Phần 1 VƯƠN LÊN Chương 1 CORSE

Để thu hút chúng ta, nhân vật chính trong một vở bi kịch không được phép hoàn toàn có tội hay hoàn toàn vô tội… Mọi sự yếu đuối và mọi mâu thuẫn thật không may đều có trong trái tim con người, và thể hiện một gam màu cực kỳ bi thảm.

• Napoleon nói về vở kịch Các hiệp sĩ Đền Thánh của Francois-Just-Marie-Raynouard

Đọc về lịch sử chẳng mấy chốc khiến tôi cảm thấy mình có khả năng đạt được thành tựu cũng lớn như những người được xếp hạng cao nhất trong các biên niên sử của chúng ta.

• Napoleon viết cho Hầu tước de Caulaincourt

⚝ ✽ ⚝

Napoleone di Buonaparte, như ông ký tên mình cho tới khi trưởng thành, chào đời tại Ajaccio, một trong những thành phố lớn của đảo Corse trên Địa Trung Hải, ngay sát trưa Thứ ba 15 tháng Tám năm 1769. “Mẹ tôi đang trên đường từ nhà thờ về nhà thì cảm thấy cơn đau trở dạ”, sau này ông kể như vậy về mẹ mình, Letizia, “và chỉ kịp về đến nhà thì sinh ra tôi, không phải trên giường mà trên một tấm thảm trải sàn”. Cái tên bố mẹ ông chọn đúng là hiếm thấy, nhưng không phải là chưa được biết đến, bởi nó đã từng xuất hiện trong cuốn lịch sử về Florence của Machiavelli, và gần hơn nữa, cũng là tên của một trong các ông bác của ông.

Gia đình Buona Parte vốn gốc gác là các chủ đất sống ở vùng giữa Florence và Livorno – một người Florence đã lần đầu tiên lấy họ này vào năm 1261. Trong khi ngành trưởng vẫn ở lại Italy, Francesco Buonaparte di cư tới Corse năm 1529, nơi mà trong hai thế kỷ rưỡi tiếp theo các hậu duệ của ông nhìn chung thường theo đuổi những nghề nghiệp thanh cao như luật, học thuật và thầy tu. Vào thời điểm Napoleon ra đời, gia đình ông thuộc về giai tầng xã hội bao gồm cả giới thị dân thượng lưu lẫn quý tộc cấp thấp.

Sau khi ông lên nắm quyền tại Pháp, khi người ta tìm cách chứng minh gia đình ông là hậu duệ của các hoàng đế Trebizond(*) hồi thế kỷ 13, Napoleon nói với họ rằng trên thực tế triều đại của ông chỉ bắt đầu từ thời điểm diễn ra cuộc đảo chính quân sự do ông thực hiện. “Có những nhà phả hệ học hẳn sẽ ghi nhận niên đại gia đình tôi từ tận nạn Hồng thủy”, ông nói với nhà ngoại giao Áo, Vương hầu Clemens von Metternich, “và có những người giả bộ rằng tôi có xuất thân bình dân. Sự thực nằm giữa hai giả thiết này. Dòng họ Bonaparte là một gia đình Corse đàng hoàng, ít được biết đến vì trước đây chúng tôi hầu như không rời khỏi đảo, nhưng cao quý hơn nhiều kẻ hợm hĩnh tự cho mình cái quyền nói xấu chúng tôi”. Trong những dịp hiếm hoi khi nhắc đến tổ tiên người Italy của mình, ông hay nói mình là một người thừa kế của người La Mã cổ đại. “Tôi thuộc về chủng tộc đã thiết lập nên các đế chế”, ông từng tự hào nói.

Gia đình không giàu có, song họ sở hữu đất đai đủ cho ông bác Luciano của Napoleon, Tổng chấp sự Ajaccio, tuyên bố rằng nhà Bonaparte không bao giờ phải đi mua rượu vang, bánh mì hay dầu ô liu. Người ta vẫn có thể thấy cối xay đá dùng để xay bột mì dưới tầng trệt của tòa nhà lớn ba tầng Casa Bonaparte trên phố Saint-Charles ở Ajaccio, nơi gia đình ông đã sống từ năm 1682. Bố mẹ Napoleon có một ngôi nhà khác ở vùng nông thôn, vài bất động sản ở ít nhất ba thành phố khác, một đàn cừu, một vườn nho, thuê một cô bảo mẫu, hầu gái và đầu bếp. “Không có sự giàu sang ở Corse, Joseph anh trai của Napoleon viết sau đó nhiều năm”, và những người khá giả hơn cũng hiếm khi có 20.000 livre(*) để dành; nhưng vì mọi thứ đều tương đối, sự khá giả của chúng tôi là vào hàng đáng kể nhất ở Ajaccio. Chàng trai trẻ Napoleon đồng ý, nói thêm rằng “Xa xỉ là một thứ không lành mạnh tại Corse.”

Năm 1765, bốn năm trước khi Napoleon ra đời, luật sư và học giả người Scotland James Boswell tới thăm hòn đảo và say mê với những gì ông thấy. “Ajaccio là thành phố đẹp nhất ở Corse”, sau này ông viết. “Nơi đây có nhiều con phố xinh xắn, những khu vườn tươi đẹp, và một cung điện cho vị toàn quyền của Genoa. Cư dân thành phố này là những người lịch sự nhất trên đảo, vì đã có tiếp xúc rất tốt đẹp với người Pháp”. Ba năm sau, những cư dân này – tổng cộng khoảng 140.000 người, phần lớn là nông dân – sẽ có nhiều hơn đáng kể những trải nghiệm với người Pháp (với dân số khoảng 28 triệu) so với những gì phần lớn họ từng hy vọng hay mong muốn.

Thị quốc Genoa tại Italy đã cai quản Corse trên danh nghĩa trong hơn hai thế kỷ, nhưng hiếm khi tìm cách mở rộng sự kiểm soát của mình ngoài phạm vi các thành phố ven biển tới vùng núi non nội địa, nơi người Corse có tinh thần độc lập mạnh mẽ. Năm 1755 nhà lãnh đạo theo chủ nghĩa dân tộc đầy uy tín của Corse, Pasquale Paoli, tuyên bố thành lập một nền Cộng hòa độc lập, một ý tưởng đã trở thành thực tế sau khi ông giành chiến thắng trong trận Pedicoste năm 1763. Người được dân đảo Corse đặt biệt danh là Il Babbù (Bố) nhanh chóng bắt tay vào việc cải cách các hệ thống tài chính, luật pháp và giáo dục của hòn đảo, xây đường sá, phát hành một tờ báo in, và đem lại phần nào hòa hợp cho các phe phái của những gia tộc hùng mạnh đối địch nhau trên đảo. Chàng trai trẻ Napoleon lớn lên trong sự ngưỡng mộ Paoli như một nhà lập pháp, nhà cải cách và một nhà độc tài nhân từ thực sự.

Genoa không hề có hứng thú với cuộc chiến mà họ biết sẽ phải thực hiện để giành lại quyền kiểm soát của mình trên đảo Corse, và miễn cưỡng bán hòn đảo cho Vua Pháp Louis XV với giá 40 triệu franc vào tháng Một năm 1768. Bộ trưởng Ngoại giao Pháp, Công tước de Choiseul, chỉ định Matteo Buttafuoco, một người Corse, cai quản hòn đảo. Paoli đương nhiên chống lại việc này, vì thế người Pháp phái tới một đội quân 30.000 người dưới quyền chỉ huy của Bá tước de Vaux khắc nghiệt với nhiệm vụ dẹp tan cuộc nổi loạn, rồi không lâu sau thay thế Buttafuoco bằng một người Pháp, Bá tước de Marbeuf.

Carlo Bonaparte, bố của Napoleon, cùng người vợ trẻ đẹp Letizia của mình ủng hộ Paoli và đang tham gia kháng chiến trên núi khi Letizia mang thai Napoleon. Carlo là thư ký riêng và sĩ quan tùy tùng của Paoli, nhưng khi Vaux nghiền nát lực lượng người Corse trong trận Ponte Nuovo ngày 8 tháng Năm năm 1769, Carlo và Letizia, lúc này đã mang thai nặng nề, từ chối cùng đi lưu vong với Paoli và 340 người không chịu khuất phục khác. Thay vào đó, trong một cuộc gặp gỡ giữa Marbeuf và giới quý tộc nhỏ người Corse, Carlo tuyên thệ trung thành với Louis XV, điều đã giúp ông có thể giữ lại địa vị của mình trên đảo: hội thẩm tại tòa án Ajaccio và người quản lý trường lâm nghiệp của đảo. Chưa tới hai tháng sau trận Ponte Nuovo, Carlo đã ăn tối với Bá tước de Vaux, điều mà những người đồng bào vẫn tiếp tục chống lại sự cai trị của Pháp mang ra chỉ trích ông. Hàng trăm người nữa sẽ còn phải chết trong hai thập niên kế tiếp trong những hoạt động du kích chống Pháp diễn ra rải rác, cho dù các biến cố nghiêm trọng hiếm khi xảy ra sau nửa đầu thập niên 1770. “Ông ấy trở thành một người Pháp lương thiện”, Joseph Bonaparte viết về bố của họ, “vì nhận thấy những lợi ích lớn lao mà quê hương mình giành được từ sự hợp nhất với Pháp”. Carlo được chỉ định đại diện cho giới quý tộc Corse tại Paris năm 1777, ở vị trí này ông đã diện kiến Louis XVI tại Versailles hai lần.

Người ta vẫn hay ngờ rằng Napoleon, người khẳng định mình là một người Corse theo chủ nghĩa dân tộc nhiệt thành trong suốt thời thanh niên, đã coi thường bố vì thay đổi lòng trung thành, nhưng không có bằng chứng nào về chuyện này ngoài những thổ lộ đầy cay cú từ người bạn học và thư ký riêng của ông, Louis Antoine de Bourrienne, người hai lần đã bị ông bãi chức vì tham ô nghiêm trọng. Năm 1789, Napoleon đúng là có viết cho Paoli chỉ trích những người Corse đã trở cờ, song ông không hề nhắc tới người bố khi đó đã quá cố của mình. Ông đã chọn đặt tên cho con trai mình là Charles,(*) điều mà ông sẽ khó thực hiện nếu cho rằng bố mình là một kẻ phản bội. Nhà Bonaparte là một gia đình luôn nỗ lực, phấn đấu và gắn bó mà sau này Napoleon gọi là những nhà quý tộc nhỏ , và họ hiểu rằng sẽ chẳng tốt đẹp gì nếu bị phát hiện đứng nhầm phe trong lịch sử.

Sự cai trị của người Pháp tại Corse là tương đối nhẹ nhàng. Marbeuf tìm cách thuyết phục giới tinh hoa của hòn đảo về những lợi ích của nền cai trị Pháp, và Carlo là một trong những người được hưởng lợi chính. Nếu Paoli là hình mẫu trong giai đoạn đầu đời của Napoleon về một chính khách, thì Carlo chính là hiện thân của lớp người không phải người Pháp nhưng có tinh thần hợp tác với Pháp mà sau này là yếu tố sống còn đối với sự vận hành êm ả của Đế chế Napoleon.

•••

Carlo là người cao ráo, tuấn tú, được yêu mến và là một kỵ sĩ giỏi. Ông thạo tiếng Pháp, quen thuộc với các tư tưởng Khai sáng của Locke, Montesquieu, Hume, Rousseau, và Hobbes, từng viết những bài luận theo phong cách Voltaire bày tỏ sự hoài nghi về tôn giáo có tổ chức rồi phân phát riêng cho người quen. Sau này Napoleon mô tả bố mình như một người “vung tay quá trán”, và Carlo rõ ràng đã tiêu pha nhiều hơn mức thu nhập ít ỏi kiếm được, để rồi dần dà đẩy gia đình chìm vào nợ nần. Ông là một người bố giàu tình cảm, nhưng yếu đuối, thường xuyên túng thiếu và có phần phù phiếm. Napoleon được thừa kế rất ít từ bố mình, trừ những món nợ của ông, đôi mắt xanh xám, và chứng bệnh sẽ làm họ chết sớm. “Với mẹ tôi”, sau này ông nói, “tôi nợ cả vận mệnh của mình và mọi điều đáng giá tôi từng làm.”

Maria-Letizia Ramolino, gọi theo nhũ danh từ khi được rửa tội, là một phụ nữ hấp dẫn, mạnh mẽ và hoàn toàn không được đi học, xuất thân từ một gia đình có địa vị – cha bà từng là Thị trưởng Ajaccio và sau đó là thanh tra cầu đường của đảo Corse. Hôn lễ của bà và Carlo Buonaparte diễn ra ngày 2 tháng Sáu năm 1764, khi chú rể 18 tuổi, do bố mẹ hai bên dàn xếp. (Tàng thư của Ajaccio bị cháy trong giai đoạn Cách mạng Pháp khiến cho không thể xác định được chính xác tuổi của bà). Họ không làm lễ cưới tại nhà thờ vì Carlo coi mình là một người Khai sáng thế tục, cho dù Tổng chấp sự Luciano sau đó đã thay hồ sơ của nhà thờ bằng hồ sơ về một lễ kết hôn tại đó, một bằng chứng sớm cho thấy sự sẵn sàng giả mạo các tài liệu chính thức của nhà Bonaparte. Món hồi môn của Letizia có mức giá trị ấn tượng khoảng 175.000 franc, bao gồm “một lò nung và ngôi nhà kế bên”, một căn hộ, một vườn nho và 8 mẫu đất. Điều này đã chiến thắng thứ tình yêu mà nghe đâu Carlo phóng đãng đang dành cho một phụ nữ khác vào thời điểm diễn ra hôn lễ của mình.

Letizia đã sinh 13 đứa con từ năm 1765 đến 1786, tám trong số đó sống đến tuổi trưởng thành, một tỉ lệ bình thường vào thời đấy; trong những người ấy sau này sẽ có một hoàng đế, ba vua, một nữ hoàng, và hai hoàng hậu. Cho dù Napoleon không thích khi bị mẹ đánh do ngỗ nghịch – trong đó có một lần do nhại lại bà nội – nhưng việc phạt đòn là chuyện bình thường thời ấy, và ông chỉ luôn nói về mẹ mình với tình yêu và sự ngưỡng mộ chân thành. “Mẹ ta là một phụ nữ tuyệt vời, một phụ nữ đầy năng lực và dũng cảm”, ông từng nói với Tướng Gourgaud vào gần cuối đời mình. “Bà ấy dịu dàng mà nghiêm khắc, với cái đầu của một người đàn ông trên cơ thể của một phụ nữ”. Napoleon đã đánh giá bà rất cao khi nói ra những lời này. “Bà ấy là chủ gia đình”, ông nói thêm. “Bà ấy rất có đầu óc!” Khi lên nắm quyền, Napoleon rất hào phóng với mẹ, mua cho bà lâu đài Pont bên sông Seine, và dành cho bà khoản chu cấp hằng năm 1 triệu franc, phần lớn số tiền này bà để dành dụm. Khi bị trêu vì tính dè sẻn trứ danh của mình, bà đáp: “Ai biết được, có thể một ngày kia tôi sẽ phải kiếm bánh mì cho tất cả các ông vua mà tôi đã sinh ra.”

Hai người anh chị trước Napoleon chết khi còn nhỏ trước khi Napoleon chào đời, còn người em gái sinh ra ngay sau ông, Maria-Anna, chỉ sống được đến 5 tuổi. Anh cả Giuseppe (sau này Pháp hóa tên mình thành Joseph), ra đời tháng Một năm 1768. Sau Napoleon là Luciano (Lucien) sinh vào tháng Ba năm 1775, một em gái Maria-Anna (Elisa) vào tháng Một năm 1777, Louis – rất đáng chú ý, vì đây là tên của nhiều vị vua Pháp – vào tháng Chín năm 1778, Maria-Paola (Pauline) vào tháng Mười năm 1780, Maria-Annunziata (Caroline) vào tháng Ba năm 1782, và Girolamo (Jérôme) vào tháng Mười một năm 1784. Letizia chấm dứt việc sinh nở ở tuổi 33 khi Carlo qua đời năm 38 tuổi, nhưng Napoleon đoán nếu bố mình sống lâu hơn, hẳn mẹ mình phải có tới 20 người con.

Một trong những điều xuất hiện rất rõ nét trong thư từ của Napoleon là sự quan tâm sâu sắc và thường xuyên mà ông dành cho gia đình. Cho dù đó là tài sản của mẹ ông ở Corse, là việc giáo dục các em trai, hay triển vọng hôn nhân cho các em gái, ông không ngừng tìm cách bảo vệ và thúc đẩy sự thăng tiến của nhà Bonaparte. “Anh là người duy nhất trên Trái đất này em dành cho một tình yêu chân thành và thường trực”, ông có lần viết cho anh trai Joseph của mình như vậy. Xu hướng miệt mài thúc đẩy lợi ích của gia đình sau này sẽ gây tổn hại đáng kể tới lợi ích của chính ông.

Xuất thân là người đảo Corse có nguồn gốc Italy của Napoleon sau này đã dẫn tới vô vàn chỉ trích từ những kẻ gièm pha. Một trong những tác giả người Anh viết tiểu sử về ông sớm nhất, William Burdon, đã nói về nguồn gốc Italy của ông: “Điều này có thể quy cho phần hung bạo tối tăm trong tính cách của ông ấy, vốn mang nhiều sự phản trắc của người Italy hơn là sự cởi mở và sống động của người Pháp”. Tương tự, vào tháng Mười một năm 1800, nhà báo Anh William Cobbett mô tả Napoleon như “một kẻ hãnh tiến xuất thân thấp hèn đến từ đảo Corse đáng khinh bỉ!” Khi Thượng viện Pháp đề xuất Napoleon trở thành hoàng đế vào năm 1804, Bá tước Jean-Denis Lanjuinais bình phẩm: “Cái gì! Chẳng lẽ các vị cam chịu với chủ nhân của đất nước mình xuất thân từ một chủng tộc có nguồn gốc tiện dân tới mức người La Mã còn chẳng thèm dùng làm nô lệ sao?” Bởi ông là người Corse, nên người ta cho rằng Napoleon sẽ thù lâu nhớ dai, nhưng không có tư liệu nào ghi nhận nhà Bonaparte làm điều đó, và Napoleon đặc biệt nhân từ với một số người đã phản bội ông, như Bộ trưởng Ngoại giao Charles-Maurice de Talleyrand và Bộ trưởng Cảnh sát Joseph Fouché.

•••

Napoleon mắc phải chứng ho khan khi còn là một đứa trẻ, đây có thể là triệu chứng nhẹ của bệnh lao không được phát hiện; việc giải phẫu tử thi sau khi ông qua đời cho thấy phổi trái của ông có dấu vết của bệnh lao đã khỏi từ lâu. Tuy nhiên, hình ảnh quen thuộc vẫn được biết đến về một đứa trẻ yếu đuối sống thu mình lại thật khó tương thích với biệt danh trong gia đình của ông, “Rabulione” hay kẻ gây rắc rối. Xét đến sự ít ỏi của những nguồn tư liệu đáng tin cậy, phần lớn giai đoạn đầu thời thơ ấu của Napoleon sẽ vẫn chỉ là phỏng đoán, tuy nhiên khó có thể nghi ngờ về việc ông đọc sách từ rất sớm và đọc rất nhiều, từ khi còn nhỏ đã quan tâm tới lịch sử và tiểu sử danh nhân. Letizia từng nói với một vị bộ trưởng trong chính quyền rằng con trai mình “không bao giờ tham gia các trò chơi của những đứa trẻ cùng trang lứa, nó luôn cẩn thận tránh xa chúng, và tìm cho mình một căn phòng nhỏ trên tầng ba của ngôi nhà, ở lại đấy và ít khi xuống dưới, dù để ăn với gia đình. Ở trên đó, nó đọc không ngừng, nhất là những cuốn sách lịch sử”. Napoleon tuyên bố hồi 9 tuổi lần đầu tiên ông đọc cuốn La Nouvelle Héloïse (Nàng Héloïse mới) của Jean-Jacques Rousseau, một tiểu thuyết dày 800 trang về tình yêu và sự trả giá, và nói: “Nó đã làm thay đổi đầu óc tôi.”

“Tôi không hề nghi ngờ về ảnh hưởng mạnh mẽ của việc đọc sách từ sớm tới xu hướng và tính cách hồi nhỏ của cậu ấy”, người anh trai Joseph của ông sau này nhớ lại. Người anh mô tả hồi ở trường tiểu học, khi học sinh được yêu cầu tới ngồi dưới cờ La Mã hoặc cờ Carthage, Napoleon luôn khăng khăng đòi đổi chỗ với anh trai và nhất quyết không chịu gia nhập bên Carthage thua cuộc. (Cho dù kém Joseph 18 tháng tuổi, nhưng Napoleon luôn có ý chí mạnh mẽ hơn). Trong cuộc đời sau này, Napoleon thường hối thúc các sĩ quan cao cấp của ông “đọc đi đọc lại về các chiến dịch của Alexander Đại đế, Hannibal, Julius Caesar, Gustavus Adolfus, Hoàng thân Eugene và Frederick Đại đế. Đây là cách duy nhất để trở thành một vị tướng vĩ đại”. Lịch sử cổ đại cung cấp cho ông một bách khoa thư về các chiến thuật quân sự và chính trị, cùng những lời trích dẫn mà ông sẽ rút ra sử dụng trong suốt đời mình. Nguồn cảm hứng này sâu sắc tới mức khi ngồi làm mẫu vẽ, thỉnh thoảng ông vẫn đút tay vào áo khoác, bắt chước những người La Mã mặc áo toga.(*)

Tiếng mẹ đẻ của Napoleon là Corse, một thổ ngữ địa phương khá giống tiếng Genoa. Ông được dạy đọc và viết bằng tiếng Italy ở trường, và học tiếng Pháp khi gần 10 tuổi, thứ tiếng ông luôn nói với giọng Corse rất nặng, với ‘ou’ cho ‘eu’ hay ‘u’ khiến ông phải đón nhận mọi lời trêu chọc tại trường học và trong quân đội. Kiến trúc sư Pierre Fontaine, người trang trí và tân trang cho nhiều cung điện của Napoleon, từng nghĩ “thật không thể tin nổi một người ở địa vị của ông ấy” lại nói với khẩu âm nặng đến thế. Napoleon không mấy thành thạo về ngữ pháp hay phát âm tiếng Pháp, cho dù vào thời kỳ chưa có việc chuẩn hóa phát âm, điều này chẳng mấy quan trọng và ông cũng không bao giờ gặp bất cứ khó khăn nào trong việc làm người khác hiểu mình. Trong suốt cuộc đời mình, nét chữ viết tay của Napoleon, cho dù mạnh mẽ và kiên quyết, luôn rất tháu tới mức nguệch ngoạc.

Thời thơ ấu của Napoleon thường được mô tả như một vòng xoáy của những nỗi lo âu, nhưng chín năm đầu đời của ông ở Ajaccio trôi qua đơn giản và hạnh phúc, giữa gia đình, bè bạn và vài người hầu trong nhà. Sau này, ông rất rộng lượng với bà nhũ mẫu mù chữ Camille Illari của mình. Chỉ đến khi ông được gửi tới Pháp – “lục địa” như người Corse vẫn gọi – để trở thành một sĩ quan và một quý ông Pháp, những rắc rối mới xuất hiện.

•••

Là một phần trong chính sách tích cực nhằm Gallicia hóa giới tinh hoa của đảo, vào năm 1770, Marbeuf ban hành một sắc lệnh tuyên bố tất cả cư dân Corse có thể chứng minh vị thế quý tộc trong hai thế kỷ sẽ được phép hưởng những đặc quyền rộng rãi của giới quý tộc Pháp. Bố của Carlo, Joseph, đã được chính thức công nhận là quý tộc bởi Đại Công tước Tuscany, và do vậy được Tổng Giám mục Pisa công nhận là “một quý tộc Florence”. Cho dù tước hiệu chẳng giúp kiếm được gì nhiều ở Corse, nơi không có chế độ phong kiến, nhưng Carlo vẫn đăng ký để dòng họ Bonaparte được công nhận là một trong số 78 dòng họ quý tộc của hòn đảo, và đến ngày 13 tháng Chín năm 1771, Hội đồng Tối cao Corse, sau khi đã tìm hiểu nguồn gốc của dòng họ này tới tận gốc gác Florence của họ, tuyên bố chính thức thừa nhận họ thuộc giới quý tộc.

Carlo giờ có thể ký tên một cách hợp pháp là “de Buonaparte” lần đầu tiên và tham gia Hội đồng Corse. Ông cũng có thể đăng ký xin học bổng hoàng gia cho các con trai mình, những đứa con khiến ông gặp khó khăn lớn trong việc chu cấp học hành cho chúng với thu nhập của mình.

Nhà nước Pháp sẵn sàng chu cấp giáo dục cho 600 cậu con trai của các quý tộc Pháp nghèo, nhưng yêu cầu mỗi ứng viên phải chứng minh mình là quý tộc, không thể trang trải các chi phí học tập, và có khả năng đọc viết tiếng Pháp. Cậu bé Napoleon 9 tuổi đã đạt được hai trong ba yêu cầu. Để đạt yêu cầu cuối cùng, vào tháng Một năm 1779, cậu được gửi tới Autun ở Burgundy để bắt đầu một kỳ học tiếng Pháp cấp tốc.

Bá tước de Marbeuf với tư cách cá nhân đã giúp cho hồ sơ của Carlo qua được hệ thống quan liêu Pháp, chuyện mà sau đó đã làm nảy sinh tin đồn rằng ông là tình nhân của Letizia, và rất có thể chính là người bố thực sự của Napoleon – một lời phỉ báng được nhà Bourbon cũng như các tác giả Anh thường viện dẫn. Cũng như Napoleon tìm cách tôn vinh bản thân trong suốt cuộc đời mình, các kẻ thù của ông cũng tìm ra đủ phương cách khôn khéo để làm suy giảm huyền thoại về ông. Năm 1797, cuốn tiểu sử đầu tiên về người hùng quân sự 28 tuổi bắt đầu xuất hiện, một cuốn sách mang tựa đề Quelques notices sur les premières années du Buonaparte (Vài ghi nhận về những năm đầu đời của Buonaparte) được Hiệp sĩ de Bourgoing dịch từ một tác giả người Anh không rõ tên. Cuốn sách này tuyên bố Letizia đã “thu hút sự chú ý” của Marbeuf, và Huân tước Andrew Douglas, người đã từng ở Autun với Napoleon, dĩ nhiên không hề biết thành viên nào khác của gia đình Bonaparte, nhưng đã chứng thực cho sự chính xác của việc này trong một bài giới thiệu ngắn.

Napoleon không mấy để ý tới lời gièm pha này, cho dù ông từng có lần nói rõ với nhà toán học và hóa học Gaspard Monge rằng mẹ mình đã có mặt ở căn cứ của Paoli tại Corte chiến đấu chống lại lực lượng của Marbeuf khi ông được thụ thai. Là hoàng đế, ông đã cố gắng thể hiện sự rộng lượng với con trai Marbeuf, và khi con gái Marbeuf, phu nhân de Brunny, bị một toán lính cướp đi trong một chiến dịch của ông, ông đã “đối xử với người phụ nữ này cực kỳ chu đáo, dành cho bà ấy một đội hộ tống được lấy từ kỵ binh cận vệ của mình, đưa bà ấy đi trong tâm trạng vui vẻ và hài lòng” – ông khó có thể làm vậy nếu bố của phu nhân de Brunny đã quyến rũ mẹ ông và cắm sừng bố ông. Người ta còn đồn đại rằng Paoli là bố đẻ thực sự của Napoleon, một tin đồn cũng đã bị bác bỏ.

•••

Nền giáo dục mà Napoleon nhận được tại Pháp đã biến ông thành người Pháp. Điều đấy chẳng có gì đáng ngạc nhiên với độ tuổi còn niên thiếu của ông, với độ dài thời gian mà ông đã ở đó cũng như với sự vượt trội về văn hóa của nước này so với phần còn lại của châu Âu vào thời kỳ đó. Giấy cấp học bổng ông được trao (tương đương với mức sinh hoạt phí của một cha phó xứ) đề ngày 31 tháng Mười hai năm 1778, và ông bắt đầu theo học tại trường dòng do Giám mục Autun quản lý từ hôm sau. Ông không trở về đảo Corse trong gần tám năm. Tên ông xuất hiện trong sổ bộ của trường là “Cậu Neapoleonne de Bonnaparte”. Hiệu trưởng của ông, Tu viện trưởng Chardon, nhớ lại về ông như sau: một tính cách trầm tư và rầu rĩ. Cậu ta không có người bạn nào và thường đi thơ thẩn một mình… Cậu ta có tư chất và sáng dạ… Nếu bị tôi mắng mỏ, cậu ta đáp lại với giọng lạnh lùng, gần như hách dịch: “Thưa cha, con biết rồi”. Chardon chỉ mất ba tháng để dạy cậu bé kiên định, thông minh và có nghị lực học tập này nói và đọc tiếng Pháp, và cả viết những đoạn văn ngắn.

Khi đã làm chủ được tiếng Pháp theo yêu cầu tại Autun, đến tháng Tư năm 1779, bốn tháng trước sinh nhật thứ 10 của mình, Napoleon được nhận vào Trường Quân sự Hoàng gia tại Brienne-le-Château ở vùng Champagne, gần Troyes. Bố ông ra về ngay hôm sau, và vì trường không có các kỳ nghỉ nên hai bố con đã không gặp lại nhau trong ba năm. Napoleon được dạy dỗ bởi Dòng Anh em Hèn mọn của các tu sĩ Francisco với tư cách một trong 50 người được học bổng hoàng gia trong số 110 học sinh. Cho dù là một học viện quân sự, Brienne vẫn do các tu sĩ quản lý, dù các môn học về quân sự được các giảng viên thỉnh giảng tới giảng dạy. Điều kiện ăn ở rất kham khổ dù không bị đánh đập mỗi học sinh có một đệm rơm và một cái chăn. Khi bố mẹ cậu bé tới thăm vào tháng Sáu năm 1782, Letizia đã tỏ ý lo ngại khi thấy cậu trở nên gầy đến thế.

Dù Brienne không được coi là một trong những trường đáng thèm muốn nhất về mặt xã hội trong số 12 trường quân sự hoàng gia được Louis XVI thành lập năm 1776, nhưng nó đã cung cấp cho Napoleon một nền giáo dục tốt. Tám giờ học mỗi ngày của cậu bao gồm các môn toán, tiếng Latin, lịch sử, tiếng Pháp, tiếng Đức, địa lý, vật lý, công trình phòng thủ, vũ khí, kiếm thuật, khiêu vũ và âm nhạc (ba môn học cuối là chỉ dấu cho thấy phần nào Brienne cũng là ngôi trường làm nhiệm vụ hoàn tất việc giáo dục cho giới quý tộc). Nghiêm khắc về mặt thể chất và đòi hỏi cao về trí tuệ, ngôi trường đã đào tạo nên một số tướng lĩnh rất nổi bật ngoài Napoleon còn có Louis-Nicolas Davout, Étienne Nansouty, Antoine Phélippeaux và Jean-Joseph d’Hautpoul. Charles Pichegru, người sau này sẽ chinh phục Hà Lan và can dự vào âm mưu của phe bảo hoàng, từng là một trong các giảng viên tại trường.

Napoleon rất giỏi toán. “Để trở thành một vị tướng giỏi, bạn phải biết toán”, sau này ông nhận xét, “nó cho phép định hướng suy nghĩ của bạn trong cả nghìn hoàn cảnh”. Ông cũng được trí nhớ xuất sắc của mình trợ giúp. “Một điều hiếm có ở tôi là trí nhớ”, ông từng có lần tuyên bố. “Khi còn là một cậu bé tôi đã biết logarit của 30 hay 40 con số”. Napoleon được phép theo học các lớp toán sớm hơn độ tuổi quy định là 12, và nhanh chóng làm chủ hình học, đại số và lượng giác. Môn cậu kém nhất là tiếng Đức, thứ ngôn ngữ cậu không bao giờ làm chủ được; một môn khác cậu học kém, thật đáng ngạc nhiên cho một người yêu thích lịch sử cổ đại đến thế, là tiếng Latin. (Cậu may mắn không phải thi bằng tiếng Latin cho tới tận sau năm 1780, đến lúc đó thì đã rõ là Napoleon sẽ gia nhập lục quân hay hải quân chứ không phải Giáo hội.) Napoleon cũng rất giỏi địa lý. Trên trang cận trang cuối cùng của quyển vở bài tập tại trường của mình, tiếp sau một danh sách dài các lãnh thổ thuộc đế quốc Anh, cậu ghi: “Saint-Hélène: đảo nhỏ.”

“Lịch sử có thể trở thành trường học về đạo đức và phẩm hạnh cho một người trẻ tuổi”, cáo bạch của trường Brienne viết như vậy. Các tu sĩ tán thành quan điểm lịch sử theo học thuyết Vĩ nhân(*), giới thiệu các vị anh hùng của thế giới cổ đại và hiện đại để các cậu thiếu niên noi theo. Napoleon mượn nhiều sách tiểu sử danh nhân và lịch sử từ thư viện trường, đọc ngấu nghiến những câu chuyện kể của Plutarque về chủ nghĩa anh hùng, lòng ái quốc và ý nghĩa của nền cộng hòa. Cậu cũng đọc Caesar, Cicero, Voltaire, Diderot và Tu viện trưởng Raynal, cũng như Erasmus, Eutropius, Livy, Phaedrus, Sallust, Virgil và tác phẩm viết vào thế kỷ 1 TCN Cuộc đời các Tướng lĩnh vĩ đại của Cornelius Nepos, trong đó có các chương viết về Themistocles, Lysander, Alcibiades và Hannibal. Một trong những biệt danh ở trường của Napoleon – “người Sparta” – có thể đã được gán cho cậu vì sự ngưỡng mộ công khai cậu dành cho thành bang này chứ không phải vì nét khổ hạnh nào đó trong tính cách. Cậu có thể trích dẫn bằng tiếng Pháp nguyên nhiều đoạn từ Virgil, và trên lớp dĩ nhiên cậu đứng về phía người anh hùng Caesar của mình chống lại Pompey. Những vở kịch cậu ưa thích khi trưởng thành cũng có xu hướng tập trung vào các anh hùng cổ đại, như Alexandre le Grand (Alexander Đại đế), Andromaque, Mithridate của Racine và Cinna, Horace, Attila của Corneille.

Một người bạn cùng lứa nhớ lại Napoleon hay chui vào thư viện trường để đọc Polybius, Plutarch, Arrian (“một cách rất hào hứng”) và Quintus Curtius Rufus (với tác giả này cậu “không thích mấy”). Bộ Histories (Sử ký) của Polybius thuật lại sự trỗi dậy của Cộng hòa La Mã và cung cấp một bản tường thuật từ nhân chứng tận mắt chứng kiến thất bại của Hannibal và cuộc tàn phá Carthage; bộ Những cuộc đời song hành của Plutarch bao gồm chân dung hai người anh hùng lớn nhất của Napoleon, Alexander Đại đế và Julius Caesar; Arrian viết Cuộc trường chinh của Alexander , một trong những nguồn tư liệu tốt nhất về các chiến dịch của Alexander; Quintus Curtius Rufus để lại tác phẩm duy nhất còn được lưu giữ: cuốn tiểu sử của Alexander. Cứ như thế, một chủ đề mạnh mẽ đã hình thành từ quá trình đọc sách thời trẻ của Napoleon. Trong khi bạn bè cùng trang lứa chơi thể thao ngoài trời, cậu lại tìm đọc mọi thứ có thể về những nhà lãnh đạo giàu tham vọng nhất của thế giới cổ đại. Với Napoleon, khao khát muốn noi gương Alexander Đại đế và Julius Caesar không có gì lạ. Việc học tập mở ra cho cậu khả năng là đến một ngày có thể cậu sẽ sánh ngang với những người khổng lồ của quá khứ.

Napoleon được dạy dỗ để đánh giá cao những khoảnh khắc vĩ đại nhất của Pháp dưới thời Charlemagne và Louis XIV, song cậu cũng học được về những thất bại gần đây của quốc gia này trong Chiến tranh Bảy năm tại các trận đánh ở Quebec, Plassey, Minden, và vịnh Quiberon cùng “những cuộc chinh phục lớn lao của người Anh tại Ấn Độ”. Mục đích là để tạo nên một thế hệ sĩ quan trẻ hoàn toàn tin tưởng vào sự vĩ đại của Pháp, đồng thời cũng quyết tâm hạ nhục Anh, quốc gia đang ở tình trạng chiến tranh với Pháp tại châu Mỹ trong phần lớn thời gian Napoleon học tại Brienne. Sự đối đầu dữ dội của Napoleon với chính quyền Anh thường xuyên bị cho là xuất phát từ lòng căm thù mù quáng hay một tinh thần thù hận kiểu Corse; chính xác hơn, thái độ này có thể được nhìn nhận như là một phản ứng hoàn toàn thích hợp trước thực tế là ở thập kỷ mà ông ra đời, Hiệp định Paris được ký kết năm 1763 đã cắt rời Pháp khỏi đại lục (và cũng là các thị trường) rộng lớn tại Ấn Độ và Bắc Mỹ, và vào thời gian ông ở độ tuổi vị thành niên thì Anh cũng đang bận rộn với việc thuộc địa hóa Australia. Vào cuối đời mình, Napoleon đã hai lần đề nghị được tới sống tại Anh, và ông từng bày tỏ sự ngưỡng mộ dành cho Công tước Marlborough và Oliver Cromwell, song ông lại được nuôi dạy để nghĩ về Anh như một kẻ thù không đội trời chung. Khi ông đang theo học tại Brienne, có vẻ như vị anh hùng còn sống duy nhất của ông là Paoli đang lưu vong. Một vị anh hùng khác đã qua đời là Charles XII của Thụy Điển, người từng tiêu diệt các đạo quân của bốn quốc gia liên minh chống lại mình từ năm 1700 đến năm 1706, nhưng sau đó tiến quân sâu vào Nga rồi chỉ để bị thất bại thảm hại và buộc phải sống lưu vong.

Napoleon cũng rất say mê văn học. (Vào những năm cuối đời ông có hồi tưởng việc bị một người lính Cossack tấn công năm 1814 trong trận đánh tại Brienne, ngay gần cái cây mà dưới đó khi còn là học sinh ông từng ngồi đọc Jerusalem được giải phóng , bản anh hùng ca của Tasso về cuộc Thập tự chinh Thứ nhất.) Ông thần tượng Rousseau, người có cái nhìn tích cực về Corse, nên năm 17 tuổi đã viết một bài ca tụng Bàn về Khế ước xã hội cũng như đón nhận niềm tin của Rousseau rằng nhà nước cần có quyền định đoạt sinh tử với công dân của nó, quyền cấm những thứ xa xỉ phù phiếm cũng như bổn phận kiểm duyệt sân khấu kịch và opera. Tiểu thuyết La Nouvelle Héloïse (Nàng Héloïse mới) của Rousseau, một trong những tác phẩm bán chạy hàng đầu ở thế kỷ 18, đã có ảnh hưởng lớn đến Napoleon khi ông còn là một cậu bé, khi lập luận rằng một người cần làm theo những cảm xúc thực của mình thay vì những chuẩn mực của xã hội, một quan niệm hấp dẫn với bất cứ ai ở tuổi vị thành niên, nhất là một người mơ tới những tham vọng mãnh liệt. Dự thảo về một hiến pháp tự do cho Corse của Rousseau năm 1765 phản ánh sự ngưỡng mộ của ông dành cho Paoli, và được đền đáp lại trọn vẹn.

Napoleon đọc Corneille, Racine và Voltaire với sự thích thú rõ ràng. Thi sĩ ưa thích của ông là Ossian, tác giả của những bài ca về cuộc chinh phục cổ xưa của người Celt, làm ông rạo rực với những câu chuyện anh hùng nơi các đồng lầy mù sương và những trận đại chiến giữa biển khơi bão tố. Ông mang theo bài thơ Fingal của Ossian trong các chiến dịch của mình, đặt vẽ vài bức tranh về Ossian, và ấn tượng mạnh với vở opera Ossian của Jean-François Le Sueur trong đó dàn nhạc sử dụng tới 12 cây đàn hạc trong vở diễn, tới mức đã tặng Bắc đẩu bội tinh Hạng năm cho nhà soạn nhạc trong buổi trình diễn đầu tiên năm 1804. Cùng năm này, như phần lớn mọi người thời đó thừa nhận rằng người Celt và người Gaul cổ xưa có quan hệ gần gũi với nhau, Napoleon thành lập Viện hàn lâm Celt để nghiên cứu về lịch sử và khảo cổ học liên quan tới người Celt, sau này trở thành Hiệp hội Khảo cổ Pháp từ năm 1813 và ngày nay có trụ sở đặt tại Louvre. Có vẻ như ông đã không quá chưng hửng khi người ta phát hiện ra rằng bản anh hùng ca này trên thực tế được viết bởi người tự xưng đã “khám phá” ra nó, kẻ gian lận văn chương James Macpherson.

Năm 1781, Napoleon nhận được một bản đánh giá thành tích tại trường từ Hiệp sĩ de Kéralio, Phó Thanh tra các trường quân sự, người mà hai năm sau sẽ giới thiệu ông cho Học viện Quân sự danh giá tại Paris với những dòng: “Sức khỏe hoàn hảo, thái độ ngoan ngoãn, hòa nhã thẳng thắn, chín chắn. Biểu hiện rất đáng hài lòng; luôn nổi trội về năng lực trong toán học… Cậu thiếu niên này sẽ trở thành một thủy thủ xuất sắc”. Sự vượt trội rõ ràng về trí tuệ có vẻ như không giúp cho ông được bạn học quý mến, họ đặt cho ông biệt danh La Paille-au-Nez (“rơm xọc lên mũi”), có cách phát âm cùng vần với “Napoleone” theo kiểu Corse. Ông bị giễu cợt vì không nói được thứ tiếng Pháp tinh tế, vì có một ông bố đã phải xin chứng nhận cho địa vị quý tộc của mình, vì tới từ một vùng đất bị chinh phục, vì có một cái đầu tương đối to trên một thân hình gầy gò, và vì nghèo hơn phần lớn các bạn học trong trường. “Tôi là đứa nghèo nhất trong số các bạn cùng lớp”, ông nói với một triều thần năm 1811, “họ có tiền tiêu vặt, còn tôi chẳng bao giờ có. Tôi sĩ diện, nhưng thận trọng để không để lộ ra điều đó… Tôi không biết cách mỉm cười hay chơi đùa như những người khác”. Ở quãng đời về sau, khi nói về những ngày đi học, ông nhớ rõ từng giáo viên mà mình ưa thích, nhưng nhớ rất ít về bạn học.

Đám trẻ ở trường rất nhanh nhạy trong việc nắm bắt và chế giễu những khác biệt nhỏ nhặt, và chúng nhanh chóng nhận ra gót chân Achilles của Napoleon là niềm tự hào khác thường ông dành cho quê hương mình. (Tu viện trưởng Chardon cũng đã nhận xét về điều này.) Ông là một kẻ ngoài lề, một kẻ ngoại quốc giữa đám con cháu của tầng lớp thống trị mà ông tin rằng đang áp bức đồng bào mình. Sự giễu cợt đã đem lại đúng kết quả mà người ta có thể trông đợi ở một cậu thiếu niên kiêu hãnh, và biến cậu thành một người theo chủ nghĩa dân tộc Corse đầy tự hào, luôn đứng lên bất khuất vì đất mẹ của mình. “Bản chất dè dặt nơi ông”, Bourrienne nhớ lại, “thái độ trầm mặc về sự nô dịch của đảo Corse, cùng những ấn tượng mà ông có từ thời trẻ về sự bất hạnh của quê hương và của gia đình mình, đã dẫn ông tới chỗ tìm kiếm sự cô độc, và khiến cách xử sự của ông nói chung có vẻ ít nhiều khó chịu”. Cuốn sách đầu tiên từng được viết về Napoleon là của Cuming de Craigmillen, một tu sĩ giảng dạy tại Brienne, ghi bút danh “Ông C. H., một trong những bạn học”. Được xuất bản bằng tiếng Anh năm 1797, cuốn sách thể hiện một đứa trẻ dè dặt và chống đối xã hội, theo lời một giám thị thì “có tính khí lỗ mãng, can đảm, mạnh dạn và thậm chí hung hãn” – bốn tính từ sẽ được dùng để mô tả Napoleon trong suốt phần đời còn lại của ông.

Giai thoại nổi tiếng nhất trong thời đi học của Napoleon là về một trận chiến ném tuyết có sự tham gia của cả trường, có khả năng là một chuyện hư cấu. Vào mùa đông giá buốt của năm 1783, Napoleon được cho là đã tổ chức những cuộc đánh trận giả quy mô lớn quanh các pháo đài dựng bằng băng do cậu thiết kế, trong đó hôm nay cậu chỉ huy lực lượng tấn công, hôm sau lại chỉ huy lực lượng phòng thủ. Câu chuyện này thật khó ăn khớp với tình trạng không được ưa thích mà ông được cho là đã phải chịu đựng từ các bạn học, và giai thoại kể trên cũng không xuất hiện trong các ghi chép Bourrienne cung cấp cho những người chấp bút tập hồi ký của ông, và rất có thể là một chuyện hoàn toàn hư cấu của họ. “Cuộc đánh trận giả này đã được tiến hành trong 15 ngày”, tập hồi ký viết, “và không dừng lại cho đến khi rất nhiều học sinh đã bị loại khỏi vòng chiến bởi những hòn sỏi và đá nhỏ được trộn lẫn với tuyết”. Liệu một trường học có thực sự để một trò chơi làm nhiều học sinh của nó bị thương đến thế tiếp diễn trong hơn hai tuần hay không?

•••

Ngày 15 tháng Sáu năm 1784, Napoleon viết lá thư đầu tiên trong số hơn 33.000 lá thư còn lưu lại được cho ông cậu Joseph Fesch, là con của bà ngoại với người chồng thứ hai. Trong đó, ông lập luận rằng anh trai Joseph của mình không nên trở thành một người lính vì “Đấng sáng tạo vĩ đại tạo nên số mệnh của tất cả nhân loại đã [không] trao cho anh ấy, như đã trao cho cháu, một tình yêu rõ rệt dành cho binh nghiệp”, và thêm “Anh ấy không có lòng dũng cảm để đối mặt với mối hiểm nguy của hành động; sức khỏe anh ấy yếu… và anh trai cháu nhìn nhận binh nghiệp chỉ từ góc độ của một đơn vị đồn trú”. Nếu Joseph lựa chọn gia nhập Giáo hội, ông lập luận, Giám mục Autun, một người bà con của Marbeuf, “sẽ có thể cho anh ấy một cuộc sống đầy đủ và anh ấy chắc chắn sẽ trở thành một giám mục. Một lợi thế thật lớn cho gia đình!” Khi Joseph gia nhập bộ binh, Napoleon hỏi: “Một anh sĩ quan bộ binh khốn khổ là gì? Ba phần tư thời gian của mình anh ta là một kẻ vô tích sự”. Trong lá thư dài ba trang này, hiện được lưu trữ tại Thư viện Pierpont Morgan ở New York, hầu như dòng nào cũng có lỗi chính tả – “Saint Cire” thay vì “Saint-Cyr”, “arivé” thay vì “arrivé”, “écrie” thay vì “écrit”, và nhiều nữa – và đầy lỗi ngữ pháp. Nhưng nét chữ viết tay của ông rõ ràng, dễ đọc, ông ký tên dưới lá thư là “đầy tớ khiêm nhường và vâng lời của cậu, Napolione di Buonaparte”. Trong phần tái bút ông viết “Hãy hủy lá thư này đi”, một dấu hiệu cho thấy ông đã sớm quan tâm đến việc kiểm soát cẩn thận những văn bản mình để lại.

Napoleon thi tốt nghiệp tại Brienne ngày 15 tháng Chín năm 1784. Ông đậu một cách dễ dàng, và đến cuối tháng tiếp theo, ông nhập học tại Học viện Quân sự Hoàng gia ở Paris, nằm bên bờ trái sông Seine. Đây là một ngôi trường có đẳng cấp xã hội cao hơn nhiều so với Brienne. Mỗi tuần chăn đệm được thay ba lần, những bữa ăn ngon, và số giảng viên, nhân viên, người phục vụ – bao gồm cả những người làm tóc giả – cũng như sinh viên, đều nhiều gấp đôi. Mỗi ngày cũng có ba khóa lễ tại nhà nguyện, bắt đầu bằng khóa lễ lúc 6 giờ sáng. Thật lạ lùng khi mà lịch sử chiến tranh và chiến lược đều không được dạy, nhưng chương trình học vẫn bao gồm phần lớn các môn như ở Brienne, cùng với cách sử dụng súng hỏa mai, huấn luyện quân sự và cưỡi ngựa. Trên thực tế, đây là một trong những trường dạy cưỡi ngựa tốt nhất tại châu Âu. (Nhiều tòa nhà của trường còn tồn tại đến ngày nay, tập trung quanh 17 khoảng sân với diện tích trên 29 mẫu ở cuối Champ de Mars(*) đối diện với Tháp Eiffel.) Ngoài Champ de Mars và khuôn viên Học viện, Napoleon ít có dịp thấy gì thêm về Paris trong 12 tháng ông ở đó, dù tất nhiên ông biết khá nhiều về thành phố với những công trình hệ thống phòng thủ, các kỳ quan kiến trúc của nó từ những gì đọc được và từ các sĩ quan đồng môn.

Napoleon tiếp tục thể hiện sự xuất sắc về trí tuệ. Tại Brienne ông đã quyết định sẽ không gia nhập hải quân, một phần vì mẹ ông sợ ông sẽ bị chết đuối hoặc chết cháy, và bà không thích chuyện ông phải ngủ trên võng, song chủ yếu vì năng khiếu toán học của ông mở ra triển vọng về một sự nghiệp trong pháo binh vốn danh giá hơn nhiều. Trong số 202 ứng viên từ tất cả các trường quân sự của Pháp năm 1784, có 136 người qua được kỳ thi tốt nghiệp nhưng chỉ có 14 trong số này được gọi gia nhập pháo binh, và Napoleon đã được lựa chọn vào nhóm tinh hoa. Ông là người Corse đầu tiên vào học Học viện Quân sự Hoàng gia, nơi một học viên sĩ quan là bạn học đã vẽ một bức biếm họa đầy cảm xúc về người hùng trẻ tuổi đang kiên quyết đứng lên bảo vệ cho Paoli, trong khi một giáo viên lớn tuổi cố giữ lại bằng cách kéo đuôi bộ tóc giả của anh ta.

Napoleon theo học các lớp được giảng bởi bộ ba nổi bật Louis Monge (anh trai của nhà toán học-hóa học Gaspard), Hầu tước de Laplace, sau này trở thành Bộ trưởng Nội vụ của Napoleon, và Louis Domairon, người dạy cho ông về giá trị của “harangue” (diễn thuyết) với binh lính trước các trận đánh. (Không giống như nghĩa của từ này trong tiếng Anh, vốn ám chỉ một tràng huênh hoang kéo dài, một harangue trong tiếng Pháp có thể có nghĩa là một bản diễn thuyết nhằm truyền cảm hứng, giống như những lời Shakespeare đã đặt lên miệng Henry V hay Thucydides đặt lên miệng Pericles, một kỹ năng mà Napoleon sau này sẽ thành thạo trên chiến trường, song không phải lúc nào cũng có được trước các đám đông công chúng.) Tại Học viện, Napoleon làm quen với tư tưởng mới trong thực hành pháo binh Pháp, được Jean-Baptiste de Gribeauval đưa ra sau Chiến tranh Bảy năm. (Như vẫn thường diễn ra trong lịch sử, thất bại là mẹ của cải cách.) Ông cũng nghiên cứu tác phẩm mang tính cách mạng Essai général de tactique (Bàn luận chung về chiến thuật) (1770) của Bá tước-Tướng Jacques de Guibert: “Các đạo quân thường trực, một gánh nặng của dân chúng, là không đủ để giành được kết quả lớn và quyết định trong chiến tranh, trong khi đám đông dân chúng, không được huấn luyện về vũ khí, thì thoái hóa… Quyền bá chủ châu Âu sẽ rơi vào tay quốc gia nào sở hữu những phẩm chất nam tính và thiết lập một quân đội quốc gia”. Guibert đánh giá cao tầm quan trọng của tốc độ, sự bất ngờ và cơ động trong chiến tranh, từ bỏ những kho hậu cần lớn tại các thành phố có tường thành bao bọc, thay vào đó sẽ lấy từ các vùng đất bên ngoài. Một nguyên tắc khác của Guibert là tinh thần cao – tinh thần đồng đội – có thể vượt qua phần lớn các khó khăn.

Khi Napoleon trải qua năm năm ở Brienne và một năm tại Học viện Quân sự, ông đã thấm nhuần phong cách quân sự, điều sẽ đồng hành với ông suốt phần đời còn lại và có ảnh hưởng sâu sắc tới niềm tin và quan điểm của ông. Việc ông chấp nhận các nguyên tắc cách mạng về bình đẳng trước pháp luật, chính quyền duy lý, chế độ nhân tài, tính hiệu quả cùng tinh thần dân tộc chủ nghĩa mãnh liệt rất phù hợp với phong cách này, song ông ít quan tâm đến bình đẳng về cơ hội, nhân quyền, tự do báo chí hay chủ nghĩa nghị viện, tất cả chúng đều không có chỗ trong tâm trí ông. Cách Napoleon được dạy dỗ đã khắc sâu trong ông sự tôn sùng thứ bậc xã hội, luật pháp và trật tự, cùng niềm tin mạnh mẽ vào phần thưởng cho sự xứng đáng và lòng dũng cảm, song cũng khiến ông có ác cảm với các chính khách, luật sư, nhà báo và nước Anh.

Như Claude-François de Méneval, thư ký riêng của ông thay thế Bourrienne vào năm 1802, sau này có viết, Napoleon ra trường với “lòng tự hào, và một cảm xúc về phẩm giá, một bản năng về chiến tranh, một thiên tài về thể thức, một tình yêu trật tự và kỷ luật”. Tất cả đều là hợp phần trong quy tắc ứng xử của sĩ quan, khiến ông trở thành một người bảo thủ sâu sắc về xã hội. Là một sĩ quan quân đội Napoleon tin vào kiểm soát tập trung trong khuôn khổ một trật tự thứ bậc về chỉ huy được thừa nhận, cũng như tầm quan trọng của việc duy trì tinh thần cao. Trật tự trong các vấn đề quản lý hành chính và giáo dục là yếu tố sống còn. Ông có sự khinh miệt sâu sắc, bản năng, dành cho bất cứ cái gì trông giống một đám đông nổi loạn. Không có cảm nhận nào trong số này thay đổi nhiều trong Cách mạng Pháp hay trong suốt phần đời còn lại của ông.

•••

Ngày 24 tháng Hai năm 1785, Carlo Bonaparte qua đời, khả năng do ung thư dạ dày hay do một vết loét dạ dày bị thủng, tại Montpellier ở miền Nam Pháp, nơi ông đã tới để cố cải thiện sức khỏe của mình. Ông mất năm 38 tuổi. Napoleon, lúc ấy mới 15 tuổi, đã gặp cha mình hai lần trong sáu năm trước đó, và chỉ rất ngắn ngủi. “Cái chết kéo dài và tàn khốc của bố tôi đã làm suy yếu đáng kể các cơ quan nội tạng và chức năng sống của ông ấy”, Joseph nhớ lại, “đến mức vài ngày trước khi mất [ông ấy] hoàn toàn trong trạng thái mê sảng”. Sự ngờ vực mà Napoleon dành cho các bác sĩ trong suốt cuộc đời rất có thể đã manh nha từ thời kỳ này, vì bác sĩ đã khuyên bố ông ăn lê. Cái chết trẻ của bố ông có lẽ cũng giải thích được phần nào sự gắng sức và nỗ lực vô bờ của Napoleon, bởi ông nghi ngờ một cách xác đáng rằng cuộc đời của chính mình cũng sẽ ngắn ngủi. Một tháng sau, Napoleon mô tả về bố mình trong một lá thư gửi cậu Luciano như “một công dân khai sáng, nhiệt huyết và vô tư. Nhưng Chúa đã để ông ấy chết; và ở một nơi thế nào? Cách quê hương ông ấy cả trăm dặm – ở nước ngoài, dửng dưng với sự tồn tại của ông ấy, cách xa mọi điều quý giá với ông ấy”. Lá thư này thú vị không chỉ vì tình cảm cha con đáng ngợi ca của nó, mà còn vì việc Napoleon vẫn coi Pháp là “nước ngoài”. Sau khi bày tỏ sự thương xót trong trái tim mình, ông gửi tình yêu mến tới người mẹ đỡ đầu của mình, tới cậu em họ và tới cả cô hầu gái Minana Saveria của gia đình, trước khi thêm tái bút: “Hoàng hậu Pháp đã sinh hạ một Hoàng tử được phong làm Công tước Normandy, vào ngày 27 tháng Ba, lúc 7 giờ tối”. Hồi đó người ta thường không lãng phí giấy viết, một thứ đắt tiền, nhưng thêm một thông điệp ngẫu nhiên như thế vào một lá thư quan trọng đến vậy quả là kỳ lạ.

Cho dù Joseph là con trưởng của Carlo, nhưng Napoleon đã nhanh chóng xác lập mình là người đứng đầu mới của gia đình. “Trong gia đình mình, anh ấy bắt đầu thể hiện sự vượt trội nhất”, Louis nhớ lại, “không phải lúc quyền lực và vinh quang đã nâng anh ấy lên cao, mà ngay từ khi còn trẻ”. Ông thi tốt nghiệp sớm, xếp thứ 42 trong số 58 thí sinh – một kết quả không hề quá tồi như vẻ bề ngoài của nó, nếu tính đến việc ông tham dự kỳ thi chỉ sau một năm thay vì hai hay ba năm học như bình thường. Giờ đây ông có thể tận hiến cho sự nghiệp quân sự của mình, và cho những rắc rối tài chính nghiêm trọng mà Carlo đã để lại. Sau này, Napoleon thừa nhận rằng những điều đó “đã ảnh hưởng tới cách suy nghĩ của tôi và làm tôi trở nên già dặn trước tuổi.”

Carlo có thu nhập 22.500 franc mỗi năm trên cương vị hội thẩm tại Ajaccio. Ông còn tăng thu nhập bằng cách kiện các láng giềng về tài sản (có lúc kiện cả ông của vợ), đồng thời đảm nhận các vị trí nhỏ trong hệ thống chính quyền địa phương. Tuy nhiên, kế hoạch làm giàu lớn của Carlo là trồng dâu tằm (một vườn ươm), một dự định khiến cậu con trai thứ hai của ông rất lo lắng. “Cây dâu tằm sinh trưởng tốt ở đây”, Boswell viết trong Account of Corsica (Mô tả về Corse) của mình, “không có nhiều nguy cơ bị bệnh tàn rụi và bão tố sấm sét như ở Italy hay miền Nam Pháp, vì thế bất cứ khi nào đảo Corse được yên bình thì nó có thể có đầy ắp tơ lụa”. Năm 1782, Carlo Bonaparte nhận được nhượng quyền để phát triển một vườn ươm dâu tằm trên khu đất trước đó đã được trao cho vị tiền bối Gieronimo Bonaparte của ông. Nhờ khoản vay 137.500 franc từ hoàng gia, cho phép hoàn trả không phải chịu lãi trong 10 năm, cũng như những khoản đầu tư đáng kể bằng tiền túi của chính mình, Carlo đã có thể trồng một vườn ươm rộng. Ba năm sau, Nghị viện Corse thu hồi hợp đồng về đất đai của ông với lý do ông đã không hoàn thành bổn phận của mình trong việc chăm sóc thường xuyên, điều mà ông cực lực bác bỏ. Hợp đồng chính thức bị hủy bỏ ngày 7 tháng Năm năm 1786, 15 tháng sau khi Carlo qua đời, đẩy gia đình Bonaparte vào cảnh nợ nần chồng chất vì phải thanh toán khoản vay, cũng như bởi chi phí để quản lý thường xuyên vườn ươm mà họ tiếp tục phải chịu trách nhiệm.

Napoleon xin nghỉ phép một thời gian dài từ trung đoàn ông sắp gia nhập để giải quyết vấn đề vườn ươm đang đe dọa làm mẹ ông phá sản. Những phiền nhiễu từ giới quan liêu kéo dài dai dẳng trong vài năm, và ám ảnh gia đình họ tới mức những biến động ban đầu của cuộc Cách mạng Pháp được họ nhìn nhận theo góc độ liệu những thay đổi chính trị ở Paris có ít nhiều giúp nhà Bonaparte nhẹ bớt gánh nặng nợ nần hay không, và liệu họ có triển vọng được nhà nước tiếp tục dành cho một khoản trợ cấp nông nghiệp để giúp giải quyết vấn đề vườn ươm hay không. Theo những gì được biết, Napoleon dường như không bao giờ quan tâm đến quê nhà nhiều như trong thời gian diễn ra “vụ vườn ươm”, như cách nó được nhắc tới; nó đe dọa làm gia đình ông phá sản, khiến ông theo đuổi sự vụ một cách quyết liệt. Ông vận động tất cả những người có thể vận động được tại Corse và Paris, gửi đi rất nhiều thư trên danh nghĩa mẹ mình để tìm ra một cách giải quyết vấn đề. Đầy trách nhiệm, ông cũng gửi về nhà nhiều như có thể từ khoản lương hằng năm 1.100 franc mà một thiếu úy như ông có được. Letizia, “Bà góa của Buonaparte” như Napoleon viết về mẹ trong nhiều lá thư họ gửi cho Bộ trưởng Tài chính Pháp, đã bị đẩy tới chỗ phải bán đi những món đồ bạc của gia đình để trả khoản vay 600 franc từ một sĩ quan Pháp. Tổng chấp sự Luciano đã cứu nhà Bonaparte khỏi các thừa phát lại ở lần đó, song gia đình họ vẫn lâm vào cảnh thiếu tiền kinh niên cho tới khi vị Tổng chấp sự qua đời năm 1791, và họ được thừa kế tài sản của ông này.

•••

Ngày 1 tháng Chín năm 1785, Napoleon được bổ nhiệm về Đại đội pháo thủ d’Autume thuộc Pháo đội 5 Tiểu đoàn 1 của Trung đoàn de la Fère, đóng tại Valence, bên bờ trái sông Rhône. Đây là một trong năm trung đoàn pháo binh lâu đời nhất, và rất danh tiếng. Ở tuổi 16, ông là một trong những sĩ quan trẻ nhất, và là người Corse duy nhất giữ vị trí sĩ quan pháo binh trong quân đội Pháp. Napoleon luôn hồi tưởng về những năm ông trải qua tại Valence như thời kỳ túng bẩn – phòng ông chỉ có một cái giường, bàn và ghế tựa – và đôi lúc ông phải nhịn ăn để có tiền mua sách, được ông tiếp tục đọc với lòng đam mê mãnh liệt như trước đây. Ông sống qua ngày một phần nhờ vào lòng từ thiện; khi trở thành Tổng tài Thứ nhất, ông đã hỏi một trong các bộ trưởng nội các của mình tin tức về một chủ quán cà phê, người vẫn hay mời ông cà phê tại Valence, và khi được biết bà ấy vẫn còn sống, ông đã nói, “Tôi e rằng mình đã không trả tiền cho tất cả những tách cà phê mà bà ấy phục vụ tôi; đây là 50 louis [1000 franc] để ông sẽ đưa cho bà ấy nhân danh tôi”. Ông cũng chậm trễ trong việc thanh toán hóa đơn của quán ăn. Một người cùng thời nhớ lại: “Những người đã dùng bữa cùng ông ấy tại các tửu quán và tiệm cà phê, thật tiện cho ông ấy khi không phải trả cho phần của mình, đã đoán chắc với tôi rằng cho dù là người trẻ nhất và nghèo nhất, ông ấy luôn có được mà không cần phải đòi hỏi một sự vị nể hay thậm chí tuân phục từ những người còn lại. Dù không bao giờ là kẻ bủn xỉn, nhưng vào thời kỳ đó của cuộc đời mình, ông ấy là một người cực kỳ chú ý tới các chi tiết của việc tiêu pha”. Ông không thể cho phép mình lãng quên cơn ác mộng về vườn ươm.

Bản danh sách những cuốn sách mà từ đó Napoleon đã rút ra những ghi chú chi tiết từ năm 1786 đến 1791 khá dài, gồm những cuốn lịch sử Ả rập, Venice, Ấn Độ, Anh, Thổ Nhĩ Kỳ, Thụy Sĩ và Sorbonne. Ông còn chú thích cuốn Essais sur les moeurs (Các tiểu luận về phong tục) của Voltaire, Lịch sử Florence