Phần Thứ Nhì - Địa Lý (tt) 13) NÚI HOÀNG NGƯU

Do tiếng Đồng Bò là tên một cánh đồng ở dưới chân núi mà ra. Đây là một vùng núi rộng hàng trăm dặm vuông, nằm trùm trên địa phận ba quận Vĩnh Xương, Diên Khánh, Cam Lâm và chạy ra sát biển. Núi không cao, đỉnh cao nhất là 978 thước nằm ở giữa núi nhưng thế hiểm. Nếu dùng làm mật khu quân sự thì địch khó mà tìm ra cơ sở, mà có tìm ra đi nữa cũng không dám tấn công. Đi trên tàu bay nhìn xuống thì thấy núi non điệp điệp trùng trùng. Nhưng chỉ có một ngọn nổi danh là hòn Cầu Hùm thường kêu là Hòn Con Hin.

Núi nằm sát biển cao 643 thước, cây cối rậm rạp, đá mọc gồ ghề, lại có nhiều thú dữ. Song núi nổi danh không phải vì cảnh vật, mà nhờ câu chuyện bắt hùm của người xưa.

Nguyên ngày xưa ở Khánh Hòa có một con cọp chúa đàn sống trên vài trăm năm, to lớn dị thường và hung tợn cực độ. Cọp què một chân, nhưng lanh lẹ như chớp. Ngày ngày thường xuống đồng bằng bắt người và gia súc, tên bắn không thủng, bẫy nhử không mắc, gây đại hoạn cho đồng bào địa phương.

Khi làm trấn thủ thành Diên Khánh (1793), ông Nguyễn văn Thành tìm đủ cách để trừ nạn cho dân. Song không có kết quả. Nghe đồn bà Thiên Y A Na linh thiêng, quan trấn thủ liền mật đảo. Thiên Y liền ứng mộng bảo gài bẫy nơi dãy Hoàng Ngưu, và bày lễ tam sanh cúng tế trong ba ngày đêm, thì tất bắt được hổ. Quan trấn thủ làm theo lời mộng thì quả bắt được con hùm xám ba chân. Từ ấy nhân dân được sống yên. Để tỏ lòng tri ân, quan lập miếu thờ bà Thiên Y nơi đỉnh núi đã bắt được hùm. Và nhân câu chuyện cầu đảo mà bắt được hùm thiêng, nhân dân địa phương gọi núi là núi Cầu Hùm vậy. 15

Hòn Cầu Hùm là chủ sơn trong dãy Hoàng Ngưu. Và dãy Hoàng Ngưu nằm sát biển ở mặt đông, lại có đồng bằng cùng đường Quốc Lộ số 1, đường Hỏa xa làm ranh giới ở phía Tây, nên bên ngoài có vẻ một « Quốc gia tự trị không lệ thuộc một cường quốc nào ». Nhưng sự thật, cũng như hòn Trại Thủy đối diện, vẫn nằm trong sơn hệ vùng Cao Nguyên và vẫn liên quan mật thiết với vùng núi phía Tây Diên Khánh. Quận Diên Khánh, ngoài những ngọn núi cao trên nghìn thước (đã dẫn ở đoạn trên), còn mấy ngọn thấp rất nổi danh. Trước hết là hòn:

14) NÚI CHÚA

Núi nằm trong địa phận thôn Đại Điền Trung, phía Bắc thành Diên Khánh. Ngày xưa gọi là núi Đại An. Tên chữ là Qua Sơn tức Núi Dưa. Tục gọi là Núi Chúa. Truyền rằng nơi núi Đại An xưa kia có vườn dưa của vợ chồng ông tiều mà bà Thiên Y A Na tục gọi là bà Chúa Ngọc giáng trần và hiển thánh. 16

Tên Qua Sơn, Núi Chúa do đó mà ra. Còn Đại An là tên làng cũ của Đại Điền. Cổ nhân mượn tên làng gọi núi vậy. Xưa nay tên Núi Chúa thông dụng nhất. Núi Chúa là một thổ sơn, cao 284 thước. Dáng tròn tròn. Cây cối thưa thớt. Phía trước là đồng bằng. Phía sau, chạy dài từ Tây xuống Đông, một dãy núi đá cao và rậm. Xa trông như một nấm mộ đất chôn dưới chân hàng rào dúi trong một khoảnh vườn hoang.

Trên đỉnh có miếu thờ bà Thiên Y A Na. Miếu ngói qui mô không được rộng lớn. Cách thờ phụng cũng không được trang hoàng. Không xứng với một vị thần thượng đẳng mà các quan Tỉnh một khi đến để lỵ Khánh Hòa đều phải sang bái yết. Trước miếu, cách một sân rộng, có hai cây mã tiền, tức là cây cổ chi, sống lâu đời, thân cao tàn cả. Dưới gốc cây có hai nấm mộ đất. Người ta bảo đó là mộ của hai vợ chồng ông tiều, cha mẹ nuôi bà Chúa Ngọc.

Bà Chúa Ngọc có nhiều danh hiệu. Nơi bia cụ Phan thanh Giản ghi là A Na Diễn Bà Chúa Ngọc Thánh Phi. Trong Đại Nam Nhất Thống Chí khi thì chép theo cụ Phan, khi thì chép là Thiện Phi A Diễn Bà, khi thì chép Thiên Y A Diễn Bà, khi thì chép là Chúa Ngọc Tiên Nương (tục thường gọi là Chúa Tiên). Trong các sắc thần do vua nhà Nguyễn phong tặng thường chép là Thiên Y A Na Diễn Ngọc Phi. Ngoài đời thường gọi là Thiên Y A Na. Nhà Nguyễn Trung hưng ngay buổi đầu đã phong tặng Hồng Nhân Phổ Tế Linh Ứng Thượng Đẳng Thần, và các vua sau đời nào cũng có phong tặng. Truyền rằng Núi Chúa rất linh thiêng. Thường có hào quang chiếu sáng.

Năm Tự Đức thứ ba (1850) được ghi vào từ điển, hằng năm quan Tỉnh phải thân hành đến tế vào tháng trọng xuân. Từ ngày chế độ phong kiến bị lật đổ, lệ xuân kỳ không còn nữa. Nhưng nhân dân địa phương, vì lòng sùng thượng, vẫn không để lạnh khói hương.

Núi Chúa nếu không có bà Thiên Y A Na thì cũng bị một danh như muôn nghìn ngọn núi khác. Cổ nhân bảo:

Sơn bất tại cao, hữu tiên tắc danh.

Thủy bất tại thâm, hữu long tắc linh.

Nghĩa là:

Non chẳng tại cao, hễ có tiên thời nổi tiếng.

Nước chẳng tại sâu, hễ có rồng thời hóa linh.

Lời nói ấy đã được Núi Chúa chứng minh một cách hùng hồn vậy. Thời Pháp thuộc, Trường Xuyên lên chơi Núi Chúa có lưu lại một tuyệt rằng:

Người tiên cỡi hạc đi không lại,

Non Dưa vắng vẻ cảnh am tiên!

Theo thời hoa cỏ đua màu thắm,

Ngậm đắng riêng đôi khóm mã tiền!

Ở Diên Khánh có hai ngọn núi hữu danh, trùng tên với hai ngọn núi ở Vạn Ninh. Đó là Hòn Ngang và Hòn Dữ. Hai hòn núi Diên Khánh đối với hai hòn núi Vạn Ninh thì thấp và nhỏ thua, và danh hai hòn núi Diên Khánh chỉ phổ biến trong tỉnh. Thêm nữa hai núi Diên Khánh chỉ có tên tục chớ không có tên chữ Hoành Sơn Trấn Sơn như núi Vạn Ninh. (Hòn ở Vạn Ninh viết là Giữ tức giữ gìn, tức là trấn. Hòn ở Diên Khánh phải viết là Dữ vì do dữ tợn dữ dằng mà ra).

15) HÒN NGANG

Nằm trong địa phận thôn Đại Điền Tây. Cao 265 thước. Dài chừng vài cây số. Nằm xây mặt xuống hướng Đông. Trông giống bức bình phong hình thang. Phong cảnh không có gì đặc sắc. Có tiếng là nhờ nằm ngang ở giữa đồng trong khi các cụm núi khác nối nhau chạy theo một chiều như một đoàn cừu ngoan ngoãn.

16) HÒN DỮ

Nằm sát ranh giới Diên Khánh và Ninh Hòa, về phía Tây. Cao 904 thước. Trông ngang ngửa dữ tợn. Ở Ninh Hòa cũng như Diên Khánh, đi ngoài Quốc Lộ số 1, nhìn thấy Hòn Dữ nổi bật lên trên đám quần sơn, như một viên tướng giữa đám ba quân. Núi gọi là Hòn Dữ vì hai lẽ:

- Hình thù của núi trông to lớn dữ dằng.

- Bà Thiên Y A Na thường tới lui nơi núi và trong núi thường có ma quỉ hiện hình. Hễ ai vào núi hoặc đến gần núi mà có điều vô lễ thì bị quở phạt, nhẹ thì nhức đầu nóng lạnh, nặng thì điên cuồng hoặc học máu chết.

Núi còn có tên nữa là Hòn Sông Đôi. Vì đỉnh tách ra làm hai ngọn đứng song song trông rất cân đối 17. Núi nhiều cây cối, phần nhiều là danh mộc, lại nhiều đá, lớp ngổn ngang, lớp chồng chất thành hố thành hang.

Truyền rằng: Trên núi có một cái sân đá bằng phẳng và rộng lớn. Đó là sân của Bà Thiên Y A Na, có quỉ thần canh giữ và cứ chiều chiều công và trĩ thay phiên nhau quét dọn sạch sẽ, không hề có tí rêu bám có chiếc lá rơi.

Cạnh sân có hai lỗ đá trông như hai họng súng thần công. Mỗi khi bà Thiên Y ngự đến thì sấm từ trong lỗ đá nổ lên ầm ầm ba tiếng vang dội tận ngàn xa. Rồi trên đầu non, hào quang bốc sáng cả bốn mặt. 18

Nơi lưng chừng núi lại có một cái hang ăn sâu vào lòng núi. Trước cửa hang có một dòng khe không nước. Ban đêm thường nghe tiếng ồ ồ như tiếng xay lúa. Và cứ mỗi buổi sáng vỏ trấu ở trong hang chảy ra khe như nước. Đến chiều hai con chim đại bằng bay đến lấy đuôi quét lấy cánh quạt, trấu bay theo gió tản mác ngoài bốn phương, nơi hang nơi khe không còn một chút mảy. 19

Nơi Hòn Dữ có nhiều cây gió, nên có trầm hương. Bởi vậy ngoài thợ rừng thường lên núi đốn danh mộc, còn có những người « ngậm ngải tìm trầm » tới lui. Những cảnh tượng kỳ quái nơi thâm sơn, chính nhờ các người thợ rừng và người đi điệu 20 đã « cho xuất giang hồ » vậy.

Hòn Dữ, Hòn Ngang, hòn Núi Chúa nằm bên hữu ngạn sông Cái Khánh Hòa. Bên tả ngạn còn mấy hòn tiếng nổi không kém Hòn Dữ và Núi Chúa, là Hòn Thị, Hòn Chuông, Hòn Phú Mỹ, Hòn Đại Đồng.

17) HÒN THỊ

Nằm trên địa phận các thôn Bình Khánh ở phía Đông, thôn Đảnh Thạnh ở phía Nam, thôn Phước Lương ở phía Tây, thôn Phò Thiện ở phía Bắc. Cao 728 thước. Khí thế trông hoành tráng hiên ngang. Trên núi có nhiều cổ thụ. Hầu hết là thị. Lắm cây to lớn, bộng có thể chứa được cả trâu. Núi do cây mà mệnh danh. Dưới chân núi về phía Đông, có một bàu sen rộng trên mười mẫu ta. Đến mùa hạ sen nở, gió đưa hương ngát khắp bốn thôn lân cận. Qua mùa thu mùa đông, sen tàn hết lá, thì thấy nước bàu phía chân núi đục ngàu ngàu, còn phía đồng bằng lại trong vắt. Cổ nhân cho là một việc lạ. 21

Hòn Thị trước kia là một ngọn núi quan trọng trong tỉnh vì liên hệ đến địa cuộc thành Diên Khánh là thủ phủ của các quan chỉ huy cao cấp địa phương. Thành Diên Khánh lấy Hòn Thị làm hữu bậc, lấy hòn Trại Thủy ở Nha Trang làm tả phụ. Và các thầy Địa bảo rằng long mạch chạy từ Hòn Thị đến hòn Trại Thủy thì hồi cố. Hai ngọn núi nầy bị phá là thành Diên Khánh bị hư, mà thành Diên Khánh hư thì tỉnh Khánh Hòa không giữ được cảnh thịnh vượng. Bởi vậy xưa kia hai hòn núi nầy rất được quan địa phương chú ý. Hòn Thị nổi danh một phần lớn do lòng tin thuật phong thủy vậy.

18) HÒN CHUÔNG

Đây là một « chồi » nhỏ trong nhánh núi cao rậm ở ranh giới Diên Khánh và Cam Lâm. Trước mặt là đồng bằng. Hòn Chuông thuộc địa phận thôn Khánh Phước. Cao 192 thước. Hình tương tự một quả đại hồng chung úp sấp. Trên đỉnh có một miệng hang ăn sâu vào lòng núi trông như một cái giếng không đáy. Dưới chân núi có một vực sâu tục gọi là Lỗ Bún. Lỗ Bún nằm về mé chân núi phía Nam. Mé chân núi phía Đông Bắc lại có một suối nước nóng. Nước nóng bốc hơi, nhưng hai bên bờ cỏ rau mọc xanh tốt. Song nếu bức một nắm rau hay cỏ nhúng vào nước thì xào ngay. Truyền rằng Hòn Chuông là trạm nghỉ chân của Thiên Y A Na khi Bà ở Núi Chúa vào Nam hay ở Nam trở về Núi Chúa. Mỗi khi Bà ghé vào thì trong núi phát hào quang và nghe tiếng chuông ngân vừa trong vừa dài như tiếng vàng tiếng ngọc. Vì vậy nên người địa phương gọi Hòn Chuông là Vại Bà. Và núi mệnh danh là Hòn Chuông chẳng những do hình thù giống quả đại hồng chung, mà còn do tiếng chuông ngân mỗi khi Bà ghé lại.

19) NÚI PHÚ MỸ

Tục gọi là Núi Đồng Cọ. Mượn tên cánh đồng nằm dưới chân núi thuộc thôn Mỹ Lộc, xã Diên Lộc. Tên Phú Mỹ ít người biết. Núi trùng trùng điệp điệp. Cao độ bao nhiêu không được rõ. Chắc là dưới nghìn thước. Song cây cao rừng rậm, nên lúc nào cũng có mây vầng và mùa nào cũng có mưa, nhất là buổi chiều không mấy khi tạnh. Đứng ngoài đồng trông vào thường thường chỉ thấy một màu trắng. Vì trên núi thường có mưa và thường mưa nhiều, nên phương ngôn có câu: « Mưa Đồng Cọ ». 22

20) NÚI ĐẠI ĐỒNG

Cùng nằm trong một dãy với núi Đồng Cọ. Dưới chân núi có một cánh đồng rộng mênh mông tục gọi là Đồng Lớn. Tên Đại Đồng do tiếng Đồng Lớn mà ra, và cũng như tên Phú Mỹ, ít được phổ biến. Nói đến núi, người phương xa cũng như người sở tại đều mượn tên đồng: Núi Đồng Lớn.

Đồng Lớn ở trên Đồng Cọ, thuộc thôn Phước Lương. Đại Nam Nhất Thống Chí chép rằng xưa kia là chiến trường, oan khí không tan hóa làm ác quỉ. Truyền rằng quỉ hiện cả ban ngày, khi dưới đồng khi trên núi. Cho nên qua lại trong vùng không mấy ai dám đi một mình. Cũng như Đồng Cọ, núi Đồng Lớn có nhiều danh mộc. Song núi nổi danh không phải vì gỗ tốt mà vì nhiều ma. Những thợ rừng thường bị ma quấy quá. « Tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn ba ngày đường ». Vì vậy tục ngạn có câu: Ma « Đồng Lớn ». Những đặc điểm về Ma và về Mưa của Đồng Lớn Đồng Cọ đã cùng những đặc điểm của một số núi Ninh Hòa, Vạn Ninh, hợp thành một bài vè ý vị:

Mây Hòn Hèo

Heo Đất Đỏ

Mưa Đồng Cọ

Gió Tu Hoa

Cọp Ổ Gà

Ma Đồng Lớn.

Nhờ bài vè mà tên tuổi các hòn núi kia được truyền sâu và truyền xa hơn cả các danh sơn được liệt vào từ điển thời Phong Kiến. Trong vùng núi thuộc quận Cam Lâm, có một ngọn cao trên dưới 1.500 thước, nhưng không mang tên Thượng như các ngọn núi cao khác ở chung quanh. Đó là Hòn Bà. 23

21) HÒN BÀ

Tên chữ là Bích Sơn tức là Núi Vách. Đó là do hình thế của núi mà đặt tên. Vì Hòn Bà là vị « nữ vương » trong đám quần sơn của vùng. Đám quần sơn nầy lại nối kết thành một bức trường thành bàn bàn khúc khúc, chạy từ Bắc vào Nam. Hòn Bà đứng chính giữa, nổi bật lên trên tất cả các ngọn núi cao, trên đỉnh thường thường có mây hoặc mù bao trắng.

Bích Sơn là tên cả dãy núi mà Hòn Bà là Đại Biểu. Còn Hòn Bà là tên của người địa phương đặt ra do lòng tín ngưỡng.

Ở Ninh Hòa cũng có Hòn Bà. Nhưng núi Ninh Hòa gọi là Hòn Bà là vì trên núi có miếu thờ Bà Thiên Y A Na. Còn ở Cam Lâm gọi là Hòn Bà là vì đó là Hành Cung của Bà Thiên Y vậy. Truyền rằng mỗi lần Bà giá lâm thì thấy một đạo hào quang dài như một cây lụa xổ bay xuống núi, rồi nghe ba tiếng sấm nổ vang rừng. Nhiều khi không thấy ánh sáng đáp xuống núi, cũng không nghe tiếng sấm dậy, nhưng từ trong núi lại có ánh hào quang phát ra chói sáng hàng trăm dặm. Những lúc ấy biết rằng có Bà ngự nơi núi, người địa phương đốt hương đốt trầm làm lễ. Ngự giá thường qua lại những đêm trăng trong gió mát.

Tiếng đồn như thế, nhưng từ đệ nhất thế chiến (1914-1918) trở về trước, không một người Trung Châu nào dám lên đến Hòn Bà để thưởng ngoạn và tìm cho biết thực hư. Bởi vì không có đường đi. Núi lại nhiều đá, lớp chồng chất lên nhau, lớp đứng sừng sững như vách. Thêm cây cối rậm rạp, thú dữ đầy rừng. Xét thấy không có lợi gì cho bản thân, ai dại gì mà dấn thân vào nơi nguy hiểm.

Mãi năm 1914, vì cần nơi thí nghiệm giống quinquina, Bác sĩ Yersin và nhà vạn vật học Kremfp mới tìm cách lên đến tột đỉnh.

Sau khi nhận thấy Hòn Bà thích hợp với giống quinquina (chỉ sống trên núi cao trên dưới 1500 thước ở miền nhiệt đới), Bác sỹ bèn mở trại mở vườn thí nghiệm. Ngoài ra Bác sỹ lại còn đặt một phòng xem thiên văn và một trạm vô tuyến điện. Tất cả đều ở trên đầu núi cao trên dưới 1.500 thước so với mặt biển.

Lúc bấy giờ Hòn Bà hoàn toàn chìm sâu trong sương khói trong đá cây. Chỉ cách Nha Trang 50 cây số, cách sở Suối Dầu 30 cây số, nhưng đường liên lạc thật là thiên nan vạn nan. Để lên xuống được phần dễ dàng, Bác sỹ lo trổ một con đường nhỏ từ Suối Dầu đến chân núi, và từ chân núi lên tới đỉnh. Nhờ giải thưởng của Viện Hàn Lâm Khoa Học (Académie des Sciences) đã cấp đúng lúc và sức ủng hộ của người Thượng địa phương, Bác sỹ đã hoàn thành công tác trong năm 1917. 24

Sau đó Chánh phủ Pháp mới mở rộng khúc đường từ Suối Dầu đến chân Hòn Bà. Xe ô tô qua lại được dễ dàng (nay là hương lộ số 4). Từ ấy người đến viếng Hòn Bà mỗi ngày mỗi thêm đông. Nhưng đến chân Hòn Bà rồi còn phải leo bộ ngót sáu giờ đồng hồ nữa mới tới đỉnh. Đường đi vất vả. Song khi đến nơi rồi thì thân tâm tự nhiên thấy khoan khoái. Vì khí hậu trong mát không kém Đà Lạt, phong cảnh lại thanh lệ thâm u. Không một mảy may trần cấu. Nóng không quá 26 độ. Lạnh không dưới 6 độ rưỡi.

Mưa rất thường. Cho nên cây cao rừng rậm. Phần nhiều là sồi (chêne), phong (érable), và tô hạp (liquidambar). Chỉ có một số ít tòng và bá. Nhưng cây nào cũng cao lớn hơn mọi thứ cây chung quanh. Và cây nào thân cũng nổi u nổi gân, cành cũng rắn rỏi khúc khuỷu. Hình thù trông rất cổ quái. Những bức tranh lão tùng của người đời Tống nhìn không khoái mục khoái tâm bằng. Chen cùng đám cổ thụ, đá là đá! Lớp to lớp nhỏ, lớp đứng lớp nằm chồng chất, ngổn ngang. Và tảng nào cũng đóng rêu xanh rêu xám.

Trên cành cây cổ thụ, phong lan bám đầy. Trong các khoảnh vườn ương và chung quanh trại của Bác sỹ Yersin, hoa hường cùng dâu tây (fraisier) trồng từng luống từng đám. Mùa xuân mùa hạ, lan nở hường nở, trăm hình nghìn sắc. Và mùi hoa theo gió trộn cùng mùi hương tô hạp, bay ngào ngạt khắp rừng sâu.

Tuy cây đá rậm rạp, Hòn Bà không có thú lớn, Voi, cọp, beo… không hề thấy bóng. Heo rừng chỉ đi ngang qua chớ không mấy khi dừng bước. Nai và sóc ở các thung lũng chung quanh rất nhiều, nhưng không mấy khi tới lui nơi Hòn Bà. Ruồi mòng, sâu bọ cũng không có. Thêm một điểm nữa: Miền rừng núi Cam Ranh là những nơi « bào chế bệnh sốt rét » của tỉnh Khánh Hòa, nhưng ở Hòn Bà muỗi rất ít và tuyệt nhiên không có giống anophèle.

Trái lại Hòn Bà có rất nhiều chim và khỉ. Thường thường trong rừng già chim chóc ít tụ tập. Nhưng ở đây nhiều phi thường! Nhiều đến nỗi có thể tin rằng số chim chỉ em em số lá! Nhiều giống chim lạ không hề thấy nơi bình nguyên. Lại đủ cỡ đủ màu. Lớn nhất bằng bắp vế, nhỏ nhất bằng ngón tay cái, ngón tay út. Con thì xanh, con thì vàng, con thì xám, con thì nâu, con thì trắng tuyết, con thì rằn ri… con thì như trái ớt chín, con thì như lá chuối non… Bay nhảy suốt ngày, tiếng kêu tiếng hót khắp nơi. Những con chim tí hon len lỏi trong những khóm hoa hường, trong những cụm phong lan, để tìm sâu, hút mật… thái độ hiền lành nhưng nhí nhảnh, trông hết sức dễ thương. Chim lớn phần nhiều không thích hoa bằng thích trái. Những đám dâu tây được chúng chiếu cố hết sức. Mùa trái chín chủ nhân ít khi được hưởng thỏa thuê. Hột theo mỏ, theo phân của chúng, gieo vãi khắp nơi. Và nhờ thổ nghi, không cần săn sóc bón tưới, tới đâu cũng mọc dễ dàng và sanh hoa kết quả rất thạnh. Còn khỉ thì từng đoàn từng đội! Mỗi buổi sáng, hễ mặt trời hé bóng là chúng thức dậy. Tiếng kêu chí chóe vang dội cả rừng. Rồi kéo nhau đi tìm miếng ăn. Đến chiều kéo về, lố nhố lao nhao khắp cả cành cao cành thấp. Cho nên cảnh Hòn Bà không đến nỗi cô liêu.

Đứng nơi sở thí nghiệm của Bác sỹ Yersin trông ra bốn mặt thì vọng cảnh bao la. Phía đông, trên mặt biển màu thủy ngân, chân trời chạy dài từ mũi Varella đến mũi Padaran. Những ngọn núi ở phía Nam phía Bắc cùng những ngọn ở phía Đông, tuôn lài lài màu lục xuống các thung lũng và xuống tận đồng bằng duyên hải mà hoa màu và cát trắng đã chia thành bàn cờ. Ban đêm dưới ánh trăng vằng vặc, sóng xanh của cây rừng nhịp nhàng theo sóng bạc của nước biển, mông lung phiếu diếu, trông nửa thực nửa hư. Và tiết mùa thu mùa đông, nhiều khi vùng núi Cam Lâm chìm ngập trong biển mây trắng, chỉ có đỉnh Hòn Bà và đôi ba đỉnh nữa nổi lên trên mặt sóng chờn vờn 25. Phong quang tuyệt mỹ.

Nhưng Hòn Bà được nổi danh không phải vì cảnh trí, vì khí hậu, vì sự nghiệp của Bác sỹ Yersin, mà chính vì tương truyền Bà Thiên Y A Na thường tới lui vậy.

Khánh Hòa còn nhiều ngọn núi có lắm kỳ nham quái thạch, lắm u cốc thanh tuyền… Nhưng vì ở những nơi hẻo lánh xa xôi, khó nỗi tới lui thăm viếng, nên danh bị mai một, đời không nhắc nhở đến mà sách vở cũng không. Duy có một dãy nằm trong nơi đô hội, đồng bào Nha Trang, Trường Đông, Trường Tây ngày nào cũng ghé mắt, khách du lịch thường in gót chân, nhưng không mấy ai biết tên. Kẻ thì kêu núi Chụt, người thì kêu núi Cầu Đá, Cửa Bé. Đó là dãy núi chạy sát biển, từ Trường Đông đến Trường Tây, tức từ Cửa Bé đến Cầu Đá. Tên ghi trong « Sơn thế bộ » của dãy núi đó là:

22) CẢNH LONG SƠN

Cảnh là bờ cõi. Long là tốt thạnh. Không hiểu cổ nhân thủ nghĩa như sao, có người hỏi cụ cử Phan Bá Vỹ làm ký lục Tòa Sứ Nha Trang thời Tiền Chiến, cụ đáp: « Có lẽ ông cha chúng biết trước rằng thế nào vua ta cùng các quan bảo hộ cũng đến cất dinh thư để làm nơi thừa lương, nên mới đặt tên núi như thế ». Một câu trào lộng, nhưng vẫn nói lên được một cạnh khía của Cảnh Long Sơn: Trên đầu núi về phía Cầu Đá có lầu Bảo Đại và nhiều dinh thự của người Pháp xây thời Pháp thuộc. Hiện nay là nơi nghỉ mát của các vị lãnh đạo cao cấp ở Trung Ương.

Hình núi chạy dài theo bờ biển, giống như một con rồng xanh. Cổ nhân gọi là « Thanh long hý thủy » (Rồng xanh giỡn nước). Một con đường từ Nha Trang chạy xuống Chụt rồi chạy qua Cầu Đá, cắt « đầu rồng » ra khỏi « mình rồng ». Đầu rồng ở phía Cầu Đá là nơi có dinh thự khang trang dành riêng cho các nhà quyền quí, thời Cộng Hòa cũng như thời Thực dân Phong Kiến. Mình Rồng từ Chụt Cầu Đá chạy đến Cửa Bé là của chung của hai làng Trường Đông Trường Tây.

Tiếp theo con đường Nha Trang Cầu Đá, một con đường piste chạy vòng theo sườn phía Đông cho đến Cửa Bé, rồi từ Cửa Bé chạy vòng lên sườn phía Tây để xuống đất bằng trở về Chụt. Con đường nầy có thể gọi là « đường vòng mỹ cảnh ». Ngoạn mục nhất là đoạn đường chạy phía biển. Nằm trên lưng chừng núi, đường khi lên khi xuống, uốn éo quanh co, như một con rắn bò quanh hòn non bộ. Trên cao là cây đá, dáng nghèo nàn nhưng tình thắm đượm, đối với anh chị em bình dân cũng như hàng trưởng giả, luôn luôn niềm nở tươi cười. Ngó xuống thấp thì biển xanh lặc lìa, với những cù lao chân trơ sóng bạc, với những cánh buồm, những bầy én phơi phới nhẹ nhàng, với ngọn gió không bợn trần hiêu và chỉ thổi vừa đủ mát. Phong cảnh tuy chưa phải là tiên song cũng có thể làm vơi bớt nỗi phiền nơi lòng người bị đảo điên vì danh lợi.

Khi nước nhà bình trị, nếu những dinh thự nguy nga tráng lệ phía Cầu Đá mở rộng cửa đón khách bốn phương, không phân biệt giai cấp, thì núi Cảnh Long nhất định sẽ trở nên thạnh vượng bậc nhất bạc nhì ở miền duyên hải Trung phần như tên đã báo trước.

Đ) ĐÈO

Những ngọn núi thượng dẫn hầu hết đều chạy theo hướng Bắc Nam. Nên mặc dù điệp điệp trùng trùng vẫn không làm cho bước đường vô ra bị cản trở. Ngoài ra, Khánh Hòa còn vô số núi khác không biết tên, mặc dù có thấy mặt. Và có một số không theo hướng Nam Bắc, mà chạy từ Tây xuống Đông, chia Khánh Hòa ra làm nhiều khu vực, và làm cho con đường Quốc lộ số 1 phải vượt qua nhiều dốc nhiều đèo khúc khuỷu quanh co. Qua khỏi Đèo Cả, đi vào chừng ba bốn cây số thì tới:

1) ĐÈO CỔ MÃ

Tên Chữ là Mã Cảnh, hình giống cổ ngựa, thấp và ngắn lại rộng rãi, nên dễ đi. Nhưng đèo chạy sát biển. Phong cảnh trông cũng khá quyến rũ. Cho nên có lắm ông tài xế có tâm hồn thi sĩ, đôi khi cao hứng thích đưa hành khách xuống biển cỡi cá kình du tiên. Bởi vậy đèo không hiểm trở thành nguy! Vào khỏi Vạn Giã chừng bảy cây số, tới:

2) ĐÈO DỐC THỊ

Tức là Đèo Xuân Tự, chạy qua núi Phiên Lê. Đó là nơi nhà anh hùng Trần Đường đóng nghĩa quân Cần Vương chống Pháp. Đèo thấp nhưng hiểm hóc khó qua, cùng hòn Bồ Đà làm thế « răng môi » rất khăn khít. Đó là cảnh trí ngày trước. Từ ngày đường Quốc Lộ số 1 khai thông thì Dốc Thị chỉ còn là một cái dốc thấp thỏi dễ qua. Vào gần tới quận lỵ Ninh Hòa, thì có một đèo nhỏ nữa là:

3) ĐÈO BÁNH ÍT

Tức là Đèo Hà Thanh. Đây cũng chỉ là một cái dốc. Hành khách qua lại nhiều khi không để ý đến, vì không có gì đặc biệt. Nhưng vì đèo ở gần núi Ổ Gà, nên ngày xưa cọp thường ra « làm thân » với hành khách. Cọp Khánh Hòa tuy có tiếng « cắn cơm không bể » nhưng người nhát gan vẫn không dám đi qua đèo Bánh Ít một mình, nhất là lúc mặt trời sắp về non. Và hầu mong chúa sơn lâm phù hộ, người địa phương lập nơi đèo một miếu nhỏ, gọi là miếu ông Hổ. Vào khỏi Ninh Hòa chừng chín cây số đến.

4) ĐÈO RUỘT TƯỢNG

Đèo cao không đến 40 thước, nhưng quanh co nhiều vòng trên vài cây số, và chạy sát mé biển, gành đứng sóng to, nên trông rất dễ sợ. Đèo ngắn và thấp thua đèo Cả đến mấy lần, đường lại rộng rãi. Nhưng ở đây lại thường xảy ra nạn ô-tô. Hai bên đầu đèo và ở lưng đèo, có miếu thờ những người ngộ nạn. Hành khách đi ngang thường xuống xe thắp hương để cầu vong linh phù hộ. Những miếu thờ ấy ngoài « nhiệm vụ thiêng liêng » làm cho hành khách qua đèo vững dạ, còn có « sứ mệnh » cảnh giác các vị tài xế hay bỏ quên lương tâm nhà nghề ở nhà cùng vợ con. Đèo Ruột Tượng là ranh giới của Ninh Hòa và Vĩnh Xương.

Tên đèo là do hình thế mà đặt. Gọi là Ruột Tượng là vì quanh co nhiều vòng như khúc ruột và rộng lớn như « ruột voi ». Cũng như đèo Cổ Mã trông giống cổ con ngựa mà đầu nằm ngoài mé biển (Hòn Giôm) vai dính vào dãy núi phía Tây (Núi Xà, Núi Gian Nan). Nhưng có người bảo rằng tên đèo là Rọ Tượng chớ không phải Ruột Tượng, vì dáng đèo trông có vẻ lúng túng chật chội như rọ bó voi. 26

Phi thị thị phi, không biết bằng vào đâu để biện bạch. Thời Pháp thuộc, vì tranh phải trái về Rọ và Ruột mà hai ông bạn đồng nghiệp ở tòa sứ Nha Trang đã biến « tượng thành khuyển » và cho lỗ mũi nhau « ăn trầu ». Định Phong thấy vậy có mấy câu nửa bông đùa nửa chê trách:

Chuyện đời đương rọ nhốt voi,

Lênh bênh bá xáo mặn mòi gì tranh?!

Giật mình tiếng khuyển sủa canh,

Đìu hiu thương bóng non xanh lọt rèm!

Chữ rằng « tốt lá tốt nem »,

Hỡi ai, máu chảy ruột mềm hay chăng?

Từ đèo Ruột Tượng đi vào chừng 16, 17 cây số thì đến đèo cuối cùng là:

5) ĐÈO RÙ RỲ

Đèo cao 84 thước, ngắn chừng một cây số, uốn chữ Chi, chỗ khúc quanh rất gấp, nên trông thì đẹp mắt, song rất nguy hiểm cho xe cộ khi xuống cũng như khi lên. Vì vậy có câu ca rằng:

Rù Rỳ đường uốn chữ chi,

Anh lên đèo cho khéo,

Kẻo nữa có đi không về.

Đó, câu vợ mấy ông tài xế dặn chồng lúc đưa lên xe.

Hỏi tại sao lại đặt tên Rù Rỳ. Có người đáp rằng vì trên núi có nhiều giống cây rù rỳ. Đó có lẽ là cảnh ngày xưa, chớ hiện nay không thấy rù rỳ đâu cả. Đèo Rù Rỳ chẳng những là đèo cuối cùng của Khánh Hòa mà cũng là đèo cuối cùng của miền Nam Trung Việt. Từ Rù Rỳ trở vào tới Nam Bộ, con đường Quốc Lộ số 1 chạy trên đồng bằng, núi đứng vẹt ra hai bên như những toán quân đứng dàn hầu hai bên cổng vào một công đường khi có đại lễ. Núi Đèo tỉnh Khánh Hòa tuy hiểm trở, nhưng trông có vẻ hiền hòa khiêm tốn, chớ không ngạo nghễ nghênh ngang. Đó là một đặc điểm của núi non Khánh Hòa. Một đặc điểm thứ hai nữa là trên núi luôn luôn có nước khe nước suối, cho nên cây cối rậm rạp xanh tươi quanh năm, và quanh năm nước sông không bao giờ cạn vì nắng.

III. SÔNG NGÒI

Khánh Hòa có nhiều sông. Song tất cả đều phát nguyên trong nội thổ, tại vùng núi phía Tây, và chảy xuống biển phía Đông, nên không có trường xuyên đại giang tuôn ngàn vượt núi, cuốn mây khói cuồn cuộn theo dòng.

Có hai con sông đáng kể, từ Bắc vào Nam, là con sông Dinh và con sông Cù. Đó là hai « sợi tim » của phủ Bình Khang và phủ Diên Khánh ngày trước, hai « cuốn phim » đã quay bao nhiêu cảnh « cồn dâu bãi biển » đã xảy ra trên đất Khánh Hòa.

A) SÔNG DINH

Trong Đại Nam Nhất Thống Chí ghi là sông Vĩnh Phú xưa gọi là Vĩnh An. Đó là con sông chảy ngang qua quận lỵ Ninh Hòa. Nên cũng thường gọi là sông Ninh Hòa. Vĩnh An, Vĩnh Phú, Vĩnh Hòa là tên đất mượn đặt cho sông vì sông chạy qua địa phận. Còn tên sông Dinh do đâu mà ra?

Nguyên từ khi đất Kaut Hara của Chiêm Thành về ta, cơ quan cai trị đều đóng ở Bình Khang, cho đến đời nhà Nguyễn Trung hưng mới dời vào Diên Khánh. Dinh quan trấn thủ đóng trong vùng Ninh Hòa hiện tại. Nhân sông chạy qua trước dinh, người địa phương mới gọi là sông Dinh cho gọn.

Sông Dinh có nhiều nguồn, nhưng chỉ ba ngọn chính:

- Một từ hòn Mẫu Tử ở Khánh Dương chảy xuống, tục gọi là sông Cái.

- Một từ hòn Đại Đa Đa quận Vạn Ninh chảy vào nhập cùng sông Cái tại vùng Xuân Hòa, tục gọi là sông Cây Sao.

- Một từ biên giới Phú Yên chảy qua vùng Đá Bàn ở Vạn Ninh, tục gọi sông Đá Bàn chảy vào giáp sông Cái tại vùng Vĩnh Phú.

Từ Vĩnh Phú trở xuống, sông mới gọi là sông Vĩnh Phú, sông Ninh Hòa, hay sông Dinh.

Sông Dinh chảy ra cửa Hà Liên, vũng Nha Phu. Sông Dinh không được sâu cũng không được rộng. Thuyền trọng tải chỉ có thể lên xuống được nơi khúc sông gần biển, dưới Ninh Hòa. Còn từ Ninh Hòa trở lên, đường giao thông chỉ thuận tiện về mùa mưa nước lớn. Trên dòng sông Dinh không có gì đặc sắc. Nhưng nước sông Dinh vẫn gây nguồn hứng cho khách phong tao. Trường Xuyên có bài ca « tự lân hoàn tự tiếu » bắt nguồn từ ngọn sông Dinh:

Sông Dinh có ba ngọn nguồn,

Nhớ em, anh băng ngàn vượt suối,

Nhưng không biết đường đến thăm em!

Ghé vô chợ Ninh Hòa,

Mua một xâu nem,

Một chai rượu trắng,

Anh uống cho say mèm,

Để quên nỗi nhớ Nhung.

Rượu không say, anh nghĩ lại ngại ngùng:

Con gái mười hai bến nước,

Biết em thủy chung bến nào?

B) SÔNG CÙ

Tức là sông Nha Trang. Đại Nam Nhất Thống Chí chép là sông Phú Lộc. Sông dài chừng 60 cây số, chảy qua hai quận Diên Khánh và Vĩnh Xương. Sông có nhiều nguồn. Nguồn thì chính Tây chảy xuống, như nguồn Gia Lai, Nguồn sông Máu 27. Nguồn thì từ Tây Bắc chảy vô, như nguồn Gia Toui. Nguồn thì từ Tây Nam chảy ra như nguồn Gia Lê, v.v… Các nguồn hầu hết đều gặp nhau tại Thạch Trại, quận Diên Khánh. Hình giống như một cây quạt sè. Tại Thạch Trại nước các nguồn nhập lại, chảy về Đông, thành con sông Cái, tức sông Cù, tức sông Nha Trang. Sông Cái khúc thượng lưu, nước chảy rất mạnh, vì lòng sông bị núi chèn ép ở hai bên, đã hẹp lại dốc.

Từ Thạch Trại, sông Cái chạy quanh co chừng vài chục cây số thì đến Giang Ché. Ở đây sông Cái tiếp nhận nước Sông Khế 28 từ vùng Du Hoài, phía Tây Nam chảy ra. Xuống dưới Giang Ché chừng vài ba cây số thì tiếp nhánh thứ hai gọi là Sông Giang từ vùng núi tỉnh Darlac, phía Tây Bắc, chảy vào. Đến Sãi Me, cách khẩu Sông Giang chừng ba bốn cây số, thì tiếp nhánh thứ ba từ vùng núi Hòn Bà quận Cam Lâm, chảy ra, gọi là sông Cầu 29. Từ Giang Ché trở xuống, nhờ ba nhánh sông nầy mà sông Cái có nhiều nước, và lòng sông mở rộng lần lần. Và từ khẩu Sông Cầu xuống chừng bảy tám cây số, thì tiếp nhánh thứ tư từ vùng núi Khánh Dương chảy vào. Nhánh nầy gọi là sông Chò, giao thủy tại Khánh Xuân, cuối Đồng Trăng.

Bốn nhánh sông sắp xếp với nhau một cách lý thú. Vào sông Cái như chân bước, cứ một nhánh ở tả ngạn thì nhánh tiếp theo ở hữu ngạn, một nhánh ở hữu ngạn thì nhánh tiếp theo ở tả ngạn. Thành thử tuy có nhiều sông con, sông Cái không « mang tiếng thiên vị », và những bạn lên nguồn tìm gỗ quí, nếu lắng tai « cao sơn lưu thủy » tất nghe trong tiếng nước chảy, câu ngâm:

Ta nằm ở giữa cân trời đất,

Khối ngọc không nghiêng một hướng nào. 30

Đến khẩu sông Chò là chấm dứt khúc thượng lưu của Sông Cái. Nơi đây có một cái vực rộng trên vài mẫu và sâu đến sáu sải. Nước xanh lặc lìa. Trong vực có nhiều cua đinh. Lắm con to lớn, đầu bằng đầu người và mai rộng như chiếc nong. Truyền rằng trong vực có hai con cá bạc má lớn bằng chiếc ghe bầu, và một con cá kẽm to như một con trâu cầm bầy sung sức. Những con vật nầy mỗi khi nổi lên thì sóng dậy cuồn cuộn. Vịnh vực Từ Mẫu, cụ tú Phan duy Thuần quận Diên Khánh có câu:

Sông Cái vực nầy sâu sáu sải,

Có khi cá nổi lớn vô song.

Và Thi nại Thị có câu:

Cá nằm đáy nước chờ phong hội.

Chẳng hóa rồng thiêng cũng hóa bằng.

Từ vực Từ Mẫu trở xuống, Sông Cái hết bị núi non chèn ép, thong dong chảy giữa đồng bằng. Hai bên bờ ruộng nương, nhà cửa với bóng tre bóng dừa xanh mát, in bóng trên dòng xanh. Và chảy quanh co chừng mười một mười hai cây số, đến thôn Trường Lạc tại Hà Dừa, lại gặp con sông Suối Dầu, từ Cam Lâm chảy ra.

Sông Suối Dầu phát nguyên tại Hòn Bà, quận Cam Lâm, và chảy xiêng xiêng ra hướng Đông Bắc. Đến thôn Thủy Xương, xã Suối Hiệp thì chia làm hai phái. Một chảy xuống đông về Cửa Bé. Một chảy ra Sông Cái để theo về Cửa Lớn Nha Trang. Sông Suối Dầu là phụ lưu cuối cùng của Sông Cái. Từ khẩu sông Suối Dầu, Sông Cái chạy qua sau lưng thành Diên Khánh để chảy xuống Vĩnh Xương. Đến thôn Xuân Lạc thuộc Vĩnh Xương, Sông Cái chia làm hai phái:

- Một phái chảy xuống Đông Nam, qua đồng ruộng, qua bãi Cát, men men theo chân núi Đồng Bò chạy xuống thôn Trường Đông và rót vào cửa Tiểu Cù Huân, tức Cửa Bé. Phái nầy bị lấp nơi phân lưu. Còn dòng nước thì nhiều nơi trở thành đồng bằng, đôi nơi đọng lại thành bàu thành ao. Những khi mưa lụt, nước nhớ đường cũ từ Sông Cái tràn vào, vạch lại dòng sông xưa một cách rõ rệt.

- Phái thứ hai chảy xiêng xiêng xuống hướng Đông Bắc. Đây là phái chính. Và hiện thời là con Sông Cái, vì phía Nam trên thực tế không còn hiện hữu một cách thường xuyên.

Từ Xuân Lạc chảy đến Ngọc Hội, sông lại chia làm hai chi:

- Một chi chảy vào Phương Sài, gọi là Ngư Trường (tên cổ nhân mượn bến Trường Cá tại Phường Củi mà đặt), rồi chảy xuống Hà Ra. Nơi đây nước xoáy thành một đầm rộng chừng một mẫu, tên chữ là Cù Đàm, tên thường là đầm Xương Huân. Nước sông một nửa chảy vào đầm, một nửa chảy xuống Xóm Cồn để ra cửa Đại Cù Huân, tức Cửa Lớn Nha Trang.

- Chi thứ hai, rộng và sâu hơn, chảy xuống Xóm Bóng thuộc thôn Cù Lao, rồi cũng chảy ra cửa Nha Trang như chi kia.

Hai chi giáp nhau trước khi ra cửa, và cùng nhau ôm kín một cồn đất phù sa tục gọi là Cồn Dê, có nhà cửa đông đúc và vườn dừa bát ngát xanh.

Từ Ngọc Hội trở lên là Trung lưu sông Nha Trang. Từ Ngọc Hội trở xuống là hạ lưu. Trong khúc hạ lưu có ba cầu dài:

- Cầu hỏa xa ở Ngọc Hội.

- Cầu Hà Ra ở trên đường Quốc Lộ số 1 phía Nam thành phố Nha Trang.

- Cầu Xóm Bóng bắc ngang qua cửa sông Nha Trang, trên đường Quốc Lộ số 1.

Cửa sông rộng nhưng không được sâu lắm. Lại có nhiều đống đá cao lớn mọc ở giữa, có phần bất tiện cho việc lưu thông. Những đá ấy gọi là Đá Chữ 31, trông giống bầy trâu nước khổng lồ nổi lên mặt sóng nằm phơi lông.

Khách làng thơ bảo với nhau rằng đó là những giọt mực « rảy bút » của Hóa Công làm rơi, khi vừa vẽ xong con sông Nha Trang vậy.

Tên Nha Trang, trên thực tế, chỉ dùng để gọi khúc sông từ Ngọc Hội chảy xuống biển. Sông qua thôn nào thì mang tên thôn ấy. Nhưng trong sách xưa, như Đại Nam Nhất Thống Chí, thường gọi là Sông Phú Lộc, vì sông chảy qua làng Phú Lộc, mà làng Phú Lộc trước kia là một làng có nhiều nhân vật hữu danh và thịnh vượng nhất vùng Vĩnh Xương Diên Khánh. Sách địa lý ngày nay thường dùng tên Nha Trang mà gọi sông. Anh chị em bình dân thì gọi là Sông Cái. Còn khách hàn mặc thì gọi là Cù Giang, tức Sông Cù. Theo các vị cố lão ở Khánh Hòa thì Nha Trang là tên kỳ cựu của con sông. Nha Trang do tiếng thổ âm của người Chiêm Thành mà đọc trại ra. Tiếng đó là Ea Tran hay Yjatran. Ea hay Yja là nước là sông. Tran là lau lách. Gọi như vậy là vì xưa kia, hai bên sông lau lách mọc đầy. Câu thơ được truyền tụng ở Khánh Hòa:

Lưỡng ngạn vi lô trường đáo hải,

兩岸葦蘆長到海

Tứ biên hoàng diệp dục vi thu.

四邊黃葉欲為秋

Nghĩa là:

Trắng lợp đôi bờ lau tới biển,

Vàng bay bốn phía lá gieo thu.

Có phải là câu thơ vịnh sông Nha Trang? Nha Trang vốn tên con sông. Khi người Pháp đánh chiếm Khánh Hòa xong, mới lấy làm tên cho thành phố hiện tại 32. Nói tóm lại, dùng tên Nha Trang làm tên chính thức để gọi con sông Cù, tưởng đích đáng hơn tên nào hết. Tên cũ nay làm mới lại, đã hợp tình hợp lý, mà còn làm cho người phương xa dễ phân biệt với các con sông khác, và khó lẫn lộn về vị trí Bắc Nam.

Sông Nha Trang không sâu, cũng không được rộng. Mùa mưa thì nước sông lai láng. Đứng bờ bên nầy trông sang bờ bên kia thì « con ngựa trông nhỏ còn bằng con dê ». Đến mùa nắng thì lòng sông, chỗ sâu nhất độ hai thước là cùng, còn thường thường thì từ một thước rưỡi trở xuống. Bề rộng của lòng sông, kể cả bãi cát ở hai bên, thì nơi rộng nhất không quá 500 thước và nơi hẹp nhất cũng từ 300 thước trở xuống, 200 thước trở lên. Đó là nói về khúc sông từ vực Từ Mẫu đến biển. Còn trên khúc thượng lưu thì hẹp hơn nhiều. Vì lòng sông cạn nên thuyền trọng tải chỉ lên xuống được dễ dàng trong mùa mưa. Đó là hiện trạng ngày nay.

Xưa kia, sông Nha Trang vừa sâu vừa rộng. Cửa sông mở từ Xóm Bóng sang thấu Hà Ra. Giữa sông không có nổng Cồn Dê. Từ Ngọc Hội nước chảy thẳng xuống biển chớ không phân lưu như hiện nay. Bến Trường Cá ở Phường Củi ăn sâu vào tận chân núi Trại Thủy chùa Hải Đức và núi Gành chùa Kim Sơn. Nước lênh láng như biển. Mùa nắng cũng như mùa mưa, không lúc nào, không khúc nào có thể lội qua được.

Vì vậy nên chiến thuyền của nhà Tây Sơn và nhà Nguyễn mới có thể lên xuống thành Diên Khánh, và bến Trường Cá mới dùng làm nơi tranh hùng tranh bá của hai nhà « đồng tánh bất đồng tông ». Giữa hai nhà có ba trận đánh lớn trên sông Nha Trang:

- Năm Quí Sửu (1793), chiến thuyền của Nguyễn Ánh kéo lên Diên Khánh, bị quân Tây sơn chận đánh tại Trường Cá. Hai bên kịch chiến, máu chảy đỏ sông!

- Năm Ất Mão (1795) tướng Tây Sơn là Trần quang Diệu đem thủy binh và bộ binh vào đánh Diên Khánh. Thủy binh của họ Trần bị Võ Tánh chận đánh tại Trường Cá. Trận nầy ác liệt gấp mấy mươi lần trận Quí Sửu. Quân Tây Sơn đã thiện thủy chiến, lại đồng tâm quyết tử, nên quân nhà Nguyễn chống không nổi, bị tiêu diệt, xác chết và ván thuyền hư chận đứng cả nước sông. Võ Tánh thất kinh rút tàn quân chạy vào thành cố thủ.

Trần quang Diệu vây chặt thành. Nguyễn Ánh hay tin đem thủy binh ra cứu. Nhưng không lên nổi Diên Khánh, phải đóng quân chận nơi cửa sông Nha Trang, và các nơi núi non hiểm yếu. Sau đó Trần quang Diệu có việc phải về Phú Xuân. Đi đường núi bất tiện phải mở đường ở mặt biển. Thế là một trận đánh thứ ba xảy ra. Nhưng không kịch liệt bằng hai trận trước. Bởi Nguyễn Ánh biết Trần quang Diệu hùng mãnh không thể thắng nổi, thêm nữa mục đích xuất quân chỉ để giải vây cho Võ Tánh, mà địch tự nhiên rút lui thì còn chận lại làm chi. Do đó mà hai bên đều ít hao binh tổn tướng. Những sự kiện lịch sử nầy tuy sử nhà Nguyễn không chép rõ. Nhưng đã khắc sâu vào bia miệng người địa phương. Nên trải qua 170 năm mưa nắng, rêu dẫu mờ mà nét vẫn không mờ. Vịnh sông Nha Trang, Cổ Bàn Nhân có câu:

Trường Cá mây lồng tranh Hán Sở,

Cồn Dê cỏ phủ lớp tang thương.

Và gần đây một du khách ở Qui Nhơn vào chơi Nha Trang, nghe kể chuyện hai nhà Nguyễn tương tranh trên sông Cù, ngẫu chiếm hai câu trào lộng ngậm đủ tình, cảnh, cổ, kim:

Trường Cá nước chìm hai họ Nguyễn,

Sông Cù cát nổi một cồn Dê!

Phần nhiều khách du quan viếng sông Nha Trang, chỉ viếng khúc hạ lưu và trung lưu, chớ không mấy ai có gan lên đến thượng lưu để xem những thác nước là nơi chứa đựng nhiều nhất kỳ thú của sông. Sông Nha Trang có rất nhiều thác. Từ khẩu sông Chò trở lên thì có:

- Thác Đồng Trăng ở nơi giao thủy Sông Chò và Sông Cái.

- Thác Ông Hào cách thác Đồng Trăng chừng một cây số.

- Thác Đá Lửa

- Thác Nhét

- Thác Mòng

- Thác Võng

Những thác nầy đều nằm trong địa phận Đồng Trăng và cách nhau chỉ trên dưới một cây số. Và những người lên nguồn, đến Bàn Giáp gần Thác Võng thì phải bày lễ vật cúng quỉ thần rồi mới dám tiếp tục đi. Có lẽ nơi đây là ranh giới làng nước của « kẻ khuất mặt », và lễ cúng kia là lễ bàn giao. Qua khơi thác Võng thì đến:

- Thác Dằng Xay

- Thác Tham Dự

- Thác Ngựa

- Thác Hông Tượng

- Thác Trâu Đụng

- Thác Giang Ché

- Thác Trâu Á

- Thác Nai

- Thác Rùa

- Thác Hòm, v.v…

Những người lên nguồn làm súc gỗ, lên đến Thác Hòm mà thôi. Trên nguồn còn lắm thác nhưng ít người lên đến nên không có tên. Và hầu hết những thác thượng dẫn không cao như những thác Camly, Gougah, Ankrouet, Prenn… ở Dalat. Thác nào cao lắm cũng trên dưới vài thước mà thôi. Nhưng nhiều thác rất nguy hiểm. Cho nên ghe bè lên xuống phải hết sức cẩn thận và tay chèo chống phải hết sức thạo nghề thì mới tránh khỏi tai nạn. Có những điểm đặc biệt đáng lưu ý, là những thác sau đây kể từ nguồn trở xuống:

1) THÁC HÒM

Ở trên nguồn Gia Toui. Nước trên các khe các suối chảy dồn xuống một hồ rộng. Cuối hồ một đập đá thiên nhiên nằm chận ngang dòng nước chảy. Do đó nước hồ luôn luôn lênh láng và sâu không biết bao nhiêu. Dưới đập đá có một lỗ cống bồng bềnh. Nước hồ theo lỗ cống chảy qua bên kia đập đá và tuôn xuống một vực sâu, tiếng vang ầm ầm. Thợ rừng làm súc gỗ xong kết bè thả xuống hồ rồi trèo qua đập đá sang bên kia đợi. Bè gỗ chui vào lỗ cống thường bị nước đánh rã, và súc gỗ thường bị mắc kẹt trong hang. Phần trôi ra ngoài mười phần chỉ còn độ ba bốn. Rất ít khi bè ra được, nguyên. Vì nước thác chảy luồn qua cống đập đá bốn bên bịt bùng, nên gọi là Thác Hòm.

2) THÁC RÙA

Gọi như thế vì giữa thác có nhiều đá hình tròn tròn trong giống mai rùa. Những đá ấy lớp chìm lớp nổi. Bè đi vô ý bị va vào tất nguy.

3) THÁC NAI

Giữa thác có một hòn đá hình thù giống một con nai mới lú sừng. Thác Nai hiền như nai. Nếu không có hình đá trông xinh xinh thì không mấy ai để ý. Thác Nai, Thác Rùa, Thác Hòm ở trên Thạch Trại, là những thác hữu danh thuộc về nguồn. Từ Thạch Trại trở xuống, những thác được để ý nhất là:

4) THÁC TRÂU Á

Trâu Á là trâu húc nhau. Gọi như vậy là vì nơi thác có hai tảng đá to lớn hình giống hai con trâu giao đầu lại với nhau, như đương húc lộn. Hình trâu có đủ đầu đủ sừng, một phần chìm dưới nước, một phần nổi lên trên. Bè phải len chính giữa hai đầu trâu mà đi. Lắm khi bị vướng vào sừng xảy ra tai nạn. Thời Tiền Chiến sừng trâu bị sét đánh gãy, nên sự qua lại ít nguy hiểm hơn xưa.

5) THÁC GIANG CHÉ

Thác ở gần khẩu sông Khê. Ở giữa thác có một tảng đá nổi cao, hình giống như một cái ché cổ. Ché bị sét đánh sứt hết một phía miệng. Thác Giang Ché không nguy hiểm. Và ngoài cái ché trời sanh rồi trời đánh, không có chi đặc biệt.

6) THÁC TRÂU ĐỤNG

Cảnh tượng khác thác Trâu Á. Trâu ở thác Trâu Á đứng hai bên sông. Trâu ở thác Trâu Đụng lại nằm ở giữa dòng. Và có ba con. Trâu mẹ nằm giữa, hai trâu nghé nằm hai bên. Bè ở trên theo sức nước xuôi xuống, nếu lỡ tay sào, thì nhất định bị đụng vào đá, không đụng vào tảng nầy cũng đụng vào tảng kia. Mà một khi đụng vào thì hoặc chìm hoặc vỡ, chớ khó mà « bình yên ». Cho nên tay sào thật giỏi mới dám qua thác Trâu Đụng.

7) THÁC HÔNG TƯỢNG

Gọi tắt là thác Hông. Gọi thế là vì nước thác xối thẳng vào hông núi rồi mới quay trở lại xuôi theo dòng sông. Bè trôi xuống, nếu chống đỡ không khéo, bị tột vào hông núi, thì dội ngược lại và chìm ngay. Hông núi vừa to vừa mốc như da voi, nên gọi là Hông Tượng.

8) THÁC NGỰA

Thường gọi là thác Ngựa Lồng. Thác dài đến trên dưới 300 thước. Không dốc nhưng có nhiều đá mọc ngầm dưới nước. Có ba tảng cao nhất, chỏm lên gần sát mặt nước. Nằm theo hàng dọc. Nước chảy xuống bị sức cản, bắn bọt tung tóe. Trông dạng nước chảy qua ba tảng đá ấy, lên cao rồi xuống thấp, giống như kiều ngựa. Cho nên ba tảng đá mang tên là Kiều Nhất (tảng ở trên hết), Kiều Nhì (tảng ở giữa), Kiều Ba (tảng cuối). Sức nước qua thác Ngựa rất mạnh. Dòng nước chảy cuồn cuộn trông hung hăng như ngựa lồng. Do đó mà mệnh danh là thác Ngựa Lồng. 33

9) THÁC THAM DỰ

Cũng gọi là thác Sông Cầu vì nằm nơi giao thủy Sông Cầu và Sông Cái. Giữa thác nổi lên một cồn cát. Nước chảy chung quanh cồn giống như hai tay ôm choàng một thúng cát. Cánh phía Bắc cạn. Ghe bè đi bên cánh phía Nam. Thác không nguy hiểm.

10) THÁC DẰNG XAY

Mệnh danh như thế là vì thác chảy theo hình cánh chỏ, trông giống như dằng xay xay lúa. Nước chảy rất mạnh. Nơi nghẹo cánh chỏ có một cồn cát. Nước chảy xuống dội mạnh vào nghẹo cánh chỏ bị dội trở lại, một phần theo dòng sông chảy xuôi, một phần chạy vòng quanh cồn cát như kiểu xay lúa. Đó là một điểm nữa làm cho thác lấy tên là Dằng Xay chớ không lấy tên Cánh Chỏ hay chữ Chi. Bè ghe khi xuống gần đến khúc nghẹo dằng xay, thì các tay sào phải sẵn sàng giơ ra theo chiều hướng thuận tiện để chống vào vách đá cho ghe bè theo đúng đường trôi xuôi. Nếu lỡ tay thì thế nào cũng bị va vào vách đá. Mà một khi bị va thì không vỡ cũng chìm, hoặc bị đẩy lọt vào giữa phần nước bị dội và bị nước cuốn chạy vòng quanh cồn cát, phải tốn nhiều công sức mới ra khỏi vòng xà quây.

11) THÁC VÕNG

Cảnh tượng có phần kỳ quái. Đá chồng thành một đập thiên nhiên, từ bờ phía hữu chạy xiêng xiêng ra đến hai phần ba sông. Nước đương xuống thác đã mạnh lại còn bị đập đá cản lại thành mạnh thêm. Đã vậy tại chỗ nước chảy lại có một dây rừng giăng ngang qua từ bờ phía tả đến đập đá như một cái võng đưa em. Dây ấy là một dây sống, lớn bằng bắp vế và giăng sà sà trên mặt nước. Nước thác chảy đánh tung dây lên cao. Dây tung lên rồi rớt xuống. Rớt xuống lại bị đánh tung lên. Cứ tung lên rớt xuống như dây của trẻ em tung để cùng nhảy với nhau. Ghe bè lên xuống, phải canh cho đúng lúc dây tung lên để lướt nhanh qua thác. Nếu qua không kịp thì bị dây quất xuống, ghe bè không vỡ cũng chìm, còn người không hộc máu chết tại chỗ, khi về nhà cũng bị sưng mình mẩy mà chết. Tai nạn xảy ra luôn. Người địa phương tin là dây thiêng, không ai dám xúc phạm.

Một nho sinh quyết liều chết để cởi ách cho đồng bào. Chàng mài một lưỡi rựa thật bén, rồi đến chặt đứt hai đầu dây. Nhựa cây như huyết heo tuôn đỏ cả mặt nước. Thấy vậy kẻ mê tín càng tin rằng đó là huyết của cây thành tinh, và chắc thế nào nho sinh cũng bị yêu ma bắt chết. Chàng nho sinh sau khi về nhà, kẻ thì đồn rằng bị hộc máu chết, người thì cười bảo « chàng bị Diêm Vương đòi hỏi tội lúc tuổi đã quá cao ». Không biết lời nào phải. Chỉ biết rằng nhờ lòng nghĩa hiệp của chàng nho sinh mà võng tinh không còn và ghe bè qua thác được dễ dàng, yên ổn. Một nhà nho nghe chuyện nho sinh, đắc ý vỗ đùi ngâm:

Trên đời chẳng có nhà Nho,

Thời nơi Thác Võng mối lo mãi còn.

Cho hay giấy trắng lòng son,

Nghìn thu tô điểm nước non thêm tình. 34

12) THÁC NHÉT

Giữa thác có nhiều đá nằm như thúng úp. Dưới thác có một lỗ to lớn lõm sâu vào vách núi, tục gọi là Lỗ Đoi. Nước thác chảy rất mạnh, và bị đá chận thành có nhiều nơi chảy vòng nong theo kẽ đá. Ghe bè xuống thác, nếu không cẩn thận thường bị nước tống vào kẹt đá hoặc vào Lỗ Đoi, mắc cứng như bị nhét. Vì vậy mà thác mệnh danh là Thác Nhét.

Để qua thác được bình an, mỗi khi đi ngang qua Lỗ Đoi, người cầm sào lấy sào thọc vào lỗ mấy cái. Đó là tục lệ xưa nay. Các nhà văn nhà thơ thấy vậy cũng đặt cho Thác Nhét một mỹ hiệu là « Mỹ Nhân quan ». Và những khách anh hùng muốn được « dị quá » phải « tùng tục ». 35

Đến viếng Lỗ Đoi, du khách không khỏi liên tưởng đến hồ Lỗ Đĩ và miếu Lỗ Lườn ở Vạn Ninh. Có lẽ đó là tục thờ Lingam và Yoni của người 36 Chàm còn truyền lại. Lỗ Đoi cũng là một đề tài của khách ngâm vịnh. Được truyền tụng là bài của cụ tú Phan duy Tuần họa vận bài của cụ Đông Giả:

Trèo lên thì dễ, xuống mà coi,

Ghe nhét nhiều lần tại Lỗ Đoi.

Nước chảy vòng nong gành rậm rịt,

Đá hàng úp thúng lạch thoi loi.

Hiểm sâu quen thói chôn đồ đạc,

Lăn lóc cam phần ngủ bãi doi.

Ai bảo rằng linh? Dâm tợ đĩ!

Bao nhiêu sào chọt với dầm moi. 37

Nhà thơ trào phúng Định Phong lại nhập cả ba cảnh vào mấy vần, nghe cũng ngộ nghĩnh:

Phải chăng vì giống vì nòi,

Trời sanh Lỗ Đĩ Lỗ Đoi Lỗ Lườn.

Làm trai đầu cuống chưa tường,

Muốn xem tận mặt tìm đường đến xem.

Khỏi cần hỏi chị hỏi em,

Chẳng lo mất gạo nõ thèm giả đui…

Lượng xuân vốn chẳng hẹp hòi,

Chứa chan tình nghĩa mặn mòi ái ân.

Còn các thác khác, không có gì đặc biệt.

Và các thác kể trên, hầu hết nguy hiểm. Nhưng nguy hiểm nhất vẫn là Ngựa Lồng, Trâu Đụng và Dằng Xay. Cho nên ca dao địa phương có câu:

Ngựa Lồng Trâu Đụng Dằng Xay,

Khỏi ba thác ấy khoanh tay mà ngồi.

Đó là nói việc đi xuống. Chớ đi lên thì ai cũng ngán Thác Ngựa, vì quá dài. Trường Xuyên thời Tiền Chiến đã mượn Thác Ngựa để gởi chút lòng nhắn cùng người « đồng hội đồng thuyền »:

Anh muốn tìm nguồn trong,

Nên đi ngược dòng Sông Cái?

Hay bị bùa bị ngải,

Nên anh bỏ bãi lên nguồn?

Thuyền anh dù thuận gió đi luôn,

Đến đầu Thác Ngựa cũng phải cuốn buồm trở lui.

Thề xưa lời đã nặng lời,

Anh cố xa em đi nữa,

Chẳng phải ý trời thời cũng khó xa.

Anh đi em ở lại nhà,

Biển sâu lặn lội,

Em nuôi mẹ già thay anh.

Trên các nhánh sông, nhánh nào cũng có nhiều thác. Song có tiếng nhất là Thác Giang Lo, vì rất nguy hiểm.

13) THÁC GIANG LO

Nằm trên Sông Giang. Cao đến hai thước và đứng sững như vách. Cách chân thác chừng mười lăm hai mươi thước lại có một hòn đá to lớn nằm ló đầu lên mặt nước. Bè ghe xuống thác thường bị tột vào đá vỡ tan. Cho nên những tay sào đi trên Sông Cái, dù tài giỏi đến đâu cũng không dám đi trên Sông Giang.

Ghe đi trên Sông Giang, hễ gần đến Thác Giang Lo thì phải lo cất hết hàng hóa xuống để cho ghe qua thác rồi mới chất trở lên. Còn bè thì người chống phải ngồi bám vào bè cho thật chặt và ngọn sào phải để sẵn một bên. Bè xuống khỏi thác thì chìm sâu lút đầu người. Đến khi nổi lên thì tay sào phải sẵn sàng để chống vào đá, cho bè thuận theo dòng nước mà xuôi.

Người ta bảo rằng: « Vì đi trên Sông Giang, đến thác nầy ai nấy đều lo sợ, cho nên gọi là Thác Giang Lo ». Nhưng sự thiệt thì Giang Lo là tiếng Thượng, đọc và viết theo tiếng Kinh. Còn các thác khác cũng có nhiều cảnh lạ, nhưng khó mà đi đến, nên du khách tạm dừng chân nơi Giang Lo, để lấy sức trở lui xuống Sông Cái.

Từ nguồn chí biển, Sông Cái là tức sông Nha Trang, vượt qua nào núi nào rừng, vào ruộng nương thôn ấp. Nếu sẵn tài Tống Địch, thì thế nào cũng có ít nhất là tám cảnh Tiêu Tương. 38

Trong khi chờ mộng Giang Yêm 39, thì xin giới thiệu « thực chất » của sông Nha Trang, để khi mộng thành thì được « văn chất bân bân » cho khoái tâm khoái khẩu:

Sông Nha Trang có nhiều cá. Nhưng có một giống cá mà các bà nội trợ nặng tình Mạnh Quang thường mua về để « cử án » 40. Đó là cá Đục. Thứ cá nầy không phải riêng sông Nha Trang mới có. Song cá đục Nha Trang đặc biệt hơn cá các sông khác là thịt đã ngọt lại thơm.

Nhân vị đặc biệt ấy mà thời Nhật Pháp tranh quyền trên lãnh thổ Việt Nam (1940-1944), một người trong Việt Nam Ái Quốc Đảng ở Nha Trang 41 đã mượn con cá Đục để gởi tâm sự cùng bạn đồng chí:

Sông Nha Trang,

Cát vàng nước lục,

Thảnh thơi con cá đục

Lội dọc lội ngang,

Đã nguyền cù