BÀN VỀ NHẠC (Nhạc luận)

Đúng với truyền thống của Nho gia và chống lại chủ trương của Mặc phái, Tuân Tử cực trọng lễ và đề cao nhạc.

Nhạc, theo nghĩa Tuân Tử hiểu, bao gồm cả âm nhạc lẫn ca vũ.

Thiên này bàn về ý nghĩa dùng nhạc, phương pháp chế nhạc và nhất là công dụng cùng ảnh hưởng của nhạc.

Kết luận toàn thiên, tác giả nói: Một trong những đặc trưng của đời loạn là âm nhạc nhố nhăng bông lông.

Chúng tôi trích dịch những đoạn chính yếu.

*

* *

Nhạc là “lạc”, nghĩa là vui, - một tình cảm mà người ta không thể không có. Người ta không thể không có lúc vui, niềm vui phát ra âm thanh, bộc lộ thành cử động và đạo của người ta là điều tiết các thanh âm, cử động đó mà biến hoá tính tình. Người ta không thể không có lúc vui, niềm vui không thể không bộc lộ, bộc lộ mà không điều tiết thì loạn. Đấng tiên vương ghét loạn, cho nên mới chế ra Nhã, Tụng để điều tiết khiến âm thanh đủ vui mà không phóng túng, khiến thanh âm uyển chuyển, lúc nhặt, lúc khoan, lúc trong lúc đục, tiết tấu đủ cảm lòng người mà kích thích những ý thiện, không cho những tà niệm tục khí có chỗ dấy lên. Đó là ý nghĩa dựng nhạc của tiên vương.

Nhạc tấu nơi tôn miếu, vua tôi, trên dưới cùng nghe thì chẳng ai là chẳng thuận hoà, tương kính, nhạc tấu nơi khuê môn, cha con, anh em cùng nghe, thì chẳng ai là chẳng thuận hoà tương thân, nhạc tấu nơi hương đảng, già trẻ cùng nghe, thì chẳng ai là chẳng thuận hoà tương nhượng. Nhạc là luật điệu mà điều hoà thanh âm, dựa vào ti trúc để âm khúc thêm tiết tấu, liên hiệp các tiết điệu cho âm thanh thành văn vẻ, đủ thống suất đại đạo, trị vạn biến. Đó là phương pháp dựng nhạc của tiên vương. Mà Mặc Tử lại chê nghĩa làm sao?

Nghe âm thanh Nhã, Tụng thì ý chí rộng mở, cầm khiên, cầm búa tập cúi ngửa, co duỗi thì dung mạo trang nghiêm, đi đứng vào nhịp thì hàng ngũ ngay ngắn, tiến lui chỉnh tề. Cho nên có thể dùng nhạc, ngoài, để thảo phạt, trong, để vái nhường, thảo phạt hay vái nhường, ý nghĩa vẫn là một: Ra, dùng nhạc để thảo phạt thì không ai không theo; vào, dùng nhạc để vái nhường thì không ai không phục. Cho nên nhạc là một công cụ tề nhất thiên hạ, là giếng mối của sự trung hoà, tình cảm của người ta không thể không cần tới nhạc. Đó là đạo thuật dụng nhạc của tiên vương. Mà Mặc Tử lại chê là nghĩa làm sao?

Vả lại nhạc là để tiên vương dùng mà văn sức (tô điểm và tiết chế cho đúng mức) sự vui mừng, quân lính, phủ việt (binh khí) là để tiên vương văn sức giận dữ. Sự vui mừng, sự giận dữ của tiên vương đều đúng mức, cho nên vui mừng thì thần dân phụ hoà, giận dữ thì kẻ bạo loạn nép sợ. Lễ nhạc chính là cái thịnh điển của vương đạo vậy. Mà Mặc Tử lại chê là nghĩa làm sao?

Sức cảm hoá nhân tâm của âm nhạc rất sâu xa, cho nên tiên vương cẩn thận làm cho nhạc tốt đẹp. Âm nhạc mà trung chính thì dân hoà nhã mà không buông thả quá trớn, âm nhạc nghiêm trang thì dân có kỉ luật mà không hỗn loạn, dân mà hoà nhã, trật tự thì binh mạnh, thành bền, nước địch không dám xúc phạm, thì trăm họ vui sống ở dưới, trong cảnh xóm làng, vua quan vui trị ở trên mà sau thanh danh được sáng tỏ, vinh quang rực rỡ, nhân dân trong bốn bể, chẳng ai là không muốn coi (bậc vương giả ấy) làm sư trưởng của mình. Đó là khởi điểm, là đầu mối của vương nghiệp. Âm nhạc lả lướt, ướt át, bông lông, ngổ ngáo thì dân dâm biếng, ươn hèn, dâm biếng, ươn hèn thì hỗn loạn, hỗn loạn thì tranh giành. Dân mà hỗn loạn, tranh giành thì binh yếu, thành nát, nước địch khuynh loát, làm cho nguy khốn, thì trăm họ hết vui sống ở dưới, trong cảnh làng xóm, vua quan hết vui trị ở trên. Cho nên lễ nhạc bỏ bê mà âm nhạc dâm tà dấy lên thì đó là nguồn gốc của sự nguy vong, nhục nhã. Cho nên tiên vương quí trọng lễ nhạc mà khinh rẻ tà âm.

Mặc Tử nói: “Nhạc là cái thánh vương chê mà nho giả vẽ vời đặt ra”. Bậc quân tử cho nói như vậy là không đúng: Nhạc là cái thánh nhân lấy làm vui, nó có thể cải thiện được tâm tính của dân chúng, vì sức cảm hoá lòng người của nó sâu xa, nó có thể di phong dịch tục một cách dễ dàng. Tiên vương dẫn dắt dân chúng bằng lễ nhạc mà dân hoà mục. Có người dân nào mà chả có tình ưa, ghét, nếu không khéo khơi dậy niềm mừng vui, nỗi bực giận để thuận ứng những tình cảm đó thì tất sẽ hỗn loạn. Tiên vương ghét sự hỗn loạn, cho nên sửa hạnh cho tốt đẹp, sửa nhạc cho nghiêm chỉnh để thiên hạ thuận tòng. Áo sô gai, tiếng khóc lóc làm cho lòng người thương, áo giáp, mũ trụ, khúc ca quân hành làm cho lòng người kính sợ, dung mạo diêm dúa, tình khúc khêu gợi[560], làm cho lòng người tà dâm, đai lưng to, áo màu huyền, nhạc Thiều, nhạc Vũ[561] làm cho lòng người trang nghiêm. Cho nên người quân tử, tai không nghe dâm thanh, mắt không nhìn dâm sắc, miệng không nói ác ngôn, đó là ba điều người quân tử thận trọng (………)

Người quân tử dùng chuông trống để dẫn đạo ý chí, dùng đàn cầm đàn sắt để di dưỡng tính tình, biểu diễn vũ điệu thì dùng tấm khiên, cây búa, lại trang trí đuôi trĩ, đuôi bò rừng, kèm theo tiếng khánh, tiếng kèn, thanh âm trong trẻo tượng trưng trời, âm thanh rộng lớn tượng trưng đất, những cử động cúi ngửa, xoay vòng gợi ý bốn mùa nóng lạnh đắp đổi. Thế cho nên âm nhạc (lành mạnh) mà thịnh hành thì ý chí người ta thanh khiết, lễ nghĩa được chấn chỉnh và những nết hay thói tốt có thể dưỡng thành (……..)

Bởi vậy mới nói: Nhạc là “lạc”, là vui vẻ: người quân tử vui vẻ đạt được đạo lớn, kẻ tiểu nhân vui vẻ thoả được sở dục. Lấy đạo mà chế lòng dục thì vui vẻ mà không hỗn loạn, vì lòng dục vọng mà quên đạo thì lầm lẫn mà hết vui. Cho nên âm nhạc hướng dẫn sự vui vẻ, tiếng vàng, tiếng đá, tiếng trúc, tiếng ti hướng dẫn cái đức tốt, âm nhạc lành mạnh mà thịnh hành thì dân chúng hướng về chính trực, đạo nghĩa. Cho nên nhạc là cái công cụ rất hiệu nghiệm của chính trị. Mà Mặc Tử lại chê bai! Vả lại nhạc là cái hoà bất khả biến, lễ là cái lí bất khả dịch. Nhạc vốn để hoà hợp, lễ theo lí mà phân, lễ nhạc là giếng mối, chính nó có thể bảo quản lòng người. Tác động sâu xa đến tận gốc rễ, thích ứng linh động với mọi chuyển biến, đó là cái “tình thực” của nhạc, giãi bày niềm trung thành, trừ khử thói dối trá, đó là phép thường của lễ. Thế mà Mặc Tử cho lễ nhạc là không phải thì thật đáng làm tội (………)

Cái đặc trưng của đời loạn là áo quần diêm dúa, xa hoa, (đàn ông mà) dung mạo như đàn bà, con gái, phong tục thì dâm loạn, chí hướng thì tham tài lợi, hành vi thì lăng nhăng, nhơ nhớp, âm nhạc thì hiểm quái, bông lông, văn chương thì nhảm nhí, màu mè, dưỡng sinh không có phép tắc, chừng mực, tống tử quá ư đơn giản, cẩu thả, không trọng văn sức, xem thường lễ nghĩa, coi trọng sức mạnh, nghèo túng thì trộm cướp, giàu có thì dâm tà. Đời trị thì ngược lại.

[560] Khêu gợi: Nguyên văn chữ Hán: “Trịnh Vệ thanh”. Chúng tôi dịch ý.

[561] Thiều Vũ: “Thiều”: Nhạc của vua Thuấn đời Ngu (Trung Quốc). “Vũ”: Nhạc của Vũ vương đời Chu (Trung Quốc).