PIÔTR PÊTƠRÔVITS KARATAEP
Năm năm trước, vào mùa thu, trên đường từ Matxcơva về Tula, tôi đã phải ngồi gần suốt ngày ở dịch trạm vì thiếu ngựa. Tôi đi săn về và đã thiếu thận trọng, cho chiếc xe ba ngựa của tôi về trước.
Trưởng trạm là một người đã già, cau có, tóc xoã xuống gần sát mũi, mắt nhỏ, nom như ngái ngủ.
Đáp lại những lời than phiền và cầu khẩn của tôi, ông ta chỉ càu nhàu một cách nhấm nhẳn, giận dữ đập cửa thình thình, như tự nguyền rủa chức vụ của mình, và ra ngoài bậc tam cấp, la mắng những người phu trạm đang lễ mễ bê cái cóng cổ ngựa nặng tới một pút, lội ì ạch trong bùn hay đang ngồi ngáp và gãi trên ghế dài và chẳng bận tâm gì lắm đến những tiếng la mắng giận dữ của cấp tên. Tôi đã uống trà ba lần, mấy lần toan ngủ mà không được tôi đã đọc hết những chữ viết trên các cửa sổ và các bức tường: tôi cảm thấy chán ngán đến mức mụ người đi. Thất vọng đến cực độ, tôi đã đưa mắt lạnh lùng nhìn đôi càng chổng ngược của chiếc xe tarantax của tôi, thì bỗng nhiên có tiếng nhạc ngựa vang lên, và một chiếc xe nhỏ thắng ba con ngựa kiệt quệ dừng lại trước bậc tam cấp. Người mới đến nhảy ra khỏi xe và vừa reo lên: "Nhanh hơn ngựa!", vừa vào phòng. Trong lúc ông ta nghe viên trưởng trạm trả lời là không có ngựa và tỏ vẻ rất đỗi ngác nhiên - sự ngạc nhiên quen thuộc trong những trường hợp như thế - tôi đã kịp đưa mắt nhìn từ đầu đến chân người bạn mới của tôi, nhìn với tất cả sự tò mò thèm thuồng của một người đang buồn chán. Ông ta nom khoảng chừng ba mươi tuổi.
Bệnh đậu mùa đã để lại dấu vết không thể xoá nhoà trên khuôn mặt khô gầy, vàng nhợt, lấp loáng như mạ đồng, nom đến khó coi của ông ta. Bộ tóc dài của ông ta quăn lại phía sau, nằm đè lên cổ áo, ở phía trước thì xoắn thành những chòm tóc mai ngang tàng. Cặp mắt nhỏ hum húp nhìn vu vơ, không có chủ định gì hết. Môi trên lớt phớt mấy sợi ria. Cách ăn vận của ông ta là cách ăn vận của một địa chủ phóng túng, một người hay lui tới các hội chợ bán ngựa: áo arkhaluc ( [126] ) sặc sỡ, khá lem luốc vì dầu mỡ, cà vạt lụa màu hoa cà đã bạc màu, gilê có cúc đồng và quần áo màu xám rất rộng ống, dưới gấu quần thòi ra mũi của đôi ủng không được lau chùi. Người ông ta sực mùi thuốc lá và mùi vôtka. Trên những ngón tay đỏ và mập, bị che gần kín dưới ống tay áo, ta thấy những chiếc nhẫn bạc và nhẫn sắt Tula. Những nhân vật như thế, ta gặp ở Nga không phải là hàng chục, mà tới hàng trăm. Cần nói rằng làm quen với họ không đem lại điều gì thú vị. Nhưng, mặc dù tôi nhìn người mới đến bằng con mắt thành kiến, tôi không thể không nhận thấy vẻ hiền hậu vô tư lự và vẻ nồng nhiệt thể hiện trên mặt ông ta.
- Thì ông này chờ ở đây cũng đã hơn một tiếng rồi đấy. - Người trạm trưởng vừa nói vừa chỉ tôi.
"Hơn một tiếng!" - Lão già thâm hiểm này chế nhạo tôi.
- Có lẽ họ không vội bằng tôi - Người mới đến đáp.
- Cái đó thì chúng tôi không thể biết được. - Viên trưởng trạm nói với vẻ cau có.
- Vậy là không thể giải quyết được ư? Dứt khoát không có ngựa à?
- Chịu, không có một con ngựa nào cả.
- Thế thì ông bảo đặt ấm xamôva cho tôi đi. Chúng tôi đành đợi vậy, chẳng làm thế nào được.
Người mới tới ngồi xuống chiếc ghế dài, quẳng ái mũ cát lên bàn đưa tay vuốt tóc.
- Thế ông uống trà rồi à! - ông ta hỏi tôi.
- Uống rồi.
- Uống với tôi lần nữa cho vui có được không!
Tôi ưng thuận. Chiếc ấm xamôva màu hung xuất hiện trên bàn lần thứ tư. Tôi lấy chai rượu rum. Tôi không lầm khi đoán người nói chuyện với tôi là một tay quí tộc có điền trang nhỏ. Tên ông ta là Piôtr Pêtơrôvits Karataep. Chúng tôi nói chuyện với nhau. Mới đến chưa được nửa giờ mà ông ta đã hết sức thành thực và hồn nhiên kể cho tôi nghe về cuộc đời ông ta.
- Bây giờ tôi đi Matxcơva - ông ta vừa nói với tôi vừa uống nốt cốc trà thứ tư - ở làng bây giờ tôi chẳng có việc gì làm.
- Sao lại không có việc gì làm!
- Đúng là không còn biết làm gì nữa. Cơ nghiệp đã tan hoang cả, thú thực là tôi đã làm cho nông dân khánh kiệt. Mấy năm vừa qua là những năm rủi ro: mùa mất, hết tai họa này đến tai họa khác...
Vả chăng - ông ta nhìn ra chỗ khác với vẻ chán nản, nói thêm: - tôi có hiểu gì về việc làm ăn đâu!
- Sao thế?
Cũng phải thôi - ông ta ngắt lời tôi - Làm gì có những ông chủ như tôi! Ông thấy không - ông ta ngoẹo đầu sang bên, rít ống điếu liên tiếp và nói - Nhìn tôi, ông có thể tưởng rằng tôi cũng... nhưng phải thú thực với ông là học vấn của tôi xoàng thôi, đời sống không lấy gì làm dư dật. Ông tha lỗi, tính tôi vốn thành thật, và xét cho cùng thì...ông ta không nói hết lời và khoát tay. Tôi liền cả quyết với ông ta rằng ông ta lầm, tôi rất vui sướng được gặp ông ta và v...v...,rồi tôi nêu ý kiến rằng để quản lý điền trang thì không cần học thức cao lắm.
- Tôi đồng ý - ông ta đáp - tôi đồng ý với ông. Nhưng dù sao cũng cần có thiên hướng đặc biệt. Có người bóc lột nông dân như lột vỏ cây bồ đề, vậy mà cũng chẳng sao! Còn tôi... Xin hỏi, ông ở Pite hay Matxcơva!
- Tôi ở Pite.
Ông ta thở một luồng khói dài qua hai lỗ mũi.
- Còn tôi đến Matxcơva tìm một chân viên chức.
- Ông định vào làm ở đâu?
- Tôi chưa biết, đến đấy sẽ liệu. Thú thật với ông tôi sợ làm viên chức lắm: đúng là trách nhiệm đổ lên đầu. Trước nay tôi vẫn ở làng quê: quen đi rồi, ông biết đấy... nhưng cũng chẳng biết làm thế nào hơn.. Nghèo túng!... Ôi, cái túng nó làm tội tôi!
- Nhưng ông sẽ được sống ở thủ đô.
- Ở thủ đô... Thực tình tôi cũng chẳng biết ở thủ đô có gì tốt đẹp. Để rồi xem, có thể là sống ở đấy cũng thú vị... Nhưng tôi có cảm giác rằng chẳng thể nào hơn ở làng được.
- Chẳng lẽ ông không thể nào sống ở làng được ư!
Ông ta thở dài.
- Không thể được. Làng bây giờ là của ai, chứ không phải là của tôi nữa.
- Sao thế?
- Một người láng giềng tốt bụng của tôi đã đến ở đấy Một tờ ngân phiếu, ông hiểu chứ!
Piôtr Pêtơrôvits đáng thương đưa tay vuốt mặt, nghĩ ngợi và lắc đầu.
- Mà nói làm gì kia chứ!... - Ông ta im lặng một lát rồi nói thêm: - Thú thực là tôi cũng chẳng trách ai được, lỗi chính tại tôi. Tôi thích chơi ngông!...Quỉ rước tôi đi, tôi cứ thích chơi ngông!
- Ở làng ông ăn chơi ghê lắm phải không! - Tôi hỏi ông ta.
- Thưa ông - ông ta nói thong thả và nhìn vào mắt tôi - Tôi có mười hai đôi chó săn, và xin nói với ông là những con chó như thế không có nhiều lắm đâu (ông ta nói mấy tiếng cuối cùng bằng giọng ngân nga như hát). Thỏ mà bị chúng rượt thì cứ gọi là chạy đứt ruột mà không thoát nổi, khi đuổi chồn cáo thì chúng nhanh như rắn, đúng là những con rắn độc. Tôi có thể tự hào về những con chó săn thỏ. Bây giờ chuyện đó đã thuộc về dĩ vãng, chẳng cần gì phải nói dối. Tôi cũng không đi săn bằng súng nữa. Tôi có một con chó tên là Kôntexka, đánh hơi giỏi lạ thường, cái mũi thính tuyệt trần của nó không bỏ qua một cái gì. Đôi khi, tôi đến gần đầm lầy và bảo: "sục đi!". Nó mà đã không chịu tìm thì dù có dùng một tá chó khác cũng toi công thôi, không thể tìm ra cái gì được. Nhưng nó mà đã sục thì đúng là nó sướng cuồng lên!... Ở nhà thì nó lễ độ hết sức. Dùng tay trái đưa cho nó một miếng bánh mì và bảo: "Tên Do Thái ăn dở đây", vậy là nó không ngoạm miếng bánh ấy đâu, nhưng nếu đưa bánh bằng tay phải và bảo: "Miếng bánh này, một cô tiểu thư đã nếm thử" thì nó đớp ngay lấy và chén hết luôn. Tôi có một con chó con do nó đẻ ra, con chó con rất tuyệt, tôi toan đem theo về Matxcơva, nhưng một người bạn nài xin con chó và cả cây súng; anh ta bảo: "Ở Matxcơva thì ông anh chẳng thiết cái trò đi săn nữa đâu, ở đấy anh sẽ có những trò vui khác hẳn". Thế là tôi nhường cho anh ta cả con chó con, cả súng. Bởi vậy tất cả những cái đó đều bỏ ở lại làng.
- Ở Matxcơva ông cũng có thể đi săn được lắm chứ.
- Ồ không, có ích lợi gì! Tôi đã không giữ nổi tài sản của tôi thì bây giờ tôi phải chịu đựng. Tốt hơn hết là ông cho biết sinh hoạt ở Matxcơva ra sao, có đắt đỏ lắm không.
- Không, không đến nỗi đắt lắm đâu.
- Không đắt lắm hả!... Thế xin ông cho biết: ở Matxcơva có người Digan không!
- Người Digan nào kia!
- Những người Digan vẫn đến hội chợ ấy mà.
- Có, ở Matxcơva...
- Thế thì tốt. Tôi thích những người Digan, quỉ thật, tôi yêu họ...
Mắt Piôtr Pêtơrôvits loé lên những tia vui vẻ phóng túng. Nhưng đột nhiên, ông ta ngọ nguậy trên ghế, rồi có vẻ nghĩ ngợi, cúi đầu xuống và chìa cái cốc không về phía tôi.
- Cho tôi xin ít rượu rum của ông.
- Nhưng hết cả trà rồi.
- Không sao, tôi uống không cần trà...Ôi chao!
Karataep gục đầu vào hai bàn tay và chống khuỷu tay lên bàn. Tôi lẳng lặng nhìn ông ta và chờ những lời cảm thán não ruột, thậm chí cả những giọt nước mắt mà người ta thấm hơi men thường rất dễ trào ra. Nhưng khi ông ta ngẩng đầu lên thì thú thực là tôi sửng sốt vì vẻ mặt sầu khổ của ông ta.
- Ông làm sao thế!
- Không sao cả... tôi nhớ lại chuyện cũ. Một câu chuyện kỳ lạ... Tôi muốn kể cho ông nghe, nhưng lại e làm phiền ông.
- Xin ông kể cho nghe!
- Vâng - ông ta thở dài nói tiếp - đôi khi vẫn xảy ra những chuyện như thế... như câu chuyện xảy ra với tôi chẳng hạn. Nếu ông muốn nghe, tôi xin kể hầu ông. Nhưng tôi không biết...
- Ông kể đi, ông Piôtr Pêtơrôvits quí mến.
- Có lẽ nó hơi... thì ông thấy đấy - ông ta bắt đầu nói - thực tình tôi không biết...
- Thôi, kể đi, ông Piôtr Pêtơrôvits quí mến.
- Xin vâng. Đây là câu chuyện đã xảy đến với tôi. Hồi ấy tôi sống ở làng... Bỗng một cô gái lọt vào mắt tôi... Chà, một cô gái như thế nào mới được chứ... xinh đẹp, thông minh, mà lại tốt bụng biết bao! Tên cô là Matrena. Cô ta là con nhà thường dân, nghĩa là, ông hiểu đấy, cô ta là nông nô, chỉ là một kẻ nô tì. Mà lại không phải là nông nô của tôi, cô ta thuộc quyền người khác, ấy thế mới rầy. Tóm lại là tôi yêu cô ta - đúng là một chuyện kì khôi - và cô ta cũng yêu tôi. Rồi Matrena bắt đầu cầu xin tôi đến gặp bà chủ của cô để chuộc cô ra. Chính tôi cũng đã nghĩ đến chuyện ấy... Bà chủ của cô ta rất giàu, một bà khọm già. Bà ta ở cách chỗ tôi chừng mười lăm dặm. Một buổi sáng đẹp trời kia, như người ta thường nói, tôi bảo thắng ba con ngựa vào xe - con ngựa kéo chính của tôi là con ngựa chạy nước kiệu, con vật nòi Á châu kỳ dị, nhưng có tên là Lampurđôx... Tôi trang phục thực tươm và đến gặp bà chủ của Matrena. Đến nơi, tôi thấy: một toà nhà lớn, có chái đầu hồi, có vườn, Matrena đợi tôi ở một chỗ ngoặt, cô muốn nói chuyện với tôi, nhưng rồi chỉ hôn tay tôi và lánh đi. Tôi vào phòng ngoài, tôi hỏi: "Bà chủ có nhà không?" Một gã người hầu cao lớn nói với tôi: "Ông truyền cho thưa lại với bà chủ như thế nào ạ?" Tôi bảo: "Chú mày trình với bà rằng ông địa chủ Karataep đến có việc muốn thương lượng". Gã hầu đi. Tôi chờ và nghĩ thầm: sự thể rồi sẽ ra sao đây? Chắc mụ yêu tinh này sẽ đòi một giá cao kinh khủng, chẳng thế mà mụ lại giàu có. Có lẽ mụ sẽ đòi đến năm trăm rúp. Gã đầy tớ trở lại, gã nói: "Xin mời ông". Tôi theo gã vào phòng khách. Một mụ già choắt cheo, da vàng nhợt ngồi trong ghế bành và chớp chớp mắt. "Ông cần gì kia?". Ông biết đấy, tôi thấy trước hết là phải tuyên bố rằng tôi rất vui mừng được làm quen với bà chủ. "Ông nhầm rồi, tôi không phải là chủ nhân ở đây mà là một người họ hàng của bà chủ... ông cần gì xin cho biết?" Tôi liền nói cho mụ biết rằng tôi cần thương lượng với chính bà chủ kia. "Marya Ilinitsna không tiếp khách hôm nay: bà không được khỏe...Ông cần gì xin cứ cho biết?". Tôi tự nhủ: không còn làm thế nào được nữa, phải trình bày với mụ tình cảnh của tôi thôi. Mụ già nghe tôi từ đầu chí cuối. "Matrena hả? Matrena nào? " - "Matrena Fêđôrôpna, con gái Kulik" - "Con gái Fêđô Kulik...nhưng sao ông biết nó?" - "Do một sự tình cờ thôi" - Thế nó có biết ý định của ông không?" - "Biết ạ".
Mụ im lặng. "Được, tôi sẽ cho nó biết tay, đồ khốn kiếp". Thú thực là tôi ngạc nhiên. "Vì lẽ gì, thưa bà?... Tôi sẵn sàng trả một số tiền để chuộc cô ấy ra. Chỉ xin các bà cho biết là bao nhiêu." Mụ khọm già rít lên. "Kì quặc chưa! Tưởng chúng ta cần tiền của họ lắm đấy? Còn con bé ấy thì được rồi, ta sẽ cho nó biết tay... Ta sẽ cho một trận nhừ tử, kỳ đến đâm ra ngớ ngẩn thì thôi".
Mụ cất tiếng ho sù sụ, vẻ tức giận. "Nó ở với chúng tôi không sướng hay sao?...À, đồ quỉ cái, lạy Chúa tha thứ cho tội lỗi của con!" Thú thực với ông là lúc ấy tôi nổi nóng lên. "Vì cớ gì bà hăm dọa cô bé đáng thương? Vậy thì cô ấy có lỗi gì?". Mụ già làm dấu thánh. "Ôi chao, lạy Chúa tôi! Zêsu Crixt! Lẽ nào tôi lại không có toàn quyền đối với những nông nô của tôi?" - "Nhưng cô ấy không phải là người của bà!" - "Ừ được, Marya Ilinitsna biết điều đó chứ: đấy không phải là việc của ông, còn về con bé Matreska thì tôi sẽ cho nó biết nó là nông nô của ai". Thú thực là suýt nữa tôi nhảy xổ vào con mụ già, nhưng tôi sực nhớ đến Matrena và đành thôi. Tôi hoảng không thể tả được. Tôi bèn năn nỉ mụ già: "Bà muốn đòi bao nhiêu cũng được!" - "Nhưng ông cần con bé ấy để làm gì?" - "Tôi mến cô ấy, bà mẹ ạ; bà hãy tự đặt mình vào địa vị tôi xem... Cho phép tôi hôn tay bà". Và tôi đã hôn tay mụ phù thuỷ! "Thôi được - Mụ phù thuỷ lầu bầu - Tôi sẽ nói với Marya Ilinitsna, bà sẽ cho biết ý bà; còn ông thì hai ngày nữa ông đến đây". 'Tôi trở về nhà, trong lòng hết sức lo ngại. Tôi bắt đầu đoán ra rằng tôi lo liệu không khéo, tôi phơi bày ruột gan ra như vậy là lầm, nhưng nghĩ lại thì đã muộn rồi.
Hai ngày sau, tôi đến gặp bà chủ. Người ta đưa tôi vào phòng làm việc của bà ta. Hoa rất nhiều, cách bài trí rất đẹp, bà ta ngồi trong chiếc ghế bành kiểu cách rất cầu kỳ, đầu ngửa ra phía sau, có gối đỏ. Mụ già có họ với bà ta mà lần trước đã tiếp tôi cũng ngồi đấy, ngoài ra còn có thêm một tiểu thư tóc vàng hoe, mặc áo dài màu lá mạ, miệng méo, hẳn là người bầu bạn với bà chủ( [127] ). Bà già nói giọng mũi: "Mời ông ngồi". Tôi ngồi xuống. Bà ta bắt đầu hỏi tôi bao nhiêu tuổi, làm việc ở đâu, hiện đang có dự định làm gì, và bà ta nói những điều đó với vẻ kiêu kì, trang nghiêm. Tôi trả lời tỉ mỉ. Bà ta cầm lấy chiếc khăn tay trên bàn, phẩy phẩy vào mình...
Bà ta nói: "Katơrina Karpôvna đã báo cho tôi biết ý định của ông, đã nói lại với tôi. Nhưng tôi đã tự đặt cho mình một nguyên tắc: không đưa người của tôi đi hầu hạ người khác. Như thế không lịch sự, nhà tử tế không làm chuyện đó. Tôi đã thu xếp đâu vào đấy, ông không phải lo ngại" - "Lo ngại gì đâu, thưa bà...Có lẽ bà cần Matrena Fêđôrôpna chăng?" - "Không, tôi không cần" - "Vậy thì tại sao bà không muốn nhường cô ấy lại cho tôi?" - "Bởi vì tôi không muốn, không muốn, có thế thôi. Tôi đã ra lệnh: nó bị tống khứ đến một làng trong thảo nguyên". Thật là sét đánh ngang tai tôi. Mụ già nói đôi lời bằng tiếng Pháp với cô tiểu thư mặc áo xanh: cô ta đi ra.
Bà ta nói tiếp: "Tôi là một người đàn bà có những nguyên tắc nghiêm ngặt, thêm nữa, tôi không được khỏe, tôi không chịu đựng nổi sự nhộn nhạo. Ông còn trẻ, tôi thì già rồi, và tôi có quyền khuyên nhủ ông. Ông nên ổn định cuộc sống, cưới vợ, tìm một đám xứng đôi có hơn không. Con gái nhà giàu thì hiếm, nhưng một cô gái nghèo mà tốt nết thì có thể tìm được". Ông biết không, tôi nhìn mụ già mà chẳng hiểu mụ nói lăng nhăng những gì. Tôi nghe mụ nói về chuyện cưới xin gì đấy, nhưng câu nói về cái làng trong thảo nguyên vẫn âm vang bên tai tôi. Cưới vợ! quái quỉ.
Đến đây, người kể chuyện bỗng dừng lại và nhìn tôi.
- Ông chưa có vợ chứ gì?
- Chưa.
- Thì cố nhiên rồi, trông cũng biết.
- Tôi không chịu nổi: "Nhưng thưa bà, bà nói những chuyện linh tinh gì thế Cưới xin cái gì kia? Tôi chỉ muốn bà cho biết bà có nhường cô Matrena cho tôi hay không?". Mụ già tru tréo lên: "A, hắn quấy quả ta? A, bảo hắn xéo đi cho rảnh! A!..." Mụ có họ hàng với mụ chủ đâm bổ đến gần mụ chủ và quát mắng tôi. Còn mụ già vẫn rên rỉ: "Làm sao tôi lại phải cái tội cái vạ như vậy? Thế ra tôi không phải là chủ trong nhà của tôi nữa? Ôi cha cha!". Tôi vớ lấy mũ và chạy ra khỏi nhà mụ như thằng điên.
Người kể chuyện nói tiếp:
- Có lẽ ông sẽ chê trách tôi quá mê một cô gái thuộc tầng lớp hèn kém, tôi không có ý định tự bào chữa... Gặp cảnh ngộ như vậy thì biết làm sao. Nói ra sợ ông không tin...tôi ngày đêm ăn không ngon, ngủ không yên. Tôi đau khổ. Tôi nghĩ ta có quyền gì giết chết một cô gái khốn khổ! Đôi khi, tưởng tượng thấy cô mặc áo xống vải thô lùa ngỗng đi chăn, cô bị đối xử tàn tệ (theo lệnh chủ) và tên trưởng ấp, một gã mujich đi đôi ủng quang dầu chửi mắng cô té tát, tôi thấy mồ hôi toát ra lạnh người. Thế rồi, không chịu đựng nổi, tôi dò hỏi xem cô bị đưa đến làng nào, tôi lên ngựa và đến đấy.
Gần chiều hôm sau tôi mới đến nơi. Rõ ràng, người ta không ngờ tôi lại liều lĩnh đến nước ấy và không hề ra lệnh phòng ngừa tôi. Tôi đến thẳng nhà trưởng ấp, làm như một người ở làng bên tạt qua đây. Khi vào sân, tôi thấy Matrena ngồi ở bậc thềm, một tay đỡ đầu. Cô suýt kêu lên, nhưng tôi làm hiệu ngăn cô lại và chỉ ra cánh đồng mé sau nhà: Tôi vào nhà, tán hươu tán vượn với trưởng ấp, bịa ra đủ thứ chuyện để y khỏi ngờ vực, rồi lợi dụng cơ hội ra gặp Matrena. Cô gái khốn khổ đâm bổ đến đánh đu lên cổ tôi.. Cô xanh xao, gầy mòn đi, cô gái yêu của tôi. Tôi bảo cô: "Không sao, Matrena; không sao, đừng khóc", nhưng chính tôi cũng giọt ngắn giọt dài, nước mắt tự dưng cứ trào ra...
Nhưng tôi cảm thấy hổ thẹn, tôi bảo cô: "Matrena, nước mắt không giúp ta trừ bỏ được tai họa, mà như người ta thường nói: cần phải hành động kiên quyết; cô nên bỏ trốn đi với tôi; phải làm như thế mới đúng". Matrena chết lặng người đi... "Sao lại thế được? Em sẽ chết mất, họ sẽ ăn tươi nuốt sống em mất thôi!" – "Em ngốc quá, ai sẽ tìm được em?" - "Họ sẽ tìm được, nhất định họ sẽ tìm được. Cám ơn anh, Piôtr Pêtơrôvits, suốt đời em không quên mối tình thắm thiết của anh, nhưng bây giờ thì anh đừng bận tâm gì về em nữa; có lẽ số phận em nó như thế" - "Trời ơi, Matrena, Matrena, vậy mà anh vẫn coi em là một cô gái có nghị lực"... Và đúng là cô ấy có nhiều nghị lực... có tâm hồn, một tấm lòng vàng! "Tội gì em phải ở lại đây? Đằng nào cũng thế thôi; không thể tệ hơn đâu. Nào, em nói đi: em đã được nếm những quả đấm của tên trưởng ấp rồi chứ, hả?" Matrena đỏ bừng mặt lên, môi cô run run. "Em mà làm như vậy thì gia đình em sẽ không sống yên được đâu." -"Gia đình em... thế em cho rằng họ sẽ đuổi gia đình em đi nơi khác ư? " - "Nhất định, em trai em nhất định sẽ bị tống đi" - "Còn ông cụ?" - "Thày em thì không bị đuổi đi đâu; họ chỉ có thày em là thợ may giỏi thôi mà" - "Ấy đấy em thấy chứ; còn em trai em thì có bị đuổi đi cũng không chết đâu". Chẳng biết ông có tin không, tôi phải khó khăn lắm mới nói được cho cô xuôi xuôi theo ý tôi. Cô ấy vẫn còn nói tới chuyện tôi sẽ phải chịu trách nhiệm về việc đó. "Nhưng đấy không phải là việc của em" - tôi nói... Thế rồi tôi đã đưa cô ấy đi... Không phải lần ấy, lần khác kia. Ban đêm, tôi đánh xe ngựa đến và đưa cô ấy đi.
- Trót lọt chứ?
- Trót lọt... Thế là cô ấy về ở với tôi. Nhà tôi cũng nhỏ thôi, đầy tớ trong nhà không có mấy. Xin nói thẳng là họ kính trọng tôi. Bất cứ thứ lợi lộc nào cũng không thể làm cho họ phản bội tôi. Từ đấy tôi sống rất sung sướng. Matrena được nghỉ ngơi, đã lại sức; tôi càng gắn bó với cô ấy... Một cô gái tuyệt diệu biết bao? Làm sao cô ấy lắm tài đến thế kia chứ? Cô ấy biết hát, biết khiêu vũ, lại biết chơi ghi ta... Tôi không thể cho những người xung quanh biết mặt cô ấy, họ sẽ kháo ầm lên thì khốn!
Tôi có một người bạn thân thiết, tên là Gornôxtaep Pantêlây, ông có biết không ạ? Anh ta quí Matrena vô chừng. Anh ta hôn tay cô ấy như hôn tay một bà quí tộc, thực thế đấy. Xin nói với ông rằng Gornôxtaep không phải như tôi đâu: anh ấy là người có học vấn, anh ấy đã đọc hết các tác phẩm của Puskin. Khi anh ấy ngồi nói chuyện với Matrena và tôi thì chúng tôi cứ dỏng tai lên mà nghe. Anh ấy dạy Matrena viết chữ, anh chàng kì quặc thế. Tôi may sắm cho cô ấy diện mới sang chứ: đúng là còn sang hơn cả bà tỉnh trưởng. Tôi may cho cô ấy chiếc áo choàng nhung đỏ thắm, rìa viền da lông thú... Matrena mặc chiếc áo mới xứng làm sao! Một bà ở Matxcơva đã may cái áo theo mốt mới nhất, chiết lưng rất đẹp. Matrena mặc cái áo ấy nom như tiên giáng trần! Đôi khi, cô ấy nghĩ ngợi và ngồi im hàng giờ, nhìn xuống sàn, lông mày không động đậy. Còn tôi cũng ngồi nhìn cô ấy, nhìn mãi không biết chán, dường như chưa bao giờ thấy cô ấy. Hễ cô ấy mỉm cười là tim tôi giật nảy lên như có ai gãi vào tim. Có khi cô ấy bỗng cất tiếng cười, đùa cợt, nhảy múa. Cô ấy ôm ghì lấy tôi, nồng nàn thắm thiết đến nỗi đầu óc tôi choáng váng cả lên. Nhiều khi, từ sáng đến tối tôi chỉ quanh quẩn với một ý nghĩ: làm thế nào cho cô ấy vui sướng?
Không biết ông có tin tôi không, chứ tôi mua cho cô ấy thứ này thứ kia cũng chỉ cốt để xem người yêu của tôi mừng rỡ như thế nào, mặt đỏ ửng lên vì vui sướng, ướm thử món quà tặng của tôi, mặc bộ y phục mới đến gặp tôi và hôn tôi. Không biết cách nào mà bố cô ấy - ông già Kulic - dò ra được sự việc. Ông già đến thăm chúng tôi và khóc như mưa như gió... Nhưng hẳn là ông cụ khóc vì vui sướng đấy thôi, phải không ông? Chúng tôi biếu ông cụ vô số quà. Cuối cùng, chính cô nàng yêu dấu của tôi đưa biếu bố tờ giấy năm rúp, và ông già sụp xuống dưới chân con gái, ông lão đến kì quặc! Chúng tôi sống với nhau như thế được năm tháng. Tôi muốn sống cả đời với cô ấy như thế, nhưng số phận của tôi thực đáng nguyền rủa. Piôtr Pêtơrôvits dừng lại.
- Rồi sau đó đã xảy ra chuyện gì? - Tôi hỏi với vẻ thông cảm.
Ông ta khoát tay.
- Rút lại là hỏng bét cả. Chính tôi làm hại cô ấy. Matrenuska của tôi mê đi xe trượt tuyết lắm, chính cô điều khiển xe. Cô ấy mặc chiếc áo choàng, đi đôi bao tay thêu, thỉnh thoảng lại reo lên. Chúng tôi bao giờ cũng ngồi xe trượt đi chơi vào lúc chiều tối để tránh gặp bất cứ người nào. Thế rồi, có lần chúng tôi đi chơi vào một ngày vô cùng đẹp trời. Thời tiết giá rét, trời sáng sủa, không có gió...Chúng tôi đánh xe đi. Matrena cầm cương. Tôi chợt để ý xem cô ấy cho xe đi đâu? Ô kìa, chẳng lẽ cô ấy đến Kukuepka, làng của bà chủ cô ấy sao? Đúng rồi, trên đường tới Kukuepka đây. Tôi bảo cô ấy: "Em điên đấy à, cho xe đi đâu đấy?". Cô ấy ngoảnh lại phía sau nhìn tôi và nhoẻn miệng cười, như muốn nói: cho em đùa ngông một chút nào. A! Liều một cái chơi!... Ngồi xe trượt đi dạo chơi qua nhà chủ kể cũng thú đấy chứ? Thú lắm chứ, phải không ông? Thế là chúng tôi cứ phóng đi. Con ngựa có nước kiệu lạ của tôi lướt như bay, những con ngựa phụ hăm hở lồng lên như gió cuốn: đã nhìn thấy nhà thờ Kukuep kia rồi. Tôi thấy một chiếc xe cũ kỹ màu lá mạ đang bò như rùa trên đường, và phía sau xe, một gã đầy tớ sừng sững như pho tượng...Bà chủ, bà chủ của Matrena đi chơi! Tôi hoảng sợ, nhưng Matrena dùng dây cương quất ngựa túi bụi, cho xe trượt lao thẳng vào chiếc xe kia! Ông hiểu đấy, gã đánh xe thấy chiếc xe ba ngựa của ai không rõ, dữ dội như xe của thần Chiến tranh, đang hung hăng lao vào xe hắn. Hắn muốn tránh sang bên, rẽ cương quá đột ngột làm cho xe của hắn đổ nhào vào đống tuyết. Kính vỡ tan tành. Bà chủ kêu ầm lên: "Ối-ối-ôí! Ối ối-ối! " Cô ả bầu bạn với bà chủ tru tréo: "Bắt lấy, bắt lấy!". Còn chúng tôi đánh bài chuồn, cho ngựa phóng thục mạng. Chúng tôi phóng như bay như biến, tôi nghĩ: sẽ có chuyện không hay, tôi cho cô ấy dong xe về Kukuepka thực là dại dột. Ông nghĩ thế nào kia? Bà chủ hẳn đã nhận ra Matrena và nhận ra tôi, bà ta sẽ đâm đơn kiện tôi: con bé bỏ nhà tôi trốn đi hiện đang sống ở nhà ông địa chủ quí tộc Karataep. Và nhất định bà ta sẽ biện lễ chu tất để bọn kia sốt sắng giúp bà ta.
Ít lâu sau, viên cảnh sát trưởng của huyện đến gặp tôi. Y vốn là chỗ quen biết với tôi, tên y là Xtêpan Xerghêits Kuzôpkin, một người tốt, à mà không, thực ra y không tốt đâu. Gặp tôi, y bảo: sự việc như thế, như thế, ông Piôtr Pêtơrôvits ạ, sao ông lại làm như vậy?... Trách nhiệm rất lớn, về việc đó luật pháp đã qui định rõ ràng. Tôi bảo y: "Thôi được chuyện này tôi sẽ nói với ông sau. ông đi đường xa mệt nhọc, hãy ăn một chút cho lại sức đã chứ?" Ăn thì y đồng ý, nhưng y nói: "Công lý đòi hỏi phải cho minh bạch, ông Piôtr Pêtơrôvits ạ, ông thử nghĩ mà xem". - "Cố nhiên rồi, phải có công lý - Tôi nói - Tất nhiên là thế. - À này, tôi nghe nói ông có con ngựa ô, ông có muốn đổi lấy con Lampurđôx của tôi không?... Còn cô gái Matrena Fêđôropna thì không nương náu ở nhà tôi đâu". - "Này, ông Piôtr Pêtơ~ôvits ạ, cô gái ấy hiện ở nhà ông, chúng ta ở đây không phải trên đất Thụy Sĩ... Còn đổi ngựa của tôi lấy con Lampurđôx thì có thể được; vả chăng, tôi muốn lấy không con ngựa của ông cũng được kia mà". Tuy vậy, lần ấy tôi cũng tống khứ được y đi một cách êm thấm. Nhưng mụ già chạy chọt càng ráo riết hơn trước. Mụ nói: tốn hàng chục nghìn tôi cũng không tiếc. Ông biết không, duyên do là khi gặp tôi, mụ đã nảy ra ý nghĩ thu xếp cho tôi lấy cô bạn trẻ áo xanh của mụ, điều đó sau này tôi mới biết. Chính vì thế mụ mới nổi tam bành mụ lên. Những bà già giàu có như thế thường hay nghĩ ra lắm trò kỳ quái lắm!... Ngồi buồn mà. Tôi bị một phen lao đao: tôi cũng không tiếc tiền, còn Matrena thì tôi giấu một nơi, nhất định không chịu thua! Họ làm tôi khốn đốn trăm bề. Tôi đâm ra mắc nợ, sức khỏe suy sụp... Có đêm, tôi nằm trên giường, nghĩ ngợi: "Lạy Chúa, vì cớ gì mà ta phải chịu đắng cay như vậy? Nhưng ta không thể không yêu cô ấy được vậy thì biết làm sao?... Ta không thể không yêu cô ấy được có thế thôi!". Vừa lúc ấy Matrena chợt vào buồng tôi. Hồi ấy tôi đưa cô ấy đến náu ở một ấp của tôi ở cách nhà chừng hai dặm. Thấy cô, tôi kinh hoảng. "Sao thế" Hay là họ đã phát hiện ra em rồi sao?" - "Không, anh Piôtr Pêtơrôvits ạ, ở Bupnôp chẳng có ai khiến em lo ngại; nhưng làm như thế liệu có được lâu bền không? Em đau lòng đứt ruột, anh Piôtr Pêtơrôvits ạ. Em thương anh, anh yêu dấu của em. Suốt đời em sẽ không quên tình yêu thắm thiết của anh còn bây giờ em đến từ biệt anh đây - "Em nói gì thế, nói gì thế, em điên à?. Từ biệt thế nào? Sao lại từ biệt?"- "Thế này này... Em sẽ ra tự thú" - "Em điên à, anh sẽ giấu em trên gác trần... Hay em định giết anh đấy? Em muốn làm anh héo hắt đi mà chết sao?" Cô ấy lặng thinh và nhìn xuống sàn ghế. "Nào, em nói đi, nói đi chứ?" - "Em không muốn làm anh phải lo phiền nữa, anh Piôtr Pêtơrôvits ạ". Cô ấy đã quyết ý như vậy thì ai làm sao cho chuyển được nữa... "Nhưng...em ngốc lắm, em có biết không, em có biết không...em thật là điên dại..."
Và Piôtr Pêtơrôvits khóc nức lên một cách đau xót.
- Ông nghĩ thế nào kia? - ông ta nói tiếp, đấm tay xuống bàn và cố chau mày, nhưng nước mắt vẫn chảy trên đôi má nóng bừng của ông ta. - Thế là cô gái đã ra tự nộp mình, cô ấy đi và tự nộp mình cho họ...
- Có ngựa rồi đấy! - Viên trưởng trạm chạy vào, hoan hỉ kêu lên.
Cả hai chúng tôi đều đứng dậy.
- Thế Matrena thì ra sao? - Tôi hỏi.
Karataep khoát tay không nói.
*
* *
Một năm sau cuộc gặp gỡ đó với Karataep, tôi có dịp đến Matxcơva. Cố lần, trước bữa ăn trưa, tôi tạt vào hiệu cà phê ở phía sau dãy nhà Ôkhôtnưi chuyên bán đồ dùng đi săn. Đây là một tiệm cà phê đặc sắc ở Matxcơva. Trong phòng bi-a, qua những làn khói thuốc lá cuộn lên như sóng, thấy thấp thoáng những khuôn mặt đỏ bừng, những bộ ria, những khóm tóc, những chiếc áo nẹp kiểu cổ của lính kỵ Hunggari và những chiếc áo xviađơxlapka kiểu mới nhất. Những ông già gày còm, nhỏ bé, mặc áo xẻ vạt xoàng xĩnh, đang đọc báo Nga. Bọn người hầu bưng khay thoăn thoắt chạy đi chạy lại, bước nhẹ nhàng trên những tấm thảm màu lá mạ. Các nhà buôn uống trà, vẻ chăm chú, đau khổ. Bỗng có một người từ phòng bi a đi ra, đầu tóc hơi bù và bước đi hơi loạng choạng. Ông ta bỏ hai tay vào túi, rũ đầu xuống và ngơ ngác nhìn quanh.
- Ơ kìa! Piôtr Pêtơrôvits... ông khỏe chứ?
Piôtr Pêtơrôvits suýt nhảy tới ôm chầm lấy cổ tôi ông ta kéo tôi vào một căn phòng nhỏ đặc biệt, dáng đi của ông hơi ngật ngưỡng.
- Ngồi đây - ông vừa nói vừa ân cần kéo tôi ngồi xuống chiếc ghế bành - ở đây ông sẽ được thoải mái. Bồi, cho bia đây! À không, rượu sâm banh! Ồ, thú thật là tôi không ngờ, không ngờ được gặp ông... ông đến đây lâu chưa? Ở chơi có lâu không? Trời đất run rủi, như người ta thường nói...
- Đúng, ông có nhớ...
- Sao lại không nhớ, không nhớ sao được! - Ông ta vội ngắt lời tôi - Nhưng chuyện ấy thuộc dĩ vãng rồi...đi vào dĩ vãng rồi...
- Này, thế bây giờ ông làm gì ở dây, Piôtr Pêtơrôvits thân mến?
- Tôi sống như ông thấy đấy. Ở đây sống thú vị lắm, người ở đây tính tình niềm nở, ở đây tôi được yên ổn.
Ông ta thở dài và ngước mắt nhìn lên trời.
- Ông làm việc ở công sở đấy chứ?
- Không, tôi vẫn chưa đi làm, nhưng tôi nghĩ rằng tôi cũng sắp kiếm được một chỗ. Mà nói chuyện đi làm làm gì kia chứ?... Người mới là cái chính. Ở đây tôi đã làm quen được với những người tốt biết bao!
Một thằng bé vào, bưng cái khay màu đen trên đặt chai sâm banh.
- Đây cũng là một người tốt này... Em cũng là người tốt, phải không, Vaxya? Chúc sức khỏe của em!
Thằng bé dừng lại, khẽ lắc đầu một cách lịch sự, mỉm cười và đi ra.
- Đúng, ở đây có những người tốt - Piôtr Pêtơrôvits nói tiếp - có tình cảm, có tâm hồn... ông có muốn tôi giới thiệu ông với họ không? Đấy là những chàng trai tuyệt diệu... Bọn họ sẽ rất vui sướng được làm quen với ông. Tôi sẽ nói... Buồn một nỗi là Bôbrôp mất rồi.
- Bôbrôp nào? - Xergây Bôbrôp. Một con người rất tốt: anh ấy đã chu cấp cho tôi, một kẻ ngu dốt ở chốn thảo nguyên. Cả Gornôxtaep Pantêlây cũng chết rồi. Họ chết cả rồi, chết hết cả rồi!
- Bấy lâu nay ông vẫn ở Matxcơva đấy à?Không về làng lần nào à?
- Về làng... Làng của tôi bị đem ra bán rồi.
- Bán rồi ư?
- Bán đấu giá... ông không mua thật là hoài!
- Bây giờ ông sẽ sống bằng gì, Piôtr Pêtơrôvits?
- Nhờ trời tôi sẽ chẳng chết đói đâu. Tiền thì sẽ không có, nhưng sẽ có bạn. Mà tiền là cái gì? Tro bụi! Vàng cũng là tro bụi!
Ông ta nheo mắt, cho tay vào túi lục lọi và giơ ra trước mặt tôi hai đồng mười lăm côpêch và một đồng mười côpêch đặt trên lòng bàn tay.
- Cái này là cái gì? Tro bụi! (Và mấy đồng tiền bị hất tung xuống sàn). Nhưng ông cho tôi biết điều này còn thú vị hơn: ông đã đọc Pôlêiaep ( [128] ) chưa?
- Đọc rồi.
- Thế ông đã xem Môtsalốp ( [129] ) trong vai Hăm lét chưa?
- Chưa, chưa xem.
- Chưa xem, chưa xem... (Mặt Karataep tái đi, mắt nhớn nhác; ông ta quay đi; môi ông ta khẽ giật giật). A, Môtsalôp, Môtsalôp! "Chấm dứt cuộc sống - tức là ngủ?" - Ông ta đọc bằng giọng khàn khàn:
Đúng! Và phải biết rằng giấc ngủ này
Sẽ kết thúc buồn đau và trăm ngàn đón giáng.
Số phận cuộc đời của những người đang sống...
Cái kết thúc này xứng với những ước vọng cuồng say!
Chết... ngủ thiếp đi...
- Ngủ, ngủ! - ông ta lẩm bẩm mấy lần.
- Này, ông cho biết - Tôi toan lên tiếng, nhưng ông ta hăm hở đọc tiếp:
Ai chịu nổi đòn roi và miệng nhạo cười của thế kỷ,
Sự bất lực của luật hình, uy quyền của những tên độc tài thống trị,
Nỗi tủi hờn của người kiêu hãnh, mối tình luỵ bị lãng quên, Sự khinh miệt của những kẻ đáng khinh đối với các chiến công, Khi ấy người đó có thể thảnh thơi tặng cho ta một đòn giáng
Ô trong lời cầu nguyện thiêng liêng của người hãy nhắc tới tội lỗi của ta đã phạm.
Ông ta gục đầu xuống bàn, bắt đầu nói lắp bắp, lảm nhảm.
- "Tháng trời thấm thoắt có là bao" – Ông ta lại thốt lên với vẻ hăng hái:
Tháng trời thấm thoắt có là bao
Đôi dép bà đi đã vẹt nào!
(Đôi dép bà lê theo nước mắt
Tiễn bố tôi ra huyệt mới đào)
Dẫu là giống vật vô tư nữa
Có lẽ còn chưa vơi nỗi sầu...
Ông ta đưa cốc rượu sâm banh lên môi, nhưng không uống và đọc tiếp:
Hêcuba ấy là ai?
Cô ta với hắn giữa hai người này,
Có quan hệ thế nào đây?
Không bỗng dưng mà hắn khóc?
Còn ta, tên nô lệ tồi tàn, nhu nhược
Và hèn nhát nữa! Ai nói gì cũng được!
Vô dụng à? Xảo trá? Có sao đâu!
Ta vốn người dũng mãnh tựa... bồ câu
Từ bé đã teo gan và lép mật
Sự xúc phạm chẳng làm ta phẫn uất...
Karataep buông rơi cốc rượu và hai tay ôm lấy đầu. Tôi có cảm giác rằng tôi hiểu ông ta.
- Nhưng mà thôi, cần quái gì - Cuối cùng, ông ta thốt lên - Ai nhắc lại chuyện cũ, kẻ ấy lòi mắt ra... Phải không nào? (Và ông ta bật cười). Chúc sức khỏe ông.
- Ông sẽ ở hẳn tại Matxcơva chứ? - Tôi hỏi ông ta.
- Tôi sẽ chết ở Matxcơva!
- Karataep! - Có tiếng gọi ở phòng bên - Karataep, anh đâu rồi? Lại đây, bạn thân mến.
- Họ gọi tôi - ông ta vừa nói vừa đứng lên với vẻ nặng nhọc - Tạm biệt. Nếu có dịp, mời ông ghé đến tôi chơi, tôi ở...
Nhưng hôm sau, không thể lường trước được, tôi phải rời khỏi Matxcơva và không gặp Piôtr Pêtơrôvits nữa.