SỬA MÌNH (Tu thân)

Thiên này bàn về phương pháp tu dưỡng thân tâm của các nho giả và về cả cảnh giới sau cùng mà họ có thể đạt.

Ý chính của toàn thiên nằm trong bốn chữ “TRỊ KHÍ DƯỠNG TÂM”. Và tác giả cho rằng phương pháp “trị khí dưỡng tâm” hay nhất là theo lễ để “chính thân”, nhờ thầy để “chính lễ”.

*

* *

Thấy điều thiện, phải nghiêm chỉnh tự xét, xem mình có điều thiện đó không; thấy điều chẳng thiện, phải lo sợ tự xét, xem mình có điều bất thiện đó không. Thấy có điều thiện ở nơi mình thì thích thú mà kiên quyết giữ đừng để mất; thấy điều bất thiện ở nơi mình, thì phải ghê tởm mà mạnh dạn trừ cho bằng được. Cho nên kẻ chê ta mà đúng thì là thầy ta, kẻ khen ta mà đúng thì là bạn ta. Kẻ a dua với ta, siểm nịnh ta thì là thù địch của ta. Cho nên người quân tử tôn quí thầy, thân yêu bạn, rất ghét kẻ thù địch. Yêu điều thiện không biết chán, nghe người can biết tự cảnh giới, thì dù có muốn không tiến bộ cũng không được. Kẻ tiểu nhân trái hẳn lại thế: Rất mờ ám, càn bậy mà lại giận người chê, rất xấu xa mà lại muốn người khen, lòng tựa hổ lang, hạnh như cầm thú mà lại ghét người cho mình là quân đạo tặc, thân cận kẻ dua nịnh, xa lánh kẻ can ngăn, người chính trực lại chê cười là không tốt mà người trung thực lại cho là gian phi. Như thế thì dù không muốn diệt vong cũng không được. Kinh Thi nói:

Phụ hoạ kẻ dở,

Chê bai người hay,

Ôi! những hạng ấy,

Thật đáng thương thay!

Kế đúng không nghe,

Mà nghe mưu sai![444]

là nghĩa như vậy.

Người quân tử trọng lễ, dựa vào lễ, là cái phép bao giờ và ở đâu cũng tốt lành, mà khi trị khí, dưỡng sinh thì tuổi thọ thì đành rằng không được bằng Bành Tổ[445], nhưng danh đâu kém vua Nghiêu, vua Vũ. Rất hợp với thời thông đạt, rất lợi cho lúc khốn cùng, ấy đúng là lễ đó. Đại phàm dùng huyết khí, chí ý, tri lự, hễ theo lễ thì êm đẹp xong xuôi, không theo lễ thì trái, rối, biếng trễ. Ăn uống, mặc, ở cử động, nghĩ ngơi, theo lễ thì điều hoà, chừng mực, không theo lễ thì xông pha mưa gió, sinh ra yếu đau. Theo lễ thì nét mặt, dáng đi, thái độ trong lúc tới lui đều phong nhã, không theo lễ thì quê mùa, thô kệch, dung tục, bỉ lậu. Cho nên người mà không có lễ thì không thể sinh tồn, việc mà không có lễ, không thể thành tựu, nước mà không có lễ thì không thể an ninh. Kinh Thi có câu:

Lễ nghĩa uy nghi,

Thật cho đúng mực.

Vui vẻ nói cười,

Thật là chừng mực[446].

là nghĩa vậy.

Khởi xướng điều thiện cho người theo gọi là dạy dắt, phụ hoạ với người, gọi là thuận tòng, khởi xướng điều bất thiện, làm cho người hư hỏng, gọi là phỉnh phờ, phụ hoạ với người, làm điều bất thiện gọi là a dua. Biết phải là phải, trái là trái, gọi là trí, phải cho là trái, trái cho là phải, gọi là ngu. Làm thương tổn người đứng đắn, tử tế gọi là sàm báng, hãm hại người đứng đắn, tử tế gọi là gian tặc. Phải, bảo là phái, trái, bảo là trái, gọi là chính trực[447]. Lấy lén tài hoá của người, gọi là trộm cấp, làm lén, làm giả, gọi là lừa dối. Không giữ mồm miệng, gọi là ăn nói dông dài. Ý hướng lúc thế này, lúc thế khác, gọi là bất thường. Bám lợi, bỏ nghĩa, gọi là đại tặc. Kiến văn nhiều, gọi là bác nhã, kiến văn ít, gọi là quê kệch. Khó tiến bộ, gọi là chậm dần. Dễ quên, gọi là thoát lậu. Ít mà ra manh mối, gọi là “trị”, nhiều mà rối ren, gọi là loạn.

Cái thuật “trị khí, dưỡng tâm” là: Khí huyết cương cường thì làm cho dịu bớt mà được điều hoà, trí lự sâu hiểm thì tập trung (ý chí) mà kiểm điểm cho được bình dị và ôn lương, đởm khí quá mạnh, đến độ hung hăng thì gượng nhẹ đưa vào khuôn lí, cử chỉ mau lẹ, hấp tấp thì ghìm bớt cho chậm rải, từ tốn, khí lượng hẹp hòi, nhỏ nhặt thì cởi nới cho thêm rộng rãi bao dung, ti tiểu, rụt rè mà có ý tham lợi thì đề cao ý chí, hư hèn, nhu nhược thì phải có thầy bạn đe lời, thúc bách, biếng nhác, bừa bãi, coi thường cả thân thì (cảnh giới) bằng những tại vạ sẽ xảy tới, đần độn, thật thà thì nên dạy cho lễ nhạc, cho lối suy tư có mạch lạc mà quán triệt.

Phàm thuật “trị khí, dưỡng tâm”, mau có kết quả nhất là theo lễ, cần thiết nhất là được thầy tốt, thần diệu nhất là, một lòng, một dạ yêu điều thiện. Đó gọi là thuật “trị khí, dưỡng tâm”.

Sửa sang ý chí thì khinh thường phú quí, coi trọng đạo nghĩa thì xem khinh ngôi vương công, giữ sạch thân tâm, thì coi nhẹ ngoại vật. Lời xưa nói: “Người quân tử sai khiến vật, kẻ tiểu nhân để vật sai khiến” là nghĩa vậy.

Việc gì thân chịu khó mà lòng được yên thì cứ làm, lợi ít mà nghĩa nhiều, thì cứ làm, thờ loạn quân mà thông đạt không bằng thờ ông vua khốn cùng mà làm theo đạo. Cho nên hạng người nông phu giỏi chẳng vì mưa lũ nắng hạn mà chẳng cày cấy, hạng thương nhân giỏi chẳng vì giá hàng hoá hạ mà chẳng bán buôn, bậc sĩ quân tử chẳng vì bần cùng mà biếng nhác đạo nghĩa.

Vẻ cung kính mà lòng trung tín, theo lễ nghĩa mà giàu lòng nhân ái, (con người như thế) “đi khắp thiên hạ”[448], dù bị vào cảnh khốn cùng, ở nơi di địch, cũng vẫn được mọi người kính trọng. Việc khó nhọc thì giành lấy mà làm, việc thích thú thì sẵn sàng nhường lại; đoan trang, thành thật, cẩn thận, rành rọt, (con người như thế), “đi khắp thiên hạ”, dù bị hãm vào cảnh khốn cùng, ở nơi di địch, cũng được mọi người tin dùng. Vẻ xấc xược, quê mùa mà lòng gian trá, theo thuật Thận Đáo[449], Mặc Địch[450], mà tình cảm ô tạp, (con người như thế), “đi khắp thiên hạ” khắp nơi[451], cũng vẫn bị mọi người khinh rẻ. Việc khó nhọc thì né, thích thú thì ton hót, thẳng tay giựt phần, chẳng đoan trang, thành thật, buông thả lòng dục[452] mà chẳng tự kiểm thúc, (con người như thế), “đi khắp thiên hạ”, dù có thành công khắp nơi, rồi cũng bị mọi người ruồng bỏ.

Đi mà cung kính, thận trọng, chẳng phải vì sợ bùn dơ, đi mà cúi đầu, chẳng phải vì sợ vập trán, mắt đối mắt mà cúi trước, chẳng phải vì khiếp nhược. Người quân tử (cung kính như vậy) muốn riêng mình tu dưỡng thân tâm, chứ không phải muốn khác thế tục.

Ngựa hay một ngày nghìn dặm đường, ngựa dở chạy mười ngày cũng được ngần ấy đường. Nhược bằng đi chẳng có kì hạn, đeo đuổi hoài chẳng có chỗ ngừng, thì dù đi đến gãy xương, đứt gân, trọn đời cũng chẳng bắt kịp (tới nơi). Nếu có chỗ ngừng nhất định, thì, nghìn dặm tuy xa, có chậm, có mau, có trước, có sau, nhưng làm sao lại không có lúc bắt kịp (tới nơi)? Chẳng hay kẻ bộ hành kia sẽ đi không kì hạn, đeo đuổi chẳng có chỗ ngừng nhất định? Kìa như thuyết “Kiên bạch”[453] và thuyết “Đồng dị”, “Hữu hậu, vô hậu”: Những thuyết đó không phải tinh tế, sở dĩ người quân tử không biện luận là vì biết ngừng ở đó (lời nguỵ biện đó vô ích cho sự tu dưỡng). Những hành vi kì quặc, độc đặc, không phải không khó làm, sở dĩ người quân tử không làm là vì biết ngừng ở đó. Kẻ cầu học giống kẻ đi đường: có kẻ trước, người sau, kẻ mau, người chậm, nếu kẻ trước ngừng đúng nơi mà đợi ta thì ta nên gấp bước tiến tới; tuy có kẻ trước, người sau, kẻ mau, người chậm, nhưng có lẽ nào chẳng tới nơi? Cho nên nửa bước chẳng ngừng, thì con ba ba què đi tới nghìn dặm, sọt đất đắp lên mãi thì nên núi gò, lấp nguồn, khơi lạch thì sông Giang, sông Hà cũng cạn. Con này tiến, con kia lùi, con này kéo sang bên mặt, con kia kéo sang bên trái, thì sáu con ngựa tốt cũng không kéo xe thiên tử được tới đích. Tư chất, tính tình con người tuy khác nhau, đâu tới nổi cách biệt nhau như sức con ba ba què và sức sáu con ngựa tốt? ấy thế mà con ba ba què đi tới, sáu con ngựa tốt lại không! Có duyên cớ gì khác đâu, chỉ vì một đằng làm, một đằng không.

Đường dù gần, không đi không tới, việc dù nhỏ, không làm không thành. Con người ta bỏ quá nhiều thì giờ rỗi, dù có hơn người, cũng chẳng hơn được bao nhiêu.

Yêu điều lễ nghĩa mà thực hành được là kẻ sĩ. Bền chí mà thi hành điều lễ nghĩa là bậc quân tử. Trí lự minh mẫn, mà thực hành điều lễ nghĩa, không bao giờ thôi, là đấng thánh nhân.

Người không có lễ thì lông bông (không biết đi đâu, không biết giở tay, giở chân thế nào), có lễ mà không biết ý nghĩa của lễ thì loạc choạc (không nắm vững được thống loại của lễ), y cứ vào lễ, mà lại hiểu một cách sâu sắc tinh lí của lễ, thì mới kể được là bậc quân tử ôn hậu.

Lễ để dựa vào mà sửa mình, thầy để học hỏi mà hiểu lễ cho đúng. Không có lễ thì dựa vào đâu mà sửa mình, không có thầy, thì biết thế nào là đúng lễ? Lễ nên thế mà theo đúng thế là thuận theo lời thầy, tính tình vốn tự nhiên hợp lễ và biết thuận theo lời thầy là bậc thánh nhân. Cho nên chê lễ tức là không hiểu lễ là lễ, chê thầy tức là không coi thầy là thầy. Không theo lễ, không theo lời thầy mà thích làm theo ý mình thì chả khác nào người mù phân biệt màu sắc, người điếc phân biệt âm thanh, trừ phi điên khùng, không ai làm như thế cả. Cho nên học là học lễ, theo cái nêu ngay của thầy, để tính tình được tự nhiên hợp lễ. Kinh Thi nói:

Không hiểu, không biết,

Thuận theo phép trời.[454]

là nghĩa như vậy.

Đoan trang, thành thật, thờ kính bậc trưởng thượng, nhỏ tuổi mà như vậy thì gọi là “thiếu niên lương thiện”, mình mà hơn người thì gọi là bậc quân tử. Nhu nhược lười biếng, không biết liêm sĩ, chỉ ham ăn uống, thì gọi là thiếu niên hư hỏng. Nếu lại thêm phóng đãng, hung hãn, ngạo ngược, chẳng thờ kính bậc trưởng thượng, thì là thiếu niên bất tường rồi! Cái giống người ấy, có bị hình phạt, giết tróc, cũng là đáng kiếp. Kính trọng người già thì người trẻ qui phục. Bao dung kẻ khốn cùng thì người hiền tài tìm đến. Làm việc âm thầm, chẳng cầu người biết, làm ơn chẳng cầu báo đáp thì người hiền tài, kẻ bất tiếu đều ái mộ. Làm người mà đủ cả ba hạnh ấy thì dù gặp tai nạn cũng qua khỏi.

Người quân tử ít lòng cầu lợi, sớm lo tránh hoạ, rất sợ bị nhục, ham say làm điều đạo nghĩa. Người quân tử nghèo khốn mà chí vẫn lớn, giàu sang mà vẻ vẫn khiêm cung, an nhàn mà vẫn không lười biếng, vất vả mà dung mạo vẫn cẩn nghiêm, dù giận cũng không lấy quá lạm, khi mừng cũng không cho quá nhiều. Nghèo khốn mà chí vẫn lớn là tôn trọng lòng nhân, an nhàn mà vẫn không làm biếng là hiểu sự lí, vất vả mà dung mạo vẫn cẩn nghiêm là thích lễ độ, giận không lấy lạm, mừng không cho quá là lấy lễ khắc phục được tình. Kinh Thư có câu:

Chẳng có thiên háo (hiếu),

Chỉ theo vương đạo,

Chẳng có thiên ố,

Chỉ có vương lộ.[455]

Đó là nói: Người quân tử có thể lấy cái nghĩa công mà thắng cái dục tư.

[434] Lễ: Tức Nghi lễ và Chu lễ, chép những chế độ, điển chương, phong tục, tạp quán từ đời Chu trở về trước.

[435] Điển pháp: Chữ Hán: “Lễ giả, pháp chi đại phân, loại chi cương kỉ” Trong Đại Cương Triết Học Trung Quốc, chúng tôi đã dịch: “Lễ là cái phận lớn của điển pháp, cái kỉ cương của quần loại”. Nay chúng tôi theo Diệp Ngọc Lân và dựa theo ý Phương Hiếu Bác mà dịch lại. Phương Hiếu Bác cắt nghĩa: Pháp là điêu văn của lễ, “loại” là những gì tương loại với pháp mà mà lễ pháp không có. [Trong Đại Cương Triết Học Trung Quốc, phần V, chương IV (NXB Thanh Niên, năm 2004, quyển 2, trang 694, 695), chữ 分 (trong câu: Lễ giả, pháp chi đại phận, loại chi cương kỉ 禮者，法之大分，類之綱紀也) phiên âm là “phận”. (Goldfish)].

[436] Quảng bác: Kinh Thi, kinh Thư rộng chép phong thổ, chim muông, cây cỏ, cùng là chính sự, cho nên bảo là “quảng bác”.

[437] Xuân Thu: Tức sử nước Lỗ, một quyển sử dựa vào sử nước Lỗ mà chép những việc xảy ra trong thiên hạ vào thời Ngũ Bá, từ năm đầu đời Lỗ Ẩn công đến năm 27 đời Lỗ Ai công, cộng 242 năm, tương truyền do Khổng Tử “bút trước”, ngụ ý khen chê rất kín đáo, cho nên bảo kinh Xuân Thu “ẩn vi”.

[438] Tiếng hồi âm: Sách Lễ Kí, thiên Học kí: “Người khéo trả lời có giống như cái chuông đợi đánh: đánh khẻ thì kêu nhỏ, đánh mạnh thì kêu to”.

[439] Tôn trọng: Nguyên văn: “Tắc tôn”, có thể hiểu là: Tư cách mình hoá tôn quí.

[440] Tản nho: Kẻ nho giả tầm thường, không có tài. Trang Tử gọi cây gỗ xấu (bất tài chi mộc) là “tản mộc”.

[441] Quân Vương: Thơ Tiểu Nhả, thiên Thái vi. [Nguyên văn: 匪交匪舒，天子所予 (Phỉ giao phỉ thư, Thiên tử sở dư). (Goldfish)].

[442] Chuyên nhất: Nguyên văn: “Bất nhất”, có thể hiểu là: không quán nhất (thông suốt có hệ thống).

[443] Của họ: Nguyên văn: “Vi kì nhân dĩ xử chi” [爲其人以處之]. Tạ Dung và Lư Văn Siêu (Tuân Tử Tập Giải, Tân Hưng thư cục, Đài Bắc, 1959) cắt nghĩa là: “Chọn người hiền mà ở cùng”. Chúng tôi theo lời chú giải của Diệp Ngọc Lân và Đinh Chí Kiên (Tuân Tử Bạch Thoại Cú Giải, Liên Hoa xuất bản xã, Đài Bắc, 1967).

[444] Mưu sai: Thơ Tiểu Nhã, thiên Tiểu mân. [Nguyên văn: 嗡嗡呰呰，亦孔之哀。謀之其臧，則具是違；謀之不臧，則具是依 (Ông ông tử tử, Diệc khổng chi ai. Mưu chi kì tang, tắc cụ thị vi; mưu chi bất tang, tắc cụ thị y). (Goldfish)].

[445] Bành Tổ: Tên Khanh (硜), bầy tôi của vua Nghiêu, được phong ở Bành Thành. Tương truyền ông sống 700 tuổi.

[446] Chừng mực: Thơ Tiểu Nhã, thiên Sở từ. [Nguyên văn: 禮儀卒度，笑語卒獲 (Lễ nghi tuất độ, Tiếu ngữ tuất hoạch). (Goldfish)].

[447] Sách in là: “Phải, bảo là trái, bảo là trái, gọi là chính trực”, tôi sửa lại như trên. Nguyên văn: “Thị vị thị, phi vị phi viết trực” (是謂是，非謂非曰直). (Goldfish).

[448] Thiên hạ: Nguyên văn: “Hoành hành thiên hạ” (橫行天下). Các nhà chú giải cắt nghĩa bốn chữ này mỗi người một khác mà nghĩa đều không thông. Vương Dẫn Chi cho chữ “hoành” này là chữ “quảng” viết lầm. Chúng tôi theo họ Vương.

[449] Thận Đáo, một xử sĩ thời Tề Tuyên vương, tiên khu của phái “Hình danh”, trước Thân Bất Bại, Thương Ưởng và Hàn Phi.

[450] Một triết gia người Lỗ, thời Xuân Thu, đề xướng thuyết Kiêm tương ái, giao tương lợi, Phi công, Thượng đồng, chủ trương Kiệm sắc, “Lấy tứ khổ làm phép tắc”.

[451] Nguyên văn chữ Hán: “Tuy đạt tứ phương” [雖達四方]. Diệp Ngọc Lân cắt nghĩa “Đạt” là “đến” (đáo). Chúng tôi thiết nghĩ có lẽ phải dịch là “thành công” (hiển đạt) để ứng với chữ “khốn cùng” ở trên mới dùng.

[452] Lòng dục: Nguyên văn: “Trình dịch” (程役). Diệp Ngọc Lân cắt nghĩa là “công trình lao dịch”. Chúng tôi theo Phương Hiếu Bác, hiểu “Trình dịch” là “sính dục” (逞欲) mà dịch là “buông thả lòng dục”.

[453] Kiên bạch: Thuyết của Công Tôn Long. Danh gia này bảo: “Cái trắng trong một hòn đá, không hợp nhất” (là vì nhìn thấy trắng mà không thấy chắc, sờ thấy chắc mà không thấy trắng, vậy chắc và trắng là hai cái riêng biệt trong hòn đá, chứ không phải hợp nhất). [Hai chữ “Cái trắng” trong câu “Cái trắng trong một hòn đá, không hợp nhất”, có lẽ là “Chắc, trắng”, hoặc “Chắc và trắng” do bị in sai mà thành; cũng có thể trước hai chữ “Cái trắng” còn có 3 chữ “Cái chắc và”. (Goldfish)].

[454] Phép trời: Thơ Đại Nhã, thiên Hoàng hĩ. [Nguyên văn: “Bất thức bất tri, Thuận đế chi tắc” (不識不知，順帝之則). (Goldfish)].

[455] Vương lộ: Kinh Thư, thiên Hồng phạm. Thiên háo, thiên ố: yêu, ghét thiên lệch vì tư tình. Vương đạo, vương lộ: con đường công minh chính trực. [Nguyên văn: “Vô hữu tác hảo, tuân vương chi đạo. Vô hữu tác ố, tuân vương chi lộ” (無有作好，遵王之道。無有作惡，遵王之路). (Goldfish)].