Nhân vật vĩ đại Nguyễn Trãi

Trùm lên những thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XV là cái bóng cả của nhân vật vĩ đại Nguyễn Trãi. Là một nhà nho xuất thân từ trường học Khổng giáo, nhưng tinh thần và các tác phẩm của ông vượt xa những giới hạn của học thuyết này. Lòng yêu nước và thương dân đã truyền cho Khổng giáo của riêng ông một sức mạnh đặc biệt.

Như chúng ta biết, ông đã là nhà chiến lược và là người cố vấn chính trị của cuộc khởi nghĩa dân tộc đã đánh đuổi quân Minh và giành lại nền độc lập dân tộc. Ông còn là nhà thơ, đã để lại một cuốn địa chỉ, nói tóm lại ông là một nhà nhân văn được hiểu theo nghĩa trọn vẹn nhất của thuật ngữ này.

Chiến lược quân sự của ông xuất phát từ nguyên lý cao đẹp: “ chinh phục lòng người hơn là chinh phục các thành trì ”, như ông đã phát biểu trong Bình Ngô sách trao cho Lê Lợi khi ông tìm đến hiến kế.

Trong một loạt trước tác viết trong và sau cuộc chiến tranh giải phóng, ông đã nhiều lần nói rõ quan niệm của mình về cuộc đời làm chính trị dựa trên lòng thương yêu nhân dân.

Vai trò của nhân dân như vậy là được xác định rõ ràng. Có thể nói rằng ở Nguyễn Trãi, khuynh hướng nhân văn chủ nghĩa trong đạo Khổng đã phát triển một cách trọn vẹn. Ông đã dựa vào nhân dân để lãnh đạo cuộc chiến tranh giành độc lập nhưng ông cũng nghĩ đến những đau thương mất mát của binh sĩ địch, của nhân dân Trung Quốc. Trong những bức thư gửi cho các tướng nhà Minh, ông luôn luôn nhấn mạnh ý tưởng này. Ở thời điểm chiến tranh, nhân dân và quân đội sục sôi căm giận đối với bọn xâm lược, muốn trút hết thù hận lên đầu những quân lính địch ra hàng. Nghe lời khuyên của Nguyễn Trãi, Lê Lợi đã cho phép hơn 100.000 quân Minh trở về Trung Quốc, tránh cho chúng khỏi bị tàn sát.

Sau chiến thắng, Nguyễn Trãi đã nhân danh nhà vua thảo nhiều bài về đạo đức chính trị dành cho thế tử, trong đó có đoạn:

“ Nay con nhờ công lao của ta, nối cơ nghiệp của ta, phàm những phép giữ nước cầm quân, những phương giữ mình trị nước, thi hành nên cố sức, chăm chỉ chớ ham vui. Hòa thuận tôn thần, nhớ giữ một lòng hữu ái, thương yêu dân chúng, nghĩ làm những việc khoan nhân. Chớ thưởng bậy vì tư ân, chớ phạt bừa vì tư nộ, đừng thích bạc tiền mà luông tuồng xa xỉ, đừng gần thanh sắc mà bừa bãi hoang dâm.

Cho đến những việc dùng nhân tài, nghe can gián, ra một chính sách, một mệnh lệnh, phát một lời nói, một việc làm, đều giữ trí trung, dùng theo thường điểu, ngõ hầu trên có thể đáng thiên tâm, dưới có thể thỏa nhân vong thì quốc gia mới được bền vững lâu dài. Vả lại mến người có nhân là dân, mà chở thuyền lật thuyền cũng là dân, người có đức là trời mà khó tin và không thường cũng là trời ”.

Sau chiến thắng là bắt đầu tấn thảm kịch của Nguyễn Trãi, con người này quá liêm khiết, quá chính trực để có thể trở thành một kẻ nịnh thần. Vua thì khó chịu với uy tín lớn của ông, còn các viên quan khác thì ganh tỵ uy tín của ông. Trong nhiều năm, ông bị gạt khỏi chính trường và lui về sống ẩn dật ở một thảo am riêng. Năm 1442, bọn triều thần dựng lên một cuộc âm mưu để khép ông vào tội chết và ông đã bị xử tử. Cái chết đó khiến cho các trước tác của ông bị tản mát, ngày nay chỉ còn lại được một phần.

Nguyễn Trãi đã để lại những tác phẩm lớn, đặc biệt trong số đó có:

- Dư địa chí

- Bình Ngô đại cáo

- Quân trung từ mệnh tập

- Lam Sơn thực lục

- Quốc âm thi tập (gồm 254 bài thơ tiếng Việt)

và nhiều bài thơ chữ Hán.

Bài hịch Bình Ngô đại cáo rung động dạt dào niềm tự hào dân tộc là một trong những áng văn đẹp nhất của nền văn học Việt Nam. Những bài thơ Nôm của ông là những tác phẩm đầu tiên quan trọng bằng ngôn ngữ dân tộc mà ngày nay chúng ta còn giữ được từ quá khứ, những bài thơ này không những cho thấy tác giả là một nhà thơ có tầm cỡ, mà còn cung cấp những chỉ dẫn thú vị về tiếng Việt ở thế kỷ XV.

Sau đây là trích dẫn một vài câu thơ Nôm và thơ chữ Hán của Nguyễn Trãi:

“Chiều hôm tiếng vượn kêu rộn

Núi trống bóng trúc dài ra

Trong cảnh ấy thực có ý?

Ta muốn nói ra, bỗng lại quên”

*

“Họa phúc gây mầm không vượt chốc

Anh hùng hận mấy trăm đời

Vô cùng trời đất gương kim cổ

Cây khối xa mù bát ngát khơi

*

“Đường nội vắng teo hành khách ít

Thuyền côi gác bãi ngủ thâu ngày”