2. NHẢY VÀO ĐỊA VỊ NGƯỜI KHÁC -

CÁCH đây vài năm, hồi tôi còn ở nước Ý, tôi mướn một chị ở tên là Maria. Chị vừa thạo việc vừa dễ thương và chúng tôi hạp ý nhau lắm. Chị thỏa mãn về số tiền công mà tôi trả cao hơn những người khác một chút, mà tôi cũng hài lòng vì đã kiếm được một người giúp việc rất có khả năng lại nhiều thiện chí.

Một hôm tôi sửa soạn ra phố thì tìm không ra cái xắc, không biết để nó ở đâu. Đàn bà thường vô tâm như vậy. Lúc đó tôi vội, bực mình vì tánh vô trật tự của mình, nên la lên:

- Chị Maria, cái xắc của tôi ở đâu?

Chị ta chạy lại, mặt nhợt nhạt.

- Thưa bà, tôi đâu có mó tới nó. Tôi không rờ tới nó. Bà cho tôi là quân ăn cắp. Tôi xin ra. Tôi thu xếp đồ đạc của tôi rồi tôi về nhà tôi, ngay bây giờ đây. Tôi đâu thèm số tiền của bà!

Thế là, tức tưởi, uất ức, lấy làm nhục rằng bị buộc tội oan là bất lương, chị ta vừa khóc lóc vừa cởi bộ đồ làm việc đẹp đẽ mà tôi đã may cho chị và lần nào bận vào chị cũng hãnh diện lắm.

Mới đây, trong một phòng làm răng lộng lẫy ở Beverly Hills, một nha y danh tiếng sửa soạn giũa một chiếc răng của tôi để bịt lại theo sự thỏa thuận của tôi. Một phần vì tò mò, một phần vì lo ngại, tôi hỏi ông ta:

- Giũa như vậy có làm yếu chiếc răng không, ông?

Nghe câu đó, viên nha y ngước mắt lên, đứng thẳng lại, trừng trừng ngó tôi, la lớn:

- Bà không tin tôi! Bà không tin tài khéo của tôi! Tại sao bà lại hỏi tôi như vậy, có ý ngờ rằng tôi sẽ làm hư răng của bà? Tại sao bà muốn xúc phạm tôi?

Hai chuyện đó mới xét qua thì rất khác nhau mà sự thực lại rất giống nhau. Cả hai trường hợp tôi đều lo lắng về tôi và nhờ người khác giúp đỡ; lần đầu tôi nhờ chị Maria kiếm giùm tôi cái xắc; lần sau nhờ ông nha y giảng giải cho tôi để tôi vững bụng, nói cách khác là nhờ ông giúp tôi về phương diện tâm lý. Vậy mà cả hai người đó đều cảm thấy rằng mình bị buộc tội và đều tự cho là bị xúc phạm nặng nề. Tại sao họ hiểu sai lời cầu cứu của tôi tới mức đó?

Nhưng nếu ta nhìn lại tình trạng bằng cặp mắt của họ, nghe bằng lỗ tai của họ thì chẳng có gì là khó hiểu cả.

Chị Maria đã thấy giọng gắt gỏng trong câu hỏi của tôi - quả thực là tôi đã gắt gỏng, nhưng chỉ là gắt gỏng với tôi, bực mình vì tôi thôi, làm sao chị đoán được điều đó? - rồi nghĩ rằng tôi buộc chị phải trả lại cái xắc cho tôi, tức là trả lại tiền cho tôi. Chị sinh trong một gia đình nghèo khổ, nên cho tiền là rất quan trọng. Mà cái tiếng tốt, cái tiếng là người làm ăn lương thiện, đối với chị còn quan trọng hơn nữa, vì mất nó thì chị kiếm việc không được. Có thể rằng hồi trước, đã có lần chị thấy tiền mà bị cám dỗ; có thể rằng chị đã chiến đấu gay go với sự cám dỗ đó mà giữ được tánh lương thiện, không lấy trộm tiền của chủ. Vì vậy mà chị hóa ra mẫn cảm, dễ phật ý.

Phải có sống trong cảnh nghèo túng, khốn khổ, có làm công cho những kẻ giàu có thì mới tưởng tượng được nỗi giận tủi của chị lúc ấy. Tôi không hiểu tâm trạng đó, nên vô ý, chẳng suy nghĩ gì cả, đã làm phật ý chí.

Còn ông nha y? Ông ta cũng vậy, cũng vì những lý do riêng, mà dễ phật ý mỗi khi ai nghi ngờ sự khéo léo, sự phán đoán của ông trong nghề nghiệp. Có lẽ trước kia có một người nào đóng một vai trò quan trọng trong đời sống của ông đã nghi ngờ tài khéo của ông chăng? Hay là sự cạnh tranh trong nghề gay go lắm chăng? Ai mà biết được nỗi lòng của ông ra sao? Khi tôi lo ngại hỏi ông câu đó - lo ngại cho chiếc răng của tôi - thì ông cho rằng tôi đã làm thương tổn lòng tự tin của ông, thương tổn lòng tự ái của ông trong nghề nghiệp.

Tôi đã không thể đoán trước được những phản ứng của chị ở mẫn cảm gốc Ý và của ông nha y dễ phật ý gốc Mỹ kia. Và tại sao tôi lại không đoán trước được những phản ứng đó?

Thực ra có gì là khó đoán đâu. Việc xảy ra rồi, suy nghĩ lại, tôi đã hiểu thái độ của hai người đó, hiểu rằng chị Maria đã phật ý mỗi khi có ai nghi ngờ lòng ngay thẳng của chị, và ông nha y đã phật ý khi có cái gì đụng chạm tới nghề của ông. Dễ hiểu như vậy mà tôi đã không đoán trước được, lại làm cho họ bất bình vì giọng nói của tôi, cách hỏi của tôi, nguyên do là tôi chỉ nghĩ tới quyền lợi của tôi mà không nghĩ tới họ. Rồi khi họ đáp lại một cách rất đổi bực tức, gắt gỏng thì tôi ngạc nhiên và thấy chướng.

Chúng ta, ai cũng đã có lần ngạc nhiên vì những câu trả lời như vậy đúng vào cái lúc bất ngờ nhất. Khi thì chúng ta làm mất lòng người khác: khi thì người khác làm mất lòng ta. Lại nhiều khi do bản năng tự vệ, ta phản ứng lại một cách mạnh mẽ quá đáng. Thế là gây thành một dây chuyền hiểu lầm, một dây chuyền phản ứng thù nghịch, một dây chuyền tấn công và phản công, xúc phạm và phục thù.

Kẻ kia sao mà hoàn toàn vô lý, điên khùng, như vậy? Mình phải phản ứng cách nào đây?

Mỗi người có một lối phản ứng. Có người chịu nhịn, muốn hòa giải; có người thì hăng hái, ăn miếng trả miếng. Người thì nói năng bình tĩnh, hợp tình hợp lý, kẻ thì la lối, mồm la mép giải không cho đối phương giảng giải, phản kháng; kẻ lại làm thinh, u uất, nghẹt thở. Nếu hai bên rất thân với nhau thì dây chuyền phản ứng đó có thể làm cho họ hóa đau được mà họ không sao hiểu được nguyên nhân chứng bệnh của mình.

Những vụ gây lộn hằng ngày đôi khi cũng có chỗ tốt. Nó có thể làm cho hai bên hiểu nhau hơn rồi âu yếm với nhau hơn, đại lượng với nhau hơn. Nhưng muốn vậy thì mỗi bên, trách mắng nhau cho hả giận rồi, phải biết hạ khí giới, bình tĩnh xét lại tình thế bằng cặp mắt của người kia - nghe bằng cặp tai của người kia - nghĩa là nhảy vào địa vị của người kia.

Các vụ gây lộn có rất nhiều hình thức tùy sự giao thiệp với nhau giữa đôi bên; cho nên không thể nào lập một quy tắc chung để giải quyết hết cho được.

Nhưng bất kỳ trong cuộc gây lộn nào, nếu chúng ta tập được cái nghệ thuật biết tự đặt mình vào địa vị người kia, thì sẽ có lợi cho cả đôi bên.

Cách dưới đây sẽ giúp bạn học được nghệ thuật đó. Bàn làm như vầy:

Bạn lựa một lúc trong mình dễ chịu, vui vẻ, một lúc mà bạn thấy có thể làm chủ cảm xúc của mình tới một mức nào được.

Bạn kiếm một chỗ vắng vẻ, tĩnh mịch, không có ai quấy rầy.

Bạn ngồi cho thoải mái. Dựa lưng vào ghế. Nhắm mắt lại. Nhớ lại một vụ cãi lộn nào đó với một người thuờng hay gây gổ với bạn, hay một vụ xung đột về một vấn đề gì đó.

Mới đầu, bạn rán cảm thấy, nhìn thấy vụ lôi thôi đó.

Rồi bạn nghe thấy những câu đầu của cuộc đối thoại.

Bạn cảm thấy nhiệt độ cuộc đối thoại tăng lên.

Bạn trông thấy khung cảnh chung quanh.

Ôn lại vụ đó từ đầu đến cuối.

Và bây giờ, đáng lẽ rán tìm hiểu người kia thì bạn bỏ sự gắng sức đó đi.

Mà đừng tưởng tượng, nhảy một cái một vào địa vị người đó.

Sau cùng ôn lại vụ đó từ đầu tới cuối; cũng nhìn thấy người đó, nghe thấy cuộc đối thoại đó. Nhưng lần này, hoàn toàn tự đặt mình vào địa vị, tâm trạng của người đó.

Muốn thành công khi thực hành thuật này thì phải hoàn toàn quên mình đi. Đừng gắng sức suy nghĩ, cảm xúc gì cả; bạn dùng tất cả năng lực để nhảy vào địa vị người khác. Việc đó không dễ đâu nhưng rất có ích. Đã có nhiều cuốn viết về vấn đề đó rồi. Nhưng để khi khác sẽ đọc, bây giờ bạn hãy làm đi đã. Bình tĩnh, cương quyết, và kỹ lưỡng, bạn thu thập tất cả bản ngã của bạn, từ tình cảm xấu và tốt, tới tư tưởng, ý kiến, cảm giác, tạm xếp riêng chúng một lúc vào một chỗ nào đó tùy ý bạn. Đừng sợ để đánh mất chúng. Chúng không dễ gì lạc mất đâu.

Rồi dùng sức tưởng tượng, nhảy một cái - phải, như vậy được đấy, - vào địa vị người khác. Đối với nhiều người, cách đó là cách tự nhiên nhất; nhưng có người thích cách dưới đây hơn, nó chậm hơn nhưng có lẽ dễ làm hơn:

Bạn tưởng tượng bạn ngồi, đứng hay đi y như người đó.

Bạn tưởng tượng bạn có vẻ mặt, nét mặt y như người đó, tay làm những cử động y như người đó.

Thế là bạn đã thành người đó rồi.

Bạn cảm thấy những cái người đó cảm thấy.

Ban suy nghĩ y như người đó.

Bạn nhìn bạn (tự nhìn mình), nghe tiếng nói của bạn, giọng nói của bạn y như người đó nhìn bạn, nghe bạn.

Ban sợ sệt, cảm thấy bị uy hiếp, hoặc cảm thấy bực mình, chán ngán, y như người đó.

Bạn thấy tim đập y như tim người đó.

Được như vậy rồi, bạn ôn lại một lần nữa cả vụ gây lộn nọ.

Bạn đã thành người đó.

Bạn phản ứng như người đó.

Bán tự trông thấy mình y như người đó trông thấy bạn.

Lần lần, bạn với người đó là một. Bạn đã đóng vai người đó y như người đó.

Bạn cảm thấy mạch máu căng thẳng.

Bạn thấy bắp thịt của bạn co lại.

Bạn cảm thấy phản ứng trong cơ thể người đó.

Bạn thấy cái vũ trụ mênh mông trong nội tâm người đó, suy tư như họ, cảm xúc như họ.

Sau cùng là những lời nói của họ, kết quả tối hậu và vụng về của một dây chuyền bí mật và vô tận mà mỗi khoen là một biến cố.

Bạn cảm thấy những lời đó y như người đó tự cảm thấy trong thâm tâm, trong cơ thể của họ trước, trong và sau khi thốt ra.

Dù người đó nói nhiều hay chỉ làm thinh, dù người đó bình tĩnh hay nóng nảy, thì bạn cũng sống lại trọn cái vụ đó, đúng theo quan điểm và vai trò người đó.

Trong phòng riêng vắng vẻ, làm theo phương pháp đó là việc dễ; đương cãi nhau, tranh biện với người khác mà nhảy vào địa vị người ta, tự đặt mình vào tâm trạng người ta mới là việc khó. Nhưng có tập trong phòng riêng thì tới khi việc xảy ra mới dễ áp dụng phương pháp. Dù ta chỉ vô được một chút trong cái vũ trụ nội tâm của người thì cũng có lợi cho ta rất nhiều: ta sẽ đối xử với người đó một cách sáng suốt hơn biết bao - ta sẽ đỡ bị xúc phạm biết bao vì cử chỉ, ngôn ngữ của họ! Và ta sẽ phát giác được điều lạ lùng này: khi ta hiểu người khác hơn thì họ cũng yêu ta hơn.

Ba ngàn năm trước, Thần Shiva bảo bà vợ là Nữ thần Parvati: "Mình rán cảm thấy lương tâm của mỗi người như cảm thấy lương tâm của chính mình; như vậy gạt bỏ qua một bên cái bản ngã của mình đi mà biến thành các người khác".

Nếu bạn chịu gắng sức thì thuật này tất hiệu nghiệm.