn thúc đẩy khoa học tiến lên thì cũng làm cho trình độ văn hóa độc giả tăng cao.

Nhưng như vậy câu vẫn còn lúng túng. Sao không viết:

Dưới mỗi bài đều có một thư mục rất đầy đủ, chứng tỏ rằng tác giả có thiện ý thúc đẩy khoa học tiến tới hoặc nâng cao trình độ văn hóa độc giả.

Hai ví dụ (8) và (9) chúng tôi mới dẫn, mắc lỗi đặt sai vị trí mà thành ra thiếu cân đối, nên cũng có thể sắp vào chương trên cũng được.

5. Sau cùng còn câu này nữa, chúng tôi không biết sắp vào trường hợp nào, cũng xin ghi lại cho tạm đủ:

(10) Sau cuộc đảo chính 1-11-1963; ngôn luận được tương đối tự do, báo hằng ngày đua nhau xuất hiện và nhiều ông chủ báo cũng đua nhau khoe rằng:

(Báo) không sợ bị đóng cửa.

Câu này làm cho độc giả lầm rằng các ông chủ báo ấy có uy thế hoặc hậu thuẫn rất mạnh, Bộ thông tin không dám đóng cửa báo của họ, nên họ không sợ bị đóng cửa.

Sự thật thì các vị đó chỉ muốn nói:

Có bị đóng cửa cũng không sợ.

Hai tiếng không sợ bị đặt sai vị trí mà nghĩa khác hẳn đi. Đặt như câu trên thì có nghĩa là không khi nào báo bị đóng cửa; đặt như câu dưới thì có nghĩa là: có thể bị đóng cửa nhưng không sợ.

[30] Sách in là “hễ thay đổi một loại, từ vụ thì thường thay đổi luôn cả ngữ thế”; tôi tạm sửa lại như trên. (Goldfish).

[31] Dòng này chắc bị in thiếu. Có thể nó tương tự như dòng thứ tư ở dưới, chẳng hạn: Le chanteur (danh từ) Chanter (động từ). (Goldfish).

[32] Sáng: sách in là “sáng tạo”. (Goldfish).

[33] Có lẽ “thấy nó là chủ ngữ” bị in sai thành “thấy nó là bổ ngữ”. (Goldfish).

[34] Coi thêm về phần chủ đề, chương XIX, cuốn Khảo luận về ngữ pháp Việt Nam, Trương Văn Chình, Nguyễn Hiến Lê, Đại học Huế xuất bản. 1963.

[35] Hiện nay, sách ngữ pháp gọi là tính từ (gồm có tính từ mức độ và tính từ không mức độ).