- VI - ĐÔI BẠN [18] I. I. Sơ lược câu chuyện

“Dũng vì vui anh em bãi khóa để tang cụ Phan Chu Trình về quê ở với cha là ông Tuần. Chàng sống ngột ngạt trong nếp sống đố kỵ và kiểu cách của một gia đình quan liêu. Chàng yêu Loan và Loan cũng yêu chàng, nhưng cả hai cùng không bao giờ ngỏ lời yêu ấy với nhau. Đồng thời chàng và Trúc, một người bạn thân nhất, vẫn đi lại với các đồng chí. Ông Tuần hỏi cô Khánh cho chàng. Chàng không chối từ. Gần ngày cưới, chàng và Trúc bỏ đi sang Tàu”.

Đây là cuộc sống của người thanh niên lãng mạn trong một khung cảnh ngột ngạt, tuy im lặng mà chứa đầy bão tố vì là một tổng hợp của những mâu thuẫn.

II. Phê bình tổng quát

Đôi Bạn ra đời nhờ sự thành công quá rực rỡ của Đoạn Tuyệt. Ở Đoạn Tuyệt, Dũng là một nhân vật khi ẩn khi hiện, huyền bí. (Hãy nhớ lại cảnh chàng bị tai nạn ô tô, vẫy xe đi nhờ thì lại gặp xe Loan). Hành tung bí mật của chàng, sự tự đày đọa thân thể vì một lý tưởng nào đó mà tác giả chỉ phác qua, làm cho độc giả yêu say mê con người đó. Cho nên có thể nói: khai thác cảm tình của độc giả đối với Dũng với vòng hào quang lãng mạn của chàng, Nhất Linh đã viết Đôi Bạn.

Nếu trong Đoạn Tuyệt, vai chính là Loan thì trong Đôi Bạn vai chính là Dũng. Chúng ta ngạc nhiên thấy ở đây một cô Loan nhu mì yêu đương một cách hoàn toàn không vụ lợi, sung sướng với mối tình gần như tuyệt vọng của mình, khác hẳn con người kiêu hãnh và lý sự của Đoạn Tuyệt.

Ở Đôi Bạn trước hết, ta thấy trung tâm vũ trụ của Dũng là Loan và chính cả chàng nữa. Mỗi chương trong chuyện đều có ít nhiều dính dáng đến Loan.

Có thể nói Loan như một viên đa nam châm quy tụ tất cả những ý nghĩa của chàng. Yếu đến thế mà bằng một tình yêu vô cùng tế nhị, ta thấy từ đầu đến cuối chuyện, chàng không hề bao giờ ngỏ lời nói chuyện yêu đương với nàng. Cái lối “yêu tôn thờ” luôn luôn chơi ú tim với chính mình, với người yêu là một lối cực lỳ lãng mạn nhập cảng từ Tây phương vào. Yêu đến thế mà chàng không muốn lấy nàng, sợ tình yêu sau này sẽ phai lạt, sẽ không đẹp đẽ bằng tình yêu tôn thờ hiện tại.

Đó là một người luôn luôn đau khổ ngấm ngầm, nét mặt luôn luôn đăm chiêu, luôn luôn tự chuốc cho mình những nỗi đau khổ lẽ ra không có hay không nên có. Tình yêu giúp chàng tưởng tượng sẽ lấy Loan, sẽ về ở ấp Quỳnh Nê. Những câu hỏi cuối cùng: “Rồi sao nữa, cứ thế cho đến suốt đời ư?”. Chàng nghĩ đến sự suốt đời một cách ghê sợ và tưởng tượng ra một cuộc sống đều đặn buồn buồn, điều mà chàng ghét hơn hết. Ở đâu cũng đau khổ, cái gì cũng làm chàng đau khổ. Chàng là người không ưa băng bó vết thương lòng của mình lại, mà cứ tìm cách cấu xé thêm lòng mình ra với một vẻ thích thú mà ta thường thấy có ở những nhân vật chính của Dostoievsky. Tựa như người lên nhọt biết nặn ra là đau đớn mà cứ nghiến răng cố nặn để rồi nước mắt chan hòa và miệng xuýt xoa một cách khoái lạc.

Ở con người ấy, tâm trí hoàn toàn ly dị nhau và luôn luôn chống đối nhau. Với một lý trí vô cùng minh mẫn, chàng không ưa suy xét mà ưa cảm xúc. Vì thế cho nên đó là một con người rất ít hành động, tuy suy tính rất nhiều và mỗi khi hành động đều có tính cách liều lĩnh. (Hãy đọc lại lý do khiến Dũng và Trúc bãi khóa, rồi đọc đến đoạn Dũng trốn sang Tàu). Nhưng nếu hành động không thực tế, suy nghĩ liều lĩnh, trái lại đó là một nhà thơ hoàn toàn về lối cảm nghĩ. Chỉ một xúc động rất nhẹ nào đó cũng khiến chàng say sưa ngây ngất. Hãy đọc lại đoạn chàng trông thấy bóng cửa chan hòa ánh nắng in hình trong gương, hãy nhớ lại ý nghĩ của chàng sau khi qua bến đò Gió, đoạn ngồi uống nước trà, nghe mưa rơi... ta sẽ thấy chàng thanh niên ấy nghệ sĩ đến mức nào, cảm xúc của chàng mẫn nhuệ biết chừng nào. Bất cứ một chi tiết đẹp đẽ nào cũng làm cho chàng mơ mộng được: Một con bướm trắng bay lên trời xanh, những hoa cải vàng treo phơi trên dây thép, một đồng cỏ gió gợn.

Cuối cùng đó là một con người hay tủi thân vì rất nhiều tự ti mặc cảm và cũng lại rất nhiều tự thượng mặc cảm nữa. Chàng tự ti mặc cảm đối với đồng chí “cái giàu sang của tôi đối với tôi chỉ là một cái nhục”. Nhưng đối với các anh ruột chàng và những người ở cùng tầng lớp với chàng thì chàng rất nhiều tự thượng mặc cảm, chàng so sánh bà với một gốc cây cỗi, người ta đem khoe hôm thượng thọ. Chàng không hiểu vẻ mặt hồng hào, phì nộn và thỏa mãn của những kẻ đến dự lễ thượng thọ bà chàng. Chàng khó chịu vì cha chàng đêm đêm lẻn sang nhà bà Ba. Sau cùng chàng vô cùng khinh bỉ lề lối cư xử đối đãi giữa hai anh và hai chị dâu của chàng.

Về phương diện xây dựng, ta phải nhận rằng quyển Đôi Bạn lỏng lẻo hơn các tác phẩm của Nhất Linh nhiều. Dây liên lạc của mỗi chương với nhau hờ hững đến nỗi có thể coi đó là những truyện ngắn liên tiếp.

Truyện gần như không có cốt truyện.

Nhưng ta cũng phải nhận rằng chưa bao giờ ngòi bút Nhất Linh tế nhị như trong tác phẩm này. Nguyên bài đầu Nhặt Lá Bàng thay lời tựa cũng đủ để so sánh với bất cứ bài thơ nào. Rồi suốt những chương sau cũng vậy. Mỗi lần tác giả tả cảm xúc của Dũng, của Loan hay cả của Trúc nữa, ta lại thấy xuất hiện những lời thơ xuôi sao mà tinh tế và trữ tình, nhất là ở chương cuối cùng kể lại cuộc đi chơi từ biệt của Dũng và Loan trước khi Dũng lên đường.

(Ý kiến của Giáo sư Lý Quốc Sỉnh)

III. Không khí Cách mạng trong Đôi Bạn

A. Những câu chuyện tình

Có thể nói Đôi Bạn là một tập truyện tình đan lát trên một nền hoạt động cách mạng bí mật.

1. Mối tình Loan - Dũng:

Mối tình này là mối tình chính yếu trong truyện. Sau cùng Dũng cùng Trúc trốn sang Tàu.

2. Mối tình Trúc - Hà:

Trúc là bạn học thân của Dũng. Không nhà, không cửa, không vướng víu đến ai cả. Trước đây hai người đã cùng nhau nhảy ra khỏi trường trong dịp bãi khóa, rồi Trúc trông coi ấp Quỳnh Nê cho Dũng. Trúc là một thanh niên vui vẻ, hồn nhiên nhưng không kém phần tế nhị, tính tình cao thượng vô tư.

- Tôi chỉ biết làm việc... làm việc, mình được vui thế không đủ à? Còn thóc ấy về phần anh Dũng hay về phần cô Loan chăng nữa, tôi không kể đến (tr.202).

Hà là con cụ Chánh Mạc, người làng Ý Dương. Hà cùng chị ruột (Phương), anh ruột (Cận) đều có tham gia cách mạng. Đã một lần Phương bị bắt tình nghi được tha, về nhà ít lâu mắc bệnh lao chết. Hà cũng mắc bệnh lao. Nàng nhí nhảnh vô tư, thái độ gia cách mạng của nàng cũng hồn nhiên.

Trúc sang Tàu. Hà ở lại với bệnh lao, với cảnh nhà nghèo túng.

3. Mối tình Tạo - Phương:

Phương là chị Hà như trên đã nói. Hồi chưa bị bắt nàng thường nhanh nhẹn tươi cười đi hô hào các chị em buôn bán tẩy chay một cửa hàng Khách.

Tạo mồ côi cha mẹ khi còn học năm thứ hai trường Bảo Hộ. Một ông cậu làm án sát vì mến chàng nuôi cho ăn thừa tự. Ông Án mất đi, chàng chán dần cái cảnh ngồi bó gối giữ ngôi nhà thờ, làm cô cúng quanh năm, nghe các bà dì hạch sách. Rồi các dì chọn vợ cho Tạo, một cô gái vừa béo, vừa rô, vừa đen. Tạo bỏ nhà ra đi gặp Thái (một nhà cách mạng chân chính) cùng mấy người bạn khác. Chàng tham gia cách mạng từ đấy. Mối tình của Tạo với Phương cũng chỉ là một mối tình thầm kín thôi, vì Tạo nay đây mai đó, hành tung rất bí mật. Ngày đưa đám Phương, Cận thoáng trông thấy, Tạo quay mặt đi, vội lấy tay áo gạt nước mắt. Sau đấy, Tạo cũng chết cô quạnh ở một đồn điền kia vì bệnh sốt rét. Tính Tạo hay khôi hài, đến lúc gần chết chàng cũng vân vui. (Theo lời ông chủ đồn điền).

B. Tâm trạng Dũng khi đi vào con đường cách mạng

1. Nhục vì cái giàu sang của mình

Là con quan, nhà giàu nhưng nhiều lần Dũng thú thật là chàng thấy nhục trong cảnh giàu sang bất nghĩa đó.

2. Một tâm trạng trống rỗng thê thảm

Sau ngày bãi khóa Dũng về ở với ông Tuần. Tâm trạng của Dũng, cũng như của Trúc trong những ngày đó là cả một sự trống rông kinh khủng, một sự chán chường phát ớn lạnh. (Phải chăng vì cách mạng đương thời bị đế quốc đàn áp dữ dội nên mới có tâm trạng đau đớn ấy). Lời Dũng:

“No nê hết sức rồi. Nhưng nên uống cà phê vì cà phê lâu, mất được nhiều thì giờ hơn”

Muốn chiều cả anh lẫn chị, chúng tôi xin uống cả cà phê lẫn chè tàu. Cà phê trước, chè tàu sau.

Chàng tiếp theo:

Lưỡng cử lưỡng tiện vi, như thế vừa đau dạ dày, vừa đau bụng” (tr.58)

3. Một chút hình ảnh dân quê đã xúc động lòng Dũng:

... Dũng châm một điếu thuốc lá hút rồi đưa mắt ngắm nghía đám nhà quê thảm đạm, quần áo xơ xác trước gió, đương đứng đợi bên bờ sông. Họ đứng yên không nói, vẻ mặt bình tĩnh, không nghĩ ngợi gì. Chuyến đò mà họ đợi sang, Dũng thấy là hình ảnh của cuộc đời; họ sinh ra, sống thản nhiên trong ít lâu, không hiểu vì cớ gì, rồi lại khuất đi, những người bộ hành một buổi chiều đông, qua bến đò in bóng trong chốc lát trên dòng nước trắng của cuộc đời chảy mãi không ngừng, (tr.68).

Phải chăng chính nếp sống bình thản, vô tri, vô giác đó của người dân quê đã thúc đẩy Dũng sau này gia nhập cách mạng để đem lại cho họ ý nghĩa của cuộc sống?

Một chỗ khác, ký ức Dũng nhớ lại cảnh cha chàng dập đầu một người nhà quê vào tường và tát luôn mấy cái nữa, mặc dầu trán và má người kia đã ướt đẫm máu. Dũng không khó chịu vì cha chàng độc ác đánh người, chàng khó chịu vì những người bị đánh không kháng cự lại, không lấy thế làm nhục. Dũng cho là có lẽ cha chàng không độc ác. Có lẽ vì quen tay thấy dễ tức thì cứ tức, dễ đánh thì cứ đánh.

Phải chăng vì thế mà sau này Dũng chủ trương hòa đồng với dân quê để khích động lòng ham muốn một cuộc đời tốt đẹp hơn ở họ.

(Xem Đoạn Tuyệt, chương IV, phần hai)

C. Không khí cách mạng trong Đôi Bạn

Phản ánh đúng thời thoái trào của cách mạng vì đã bị đế quốc thẳng tay khủng bố tàn bạo. Không khí cách mạng rã rời, tẻ nhạt, Thái ám sát một ông Phủ không xong bèn tự sát:

“Dũng nghĩ đến Trúc và các bạn khác ở rải rác trong các làng quê, giờ này có lẽ cũng đương như chàng nghĩ đến Thái và ngẫm đến thân phận riêng của mình. Các bạn chàng đối với nhau chỉ mỗi một dây liên lạc chung là tình bạn hữu, còn ngoài ra mỗi người đi theo một ngả đường, sống theo một đời riêng, yếu ớt, rời rạc. Thỉnh thoảng lại nghe tin một người trong bạn chết đi hay bị tù tội rồi ai nấy trước số mệnh, chỉ việc cúi đầu, yên lặng, nơm nớp đợi đến lượt mình’” (tr.101)

IV. So sánh Đôi Bạn và Đoạn Tuyệt

A. Những điều Đôi Bạn bổ khuyết cho Đoạn Tuyệt

Đôi Bạn, như trên đã nói, ra đời nhờ sự thành công quá rực rỡ của Đoạn tuyệt. Đôi bạn tuy viết sau nhưng thuật lại thuở ban đầu của Dũng Loan ở chốn quê nhà.

1. Gia đình Loan:

Về Loan, chúng ta được biết nàng là con bà Hai Hằng (ở Đoạn Tuyệt chỉ là Bà Hai). Cha nàng (ông Hai) là bạn học cũ của cha Dũng (ông Tuần). Vườn đất xung quanh nhà, ông Hai vì túng quẫn đã phải bán dần cho ông Tuần, chỉ còn giữ lại hơn một mẫu làm chỗ ở.

2. Độ:

Ở Đoạn Tuyệt, chương IV, phần Hai, Dũng trên bước đường phiêu lưu có dừng chân tại đồn điền người bạn tên là Độ trong dịp cuối năm.

Cũng ở chương IV, phần Hai, trong Đôi Bạn, lý lịch của Độ được soi sáng thêm chút nữa: Độ là con của bà huyện Thanh Thủy. Bà Huyện là chị ruột của bà Hai.

3. Trúc:

Ở Đoạn Tuyệt, chương IX, phần Ba, Dũng xuôi thuyền về đồn điền Độ nhưng tới Thanh Thủy thì tối, thuyền phải dừng lại. Trên thuyền có Trúc. Đây là một nhân vật vui vẻ, vô tư, rất đáng yêu. Nhưng phải đợi đọc Đôi Bạn chúng ta mới được rõ thêm: Trúc không còn người thân thích, là bạn học của Dũng, đã từng nhảy qua hàng rào nhà trường bãi khóa, rồi về trông nom ấp Quỳnh Nê cho Dũng.

B. Những điểm bất nhất giữa Đôi Bạn và Đoạn Tuyệt

1. Loan:

Ở Đoạn Tuyệt, Loan là một cô gái mới. Không e dè sợ sệt, chủ quan, cứng cỏi, kiêu căng, lý sự đến cùng. Ở Đôi Bạn, nàng quá ư thùy mị, đôi khi như thiếu tự trọng:

“Bên ông Tuần có mở tiệc thọ mừng cụ Bang, bà nội Dũng, Loan sang làm giúp từ sáng sớm; nàng cũng rối rít vui vẻ vì công việc nhà Dũng, nàng coi không khác gì công việc nhà mình”.

Có lẽ chúng ta phải viện cớ vì sự sai biệt tuổi tác giữa hai cô Loan. Loan trong Đôi Bạn mới mười bảy, Loan ở Đoạn Tuyệt đã tới tuổi trưởng thành. Nhưng nếu Loan trong Đôi Bạn mới mười bảy tuổi thì chúng ta phải nêu lên điểm này: nhiều chỗ đối thoại giữa Loan và Dũng ta thấy Loan già dặn quá. Tỉ như đoạn nàng và Dũng triết lý về bắt đom đóm:

“Dũng nhìn lên mặt trăng cao mà tròn, khuất sau lá cây. Ở thành phố nên Dũng thấy mặt trăng có vẻ buồn bã, hình như đương nhớ những quãng rộng rãi ở các vùng quê xa xôi, nhớ những con đường vắng gió thổi cát bay lên trăng mờ mờ như làn sương, nhớ những con đom đóm bay qua ao bèo, lúc tắt lúc sáng như những ngôi sao lạc biết thổn thức... Chàng dịu dàng nói với Loan:

- Thế mà mới độ nào, cô còn nhớ không, những đêm trăng sáng, chúng mình còn ngồi ở sân đợi có đom đóm bay qua rồi đứng lên reo: đom đóm xuống đây ăn cơm với cá.

Loan nói:

- Hình như nó biết chúng mình đánh lừa hay sao nên nó lại càng bay cao già. Lạ thật, đến khi nhớn thì mình không biết là có đom đóm nữa. Tại mình không để ý.

Dũng nói:

- Mình lại để ý đến những cái khác, đi tìm những con đom đóm khác và cùng đánh lừa cho nó xuống.

Loan mỉm cười:

- Mà nó lại càng bay cao”.

(Phần Hai, chương IV, tr.118-119).

Ở Đoạn Tuyệt, Loan rõ ràng là một nữ sinh theo học chốn ngàn năm văn vật. Nhưng ở Đôi Bạn, Loan chỉ là một nữ sinh tỉnh nhỏ, nàng ra thăm Hà Nội lần đầu cùng với mẹ và Dũng; chính Dũng đưa Loan đi xem các phố.

(Phần Hai, chương IV, tr.112).

2. Ông Bà Hai:

Ông Hai ở Đôi Bạn là một nhà Nho lỡ vận, phải chật vật để mưu lấy cuộc sống thừa ấy. Ông Hai đã phải lên Hà Giang dạy học ở nhà một người bạn học cũ làm bố chánh; ông đi có lẽ vài ba năm mới về, có Quýnh đi theo để hầu hạ. Quýnh là người anh cùng bố khác mẹ với Loan. Bà Hai thì vẫn quanh quẩn ở quê nhà với cuộc sống túng thiếu. Sang Đoạn Tuyệt, chúng ta chứng kiến một hoàn cảnh khác hẳn. Ông Bà Hai có cửa hàng bán chiếu ở Phố Mới. Việc vay của bà Phán Lợi ba ngàn đồng chưa đủ chút nào để giải thích sự thay đổi hoàn cảnh đó. Còn nhân vật Quýnh ở Đôi Bạn tuyệt nhiên không được tác giả nói đến một dòng trong Đoạn Tuyệt.

3. Mối tình của Dũng đối với Loan:

Ở Đoạn Tuyệt, chương II, phần Một, Nhất Linh viết: “Dũng bùi ngùi nhớ lại, những ngày mới gặp Loan, mới quen Loan, nghĩ tới cái tình yêu Loan kín đáo lúc buổi đầu, nỗi thất vọng khi biết Loan đã là vợ chưa cưới của người khác... ” (tr.19).

Nếu đem đối chiếu với Đôi Bạn, tình yêu của Dũng Loan đâu chỉ đơn giản như vậy. Mối tình đó tuy kín đáo nhưng cũng thắm thiết lắm, lâu bền lắm, cũ kỹ lắm. (Loan, Dũng ở cùng quê, lại cùng xóm với nhau).

Cần thêm một nhận xét này nữa, ở Đoạn Tuyệt, Dũng khi ẩn khi hiện, vừa yêu Loan vừa hoạt động cách mạng thật sự, thành thử tâm hồn Dũng vừa trữ tình vừa hào hùng (như Phạm Thái). Ở Đôi Bạn, Dũng chẳng còn gì là huyền bí. Dây tâm linh quá tế nhị của Dũng ở mọi chương khiến độc giả nhiều khi tự hỏi: con người ủy mị như vậy làm sao ra đi làm cách mạng nổi?

Tổng kết về Đôi bạn

- Đứng về phương diện văn chương, Đôi Bạn thành công rực rỡ ở nhận xét tâm lý tinh vi, tả cảnh vô cùng gợi cảm, lời văn trang nhã sáng sủa đẹp như thơ (nếu xét riêng từng đoạn).

- Xét về động tác, thì động tác ở Đôi Bạn hết sức ngưng trệ, từ đầu đến cuối chỉ là những sự kiện được nêu lên để tác giả được dịp tả tình, tả cảnh bang ngòi bút lọc lõi. Vì vậy càng về sau người đọc càng có cảm tưởng được mời dự một bữa tiệc mà chủ nhân bắt phải ăn đến thừa mứa (dù là thức ăn ngon).

- Thoạt viết Đoạn Tuyệt trước, ngòi bút Nhất Linh phóng khoáng như múa gươm trên khoảng đất rộng không người, không đồ đạc. Lẽ ra khi viết Đôi Bạn sau này ông phải đọc lại Đoạn Tuyệt mà nép mình trong cái khung cố định do chính ông đặt ra nó, để tránh những điều bất nhất đáng tiếc như trên.

LẠNH LÙNG

Để việc nghiên cứu Đoạn Tuyệt cho thuật hoàn hảo tưởng chúng ta cũng nên xét qua tác phẩm Lạnh Lùng đôi chút.

Lạnh Lùng bắt đầu đăng từ Ngày Nay số 16 ngày 12 tháng 7 năm 1936 đến số 38 ngày 13 tháng 12 năm 1936. In xong thành sách vào tháng Giêng năm 1937. Tác phẩm này xuất hiện sau Đoạn Tuyệt và trước Đôi Bạn.

Tóm tắt câu truyện như sau:

“Nhung một góa phụ trẻ tuổi, con một ông Nghè và con dâu một bà Án. Nàng yêu người giáo sư tên Nghĩa. Tuy vậy nhờ sự khéo giấu diếm, nàng vẫn được mọi người quý trọng. Và ngay trong những lúc say mê nhất nàng cũng vẫn giả dối được. Sau cùng chính bà Án biết sự giả dối ấy cũng đành lờ đi như không biết, để mặc nàng tháng tháng nhân danh đi thu họ mà gặp gỡ Nghĩa ở trên tỉnh’”.

Đây là tất cả cuộc sống ngột ngạt của một sương phụ còn trẻ tuổi vẫn còn yêu và được yêu mà bị dư luận gia đình, dư luận xã hội dồn vào chỗ thành một con người tiết hạnh bất đắc dĩ.

Nếu so sánh Đoạn Tuyệt với Lạnh Lùng, chúng ta thấy ngay những điểm hoàn toàn trái ngược nhau.

- Loan trong Đoạn Tuyệt theo mới đến cùng. Nhung trong Lạnh Lùng nhu mì nép vào khuôn khổ cái cũ.

- Bà mẹ chồng, chị em nhà chồng trong Đoạn Tuyệt là những hung thần (vì vậy Loan đoạn tuyệt với cái cũ), ở Lạnh Lùng không khí khác hẳn: mọi người nhà chồng đều quý mến Nhung, coi Nhung như bông hoa quý trang điểm cho đạo đức gia đình (vì vậy Nhung không thoát ly nổi, đành sống giả dối).

Tuy có những điểm hoàn toàn đối lập nhau nhưng cả hai tác phẩm kể trên đều vụ chung một mục đích: đánh những đòn chí tử vào quan niệm cũ.

Hoặc tích cực tranh đấu như Loan để thoát ly hoặc nép mình vào khuôn khổ đấy nhưng tiêu cực, hành động phản đối bằng cách lén đi vụng trộm ái ân, đằng nào thì những quan niệm cũ cũng bị sụp đổ.

Thâm ý của Nhất Linh chính là vậy.

Chú thích:

[18] Những đoạn trích trong bài này căn cứ vào quyển Đôi Bạn do Văn học Hương Anh xuất bản tại Ba Lê - 1951.

[19] Cả nửa bài “Giây phút tranh lòng” (cảm đề truyện Đoạn Tuyệt) của Thế Lữ là nói đến giây phút trên đây của Dũng:

Hôm nay tạm nghỉ bước gian nan, Trong lúc gần xa pháo nổ ran, Rũ áo phong sương trên gác trọ, Lặng nhìn thiên hạ đón xuân sang.

Ta thấy xuân nồng khắp mọi nơi, Bên đường rộn rã tiếng đùa cười, Động lòng nhớ bạn xuân năm nọ, Cùng ngắm xuân về trên khóm mai.

Lòng ta tha thiết đượm tình yêu,

Như cánh đồng xuân nhuốm nắng chiều, Mắt lệ đắm trong miền cách biệt, Phút giây chừng mỏi gối phiêu lưu.

Cát bụi tung trời - Đường vất vả, Còn dài - Nhưng hãy tạm dừng chân, Tưởng người trong chốn xa xăm ấy, Chẳng biết vui buồn đón gió xuân.