ĐẠO LÀM VUA (Quân đạo)

Ý chính của thiên này:

Nước trị hay loạn tại người chứ không phải tại pháp.

Người lãnh đạo nước phải chăm lo sửa mình, tìm người hiền tài giúp sức, dùng lễ mà phân công, định vị cho đúng, thưởng phạt cho công minh.

*

* *

Có ông vua loạn, chứ không có nước loạn, có người làm cho nước hoá trị, chứ không có pháp luật làm cho nước trị. Phép bắn cung của Hậu Nghệ không hề mất mà người sau học phép của Hậu Nghệ, không phải đời nào cũng có được những người như Hậu Nghệ. Pháp độ của vua Vũ nay vẫn còn mà nhà Hạ không đời đời làm vua. Cho nên pháp không thể một mình nên việc, lệ không thể tự nó mà thành công, được người hay thì (pháp) còn, không được người hay thì (pháp) mất. Pháp là cái ngọn của sự trị dân, quân tử (tức người tài đức) là cái gốc của pháp. Cho nên có người quân tử thì pháp tuy tỉnh lược mà có thể đủ thi hành trong mọi trường hợp, không có người quân tử, thì pháp tuy đầy đủ mà thi hành trước sau không nhằm, không kịp ứng phó với sự biến đổi của thời thì cũng đủ hỗn loạn.

Không hiểu ý nghĩa của pháp mà chỉ tu chỉnh những điều văn của pháp, thì pháp tuy nhiều, rộng mà lâm sự tất rối, cho nên ông vua sáng thì gấp tìm cho được người hiền, ông vua tối thì gấp tìm cho được thế mạnh. Gấp tìm cho được người hiền thì thân nhàn mà nước trị, công to mà danh đẹp, cao thì có thể thành nghiệp vương, thấp thì nghiệp bá. Không gấp tìm cho được người hiền mà gấp tìm cho được vị thế thì thân mệt mà nước loạn, công hỏng mà danh nhơ, xả tắc bị tiêu diệt.

(………)

Điều luật (điều văn của pháp) trong đạo trị nước, ví như dòng nước, chứ không phải nguồn, người quân tử (người trị nước, cầm vận mệnh quốc gia) mới là nguồn. Nguồn trong thì dòng trong, nguồn đục thì dòng đục. Cho nên người trên mà thích lễ nghĩa, chuộng người hiền tài, dùng người giỏi không ham lợi, thì người dưới tất nhún nhường, trung thành, tín thực mà cẩn thận giữ bổn phận.

(………)

Xin hỏi về đạo làm vua (người lãnh đạo quốc gia). - Đáp: Dùng lễ mà phân bố cho khắp, chứ không tự tư (………) Thánh vương xưa xét kĩ lễ mà phân bố rộng khắp thiên hạ, không một cử động nào là không thoả đáng, người quân tử cung kính mà ung dung chứ không sợ sệt, nghèo khó mà không bo bíu, giàu sang mà không kiêu ngạo, gặp biến mà không bế tắc, đó là vì đã xét kĩ lễ vậy.

Xin hỏi về đạo trị nước. – Đáp: Chỉ nghe nói có phép sửa mình, chứ chưa nghe nói có đạo trị nước. Ông vua làm khuôn phép cho dân, ông vua giống như cái nêu (dò bóng): nêu ngay thì bóng cũng ngay, vua giống như cái mâm (hoặc cái thùng): mâm (hoặc thùng) tròn thì nước cũng tròn, vua giống như cái chậu: chậu vuông thì nước trong chậu cũng vuông. Vua thích bắn thì bầy tôi lột trần vài áo mà quyết xông lên. Sở Trang vương thích người lưng thon mà trong triều có nhiều người nhịn đói. Cho nên nói: “Chỉ nghe nói có phép sửa mình, chưa nghe nói có đạo trị nước”.

Vua là nguồn của dân, nguồn trong thì dòng trong, nguồn đục thì dòng đục. Vua không yêu dân, không làm lợi được cho dân mà lại mong dân thân yêu mình, thì tất không thể được. Dân không thân yêu mình mà lại mong dân hết lòng với mình, chết cho mình thì tất không thể được. Dân không hết lòng với mình, không chết cho mình mà lại mong có quân mạnh, thành vững thì tất không thể được. Quân không mạnh, thành không vững mà lại mong địch không đến đánh, thì tất không thể được. Địch đến đánh (trong điều kiện đó) mà lại mong không mất đất, không diệt vong thì tất không thể được (…)

Cho nên vị nhân chủ muốn mạnh, vững và yên vui thì không gì bằng quay về cầu ở nơi dân, muốn dân qui phụ mình thì thì không gì bằng quay về cầu nơi chính sự. Muốn sửa sang quốc gia cho đẹp đẽ thì không gì bằng tìm người hiền tài (…)

Đạo là gì? – Đáp: Là đạo làm vua. – Vua là gì? – Đáp: Là người khéo hợp quần. – Khéo hợp quần là thế nào? – Đáp: Là khéo nuôi nấng người, khéo “cai trị” người, khéo cất nhắc người, khéo che chở người, làm đẹp cho người. Khéo nuôi dưỡng người thì người thân yêu, khéo cai trị người thì người yên, khéo cất nhắc người thì người vui, khéo che chở người thì người vinh. Đủ bốn điều kiện đó, thì thiên hạ về với mình, thế gọi là khéo hợp quần (…)

Làm vua, chả ai là không muốn mạnh mà ghét yếu, muốn yên mà ghét nguy, muốn vinh mà ghét nhục. Đó là chỗ vua Vũ và vua Kiệt giống nhau. Muốn được mạnh, yên, vinh và khỏi yếu, nguy thì phải dùng cách nào? – Đáp: Phải cẩn thận lựa chọn vị tể tướng, điều đó gấp hơn hết. Trí mà không nhân, không được, nhân mà không trí, cũng không được. Người vừa trí vừa nhân, đó là của báu của đấng nhân chủ, là vị phụ tá giường cột của các vương, bá. Không gấp tìm cho được, là (vua) không trí, tìm được mà không dùng là (vua) không nhân. Không được người mà mong thành công là ngu đệ nhất[526].

Đấng nhân chủ có mối lo lớn là: dùng người hiền làm việc mà để lũ bất tiếu bắt bẻ, dùng người trí lo tính mà để lũ ngu bàn ngang, giao trách nhiệm cho người đứng đắn biết phép mà để lũ nhơ nhớp, gian tà ngờ vực. Như thế thì có thành công được không? Trồng cây gỗ thẳng mà lại sợ bóng nó cong thì còn gì lầm bằng? Lời xưa nói: “Nhan sắc người con gái đẹp là cái tai vạ của mấy cô xấu xí, kẻ sĩ công chính là vết lở loét của bọn chúng nhân, con người theo đạo là giặc cướp của lũ gian tà nhơ nhớp”. Nay lũ gian tà nhơ nhớp bàn về cái tên “giặc” vốn bị chúng ghét, mà lại mong chúng không thiên lệch, thì hỏi có được không? Có khác nào trồng cây gỗ cong mà mong bóng nó thẳng, thật chẳng còn gì mê loạn bằng! Người xưa không thế. Người xưa lựa mình phải có đạo, dùng người phải có phép. Đạo lựa người là lấy lễ làm tiêu chuẩn, phép dùng người là phân chia thứ bậc.

[526] Đệ nhất: Nguyên văn chữ Hán là chữ “lục” (六) nghĩa là “sáu”. Các nhà chú giải bảo: chính là chữ “đại” (大) nghĩa là to, lớn.