Chương 5 Thời kỳ Tây Sơn (Thế kỷ XVIII) - Sơ lược

Trong vòng khoảng một trăm năm, xã hội phong kiến được dựng lên dưới triều những vua Lê đầu tiên ở thế kỷ XV, đã trải qua một bước phát triển rực rỡ, nhưng ngay từ thế kỷ XVI, những cơ chế được thiết lập đã bắt đầu không còn đóng vai trò tích cực, những dấu hiệu suy đồi biểu hiện ngay càng rõ nét trong thế kỷ XVII, đế đến thế kỷ XVIII, đạt đến quy mô của một cuộc khủng hoảng sâu sắc không phương cứu chữa.

Tòa lâu đài phong kiến dựa trên một chế độ ruộng đất mà nền tảng là quyền sở hữu tư nhân về đất đai, cùng tồn tại song song với một định chế công điền công thổ đã có từ nghìn đời, được phân chia theo định kỳ. Về mặt pháp lý, tất cả ai nấy đều có khả năng được sở hữu và đều hưởng những quyền công dân như nhau, nhưng trên thực tế một thiểu số địa chủ chiếm lấy phần lớn đất đai, giành về mình những ruộng đất công tốt nhất, dồn đa số nông dân lao động vào cảnh khốn cùng. Trong các làng xã, những phần tử địa chủ và quý tộc mặc sức hoành hành, thu tô rất cao và cho vay cắt cổ.

Nhà nước phong kiến cai trị thông qua một bộ máy quan liêu gồm những quan lại được tuyển chọn qua thi cử. Một trong những chức năng thiết yếu của bộ máy đó là xây đắp và bảo vệ một mạng lưới thủy lợi quan trọng gồm những con đê ngăn lũ và những kênh dẫn nước để bảo vệ nông nghiệp khỏi thiên tai. Sự chuyên cần tích cực hay lơ là chểnh mảng của các cơ quan nhà nước trong vấn đề trị thủy đưa đến những hệ quả không nhỏ.

Uy tín của nhà nước quân chủ và bộ máy quan lại, dựa trên nền tảng học thuyết Khổng Tử được truyền bá rộng khắp các nước, dạy cho con người thấm nhuần tinh thần tuyệt đối tôn trọng nhà vua và triệt để phục tùng trật tự tôn ti xã hội.

Nghề thủ công và thương mại không được ưa thích mấy và bộ máy quan liêu của các quan lại ra sức ngăn cản thương mại phát triển. Kỹ thuật không tiến bộ vì nguồn thu nhập của các địa chủ, quan lại và hào lý là từ sự bóc lột trực tiếp nông dân lao động. Thủ công và thương mại chỉ nhằm phục vụ uy nghi của triều đình và thỏa mãn thói xa hoa.

Có một nhân tố mới đóng vai trò đặc biệt quan trọng, đó là sự mở rộng lãnh thố xuống phương Nam. Xuất phát từ các đồng bằng sông Hồng, sông Mã và sông Cả, đất nước đã mở rộng dần, khai thác các dải đồng bằng ven biển đến tận các lưu vực sông Đồng Nai và sông Mê Kông. Từ kinh đô cho đến các tỉnh miền Nam, các đường giao thông liên lạc trải dài trên một nghìn cây số là đặc biệt khó khăn trong những điều kiện lúc bấy giờ. Những mệnh lệnh phát ra từ Chính phủ trung ương không còn đến được với các cấp địa phương, cũng như thuế má và tô tức từ các tỉnh xa xôi không còn chuyển ra được tận triều đình nhà vua.

Trong những điều kiện như thế, sự ly khai là không thể tránh khỏi. Dưới quyền lực về danh nghĩa của các vua Lê đóng đô ở Thăng Long, hai bộ máy cai trị đã tự dựng lên, một ở phía Bắc nằm trong tay của một triều đại lãnh chúa là nhà Trịnh và một ở phía Nam dưới quyền của các chúa Nguyễn. Trong suốt thế kỷ XVIII các chúa Trịnh và Nguyễn đã tổ chức một loạt những cuộc hành quân chinh phạt lẫn nhau mà vẫn không sao chấm dứt được tình trạng ly khai. Đất nước trên thực tế đã bị chia cắt ở vĩ tuyến ngang sông Gianh. Nhưng tình trạng đó không hề ngăn cản cuộc bành trướng tiếp tục xuống phía Nam.

Như vậy là đến thế kỷ XVIII, những nhân tố của sự khủng hoảng và thay đổi đã tích lũy lại: khủng hoảng về ruộng đất, phát triển của thủ công và thương mại, khủng hoảng chính trị và hành chính, khủng hoảng ý thức hệ, việc mở cửa đối ngoại và sự thối nát của các giới lãnh đạo. Đất nước sắp sửa bị rung chuyển bởi những cuộc khởi nghĩa lớn của nông dân mà đỉnh cao là phong trào Tây Sơn. Thế kỷ XVIII, thế kỷ của những biến động, cũng là thế kỷ của sự đổi mới, hay chí ít cũng là của những niềm hy vọng lớn. Cùng với phong trào Tây Sơn, nước Việt Nam đã trải qua một giai đoạn tuy ngắn ngủi, nhưng là một trong những thời kỳ huy hoàng nhất trong lịch sử của mình. Nền văn hóa dân tộc được thổi bùng lên bởi ngọn gió những cuộc khởi nghĩa lớn của nông dân ít nhiều được cởi trói khỏi những ràng buộc phong kiến, đã có một bước phát triển lớn.