Napoleon Đại Đế

Con người đặc biệt lỗi lạc ấy và thời đại của ông đã là chủ đề của hàng nghìn cuốn sách trong suốt hai thế kỷ qua, và có lẽ sẽ còn được nghiên cứu tiếp trong nhiều thế kỷ sau nữa. Nhưng mãi đến bây giờ, khi những cánh cửa đã mở ra, giúp ta bước ra thế giới và dễ dàng tiếp cận các công trình nghiên cứu khác nhau của nhiều nước, nhiều sử gia nổi tiếng, nhiều góc nhìn, chúng ta mới có cơ hội được đọc nhiều như thế về Napoleon. Tuy nhiên, những cuốn sách dịch ra tiếng Việt về ông cũng như về thời hậu Cách mạng Pháp ở ta vẫn chỉ đếm trên đầu ngón tay, và cuốn tiểu sử về ông của Eugene Tarlé bỗng dưng trở thành một tác phẩm để đời và được coi như sách gối đầu giường của nhiều thế hệ độc giả Việt. Trên thực tế, sau khi được tiếp xúc với nhiều nguồn sử liệu khác nhau bằng ngôn ngữ gốc, được viết ra ở nhiều thời kì khác nhau, tôi cho rằng đấy không phải là một cuốn sách xuất sắc và sở dĩ nó được dịch ra và phát hành rộng rãi, một phần vì thể hiện những góc nhìn kiểu Marx-Lenin về hiện tượng Napoleon.

Đấy không phải là một hiện tượng dễ lý giải. Những góc nhìn trên các quan điểm chính trị khác nhau về ông luôn cho các kết quả về những Napoleon khác nhau, dù tựu trung một điểm là đều thừa nhận ông vĩ đại. Các điểm mốc chính của cuộc đời ông đôi khi được các sử gia coi như những cái mắc áo để treo lên đó các quan điểm của họ. Có không ít sử gia có những cái nhìn khác với Tarlé. Cũng có những nhà nghiên cứu chỉ đề cập rất sâu đến một khía cạnh nào đó trong sự nghiệp chiến chinh của vị Hoàng đế Pháp, thậm chí không ngần ngại đưa ra các chỉ trích nặng nề và do đó, chịu nhiều phản ứng tiêu cực từ những người hâm mộ Napoleon. Sử gia Alan Schom người Mỹ là một ví dụ tiêu biểu. Ông đưa ra không ít các lập luận về sự thiếu phương hướng và ngông cuồng của Napoleon trong cuộc viễn chinh ở Ai Cập, chỉ ra sự điên rồ và không khả thi của cuộc xâm lược nước Anh với việc lập nên trại lính khổng lồ Boulogne. Ông cũng chỉ ra những cơ hội hiếm hoi mà Napoleon đã không nắm lấy nhằm đem lại một nền hòa bình lâu dài cho châu Âu sau khi đập tan Liên minh quân sự thứ ba vào năm 1805 ở trận Austerlitz. Đối với Schom, Napoleon là một thiên tài ghét hòa bình, sùng bái cá nhân và chủ trương xây dựng một nước Pháp hùng cường làm trung tâm của thế giới Phương Tây bằng công cụ là Đại quân của ông.

Hầu hết các nghiên cứu về Napoleon đều dựa vào các ghi chép của những người đương thời với Napoleon, và những ghi chép ấy, tùy theo các quan điểm yêu hay ghét về Napoleon, mà tác động lên các sử gia sau đó. Không ít sử gia có cái nhìn tương tự Alan Schom. Nhưng cuốn sách mà chúng ta sắp đọc ở đây lại không đi theo hướng đó và cũng không đi vào chi tiết phân tích một vài vấn đề về các giá trị mà Napoleon đã tạo ra trong thời đại của ông như cách mà sử gia lỗi lạc Georges Lefebvre đã làm. Andrew Roberts, trong cuốn tiểu sử rất đồ sộ mà các bạn sắp đọc sau đây, không đi theo các hướng đó, mà chủ yếu đi sâu mô tả một cách chi tiết các hoàn cảnh của thời Cách mạng Pháp đã đưa Napoleon lên đỉnh quyền lực, cách mà ông đã giành lấy nó bằng đại bác và lưỡi lê, và củng cố quyền lực bằng chiến tranh, đầu tiên với những người Jacobin, sau đó là dẹp loạn Vandée, và cuối cùng đem chiến tranh ra ngoài biên giới nước Pháp để trở thành chúa tể của châu Âu lục địa trong một cuộc chiến mù quáng chống lại nước Anh nhằm thiết lập một trật tự thế giới do Paris điều khiển. Cuốn sách có rất nhiều chi tiết tôi chưa từng được đọc ở rất nhiều các tác phẩm nổi tiếng khác về Napoleon, thậm chí có những góc đánh giá mới về vị Hoàng đế Pháp thông qua các cuốn hồi kí của người đương thời mà tôi từng được đọc. Tác giả cũng nhìn nhận Napoleon một cách khách quan hơn, khi đánh giá ông trước hết không phải là một vĩ nhân, mà là một con người.

Thực ra, Napoleon là gì với chúng ta? Đối với những nhà sử học, đấy là một kho tàng đáng giá về nghệ thuật chiến tranh, về lịch sử châu Âu thời hậu Cách mạng Pháp và tiền đề cho các cuộc cách mạng tư sản sẽ làm rung chuyển nước Pháp và châu Âu giữa thế kỷ. Đối với nhiều nhà nghiên cứu các phong trào nông dân và tư sản ở các nước bị quân đội Napoleon tràn qua và xâm chiếm, dù ban đầu với bất cứ lý do nào, thì Napoleon hoặc là người đem tư tưởng của Cách mạng vào đất nước họ, hoặc là kẻ xâm lược. Đối với những nhà nghiên cứu nghệ thuật, Napoleon là chất xúc tác để thổi bùng lên chủ nghĩa lãng mạn trong thơ ca và âm nhạc thời đại ấy. Đối với không ít quốc gia, như Italy, ông lại là một nhà giải phóng, người chiến đấu chống lại chế độ phong kiến và châm ngòi cho tư tưởng thống nhất nước Ý, lúc ấy bị chia năm xẻ bảy, mà phải hơn nửa thế kỷ sau, sự nghiệp ấy mới hoàn thành. Nhưng ở Pháp, ông là một người hùng thực sự, dù có những năm tháng mà người Pháp sợ hãi những cuộc trưng binh, căm thù những cuộc chiến tranh không ngớt để đem thân thể người Pháp thành phân bón rải rác trên khắp các cánh đồng châu Âu, do những cuộc chiến lớn nhỏ đã khiến vào năm 1815, năm cuối cùng của những biến động lớn lao đã định hình châu Âu thế kỷ ấy, có những làng sạch bóng đàn ông tuổi từ 15 đến 70. Paris hiện đại được dựng xây trên nền tảng những ý tưởng của ông, những cải cách lớn về quân sự và hành chính từ thời đó đến giờ vẫn được áp dụng từ thời Napoleon, những hoài niệm về một nước Pháp trên đỉnh cao châu lục và thế giới vẫn luôn hiện hữu mỗi khi nước Pháp rơi vào khủng hoảng, và ở đảo Corse, nơi Napoleon đã sinh ra, ông là một tượng đài, một vĩ nhân.

Tôi đã qua thăm nhà ông ở Ajaccio, thủ phủ đảo Corse. Căn nhà to và rộng nằm trong một con ngõ nhỏ bây giờ ăn theo hình tượng của vị Hoàng đế. Trên cửa sổ, những bức tường, những tên quán ăn, nhà hàng, quán cà phê… đâu đâu cũng thấy Napoleon. Ngôi nhà với một khu vườn nhỏ mà ở đó có bức tượng Napoleon ở tuổi thiếu niên như lọt thỏm trong một thế giới thần tượng Napoleon bằng cách kiếm tiền nhờ tên tuổi của ông. Trong ngôi nhà đã được trở thành Bảo tàng cấp quốc gia ấy vẫn còn rất nhiều kỉ vật gắn liền với Napoleon và gia đình ông, trong đó có chiếc giường mà ông đã nằm lại vào năm 1799 và chiếc mặt nạ sáp in hình khuôn mặt ông sau khi mất trên đảo Saint Helena năm 1821. Chiếc giường ấy chính là nơi mà Napoleon đặt lưng lần cuối trên đảo Corse và ông không bao giờ trở lại đây nữa. Napoleon yêu đảo Corse, và hòn đảo này yêu ông, ngày đó đã thế, bây giờ vẫn thế và mãi sau này có lẽ tình yêu ấy vẫn không đổi. Nhưng Corse quá bé đối với ông, và ông muốn ra thế giới. Trong hành trình ấy, Napoleon thậm chí đã từ cách phiên âm họ tên ông theo tiếng Corse bản địa để trở thành một người Pháp chính hiệu. Để rồi đến cuối đời, khi đã sa cơ, ông nhìn lại bản thân mình và thừa nhận rằng, ông luôn là một người con xứ đảo Corse, người đến khi chết trở thành ông vua không ngai trên một hòn đảo khác, và vẫn ngóng về quê hương mình.

Trong những tháng ngày ngắn ngủi bị đầy trên đảo Elba, vị Hoàng đế luôn từ biệt thự của mình ngóng về hòn đảo quê hương, vốn chỉ cách đó chừng chục hải lý. Con người đã chinh chiến trên khắp châu Âu, đã sang tận Trung Đông, đã đạp lên xác chết của hàng triệu người để xây nên những vinh quang cho nước Pháp và bản thân mình, đã không thể về nơi chôn rau cắt rốn những năm cuối đời, và chết ở một nơi cách xa nước Pháp cả vạn dặm, trong cô độc và có thể đã bị hãm hại bởi tay của một thế lực nào đó chúng ta chưa thể vạch mặt sau gần 200 năm. Những câu chuyện, những cuốn sách, các công trình nghiên cứu lớn về Napoleon và thời đại của ông chắc chắn sẽ còn tiếp tục được viết ra nữa, xung quanh cuộc sống và cái chết của một con người đã nằm lại hai thế kỷ trước. Tên tuổi của ông vẫn còn được nhắc tới, thậm chí tranh cãi, vào lúc này. Napoleon Đại đế là cuốn tiểu sử công phu và đồ sộ nhất cho tới nay được dịch cho các độc giả Việt Nam, những người ít có cơ hội được tiếp cận với nhiều công trình nghiên cứu lớn về Napoleon, đặc biệt là bằng ngôn ngữ gốc. Và hy vọng rồi đây, sẽ có thêm nhiều cuốn sách như thế này về ông, thời đại ông và Cách mạng Pháp tiếp tục được giới thiệu cho bạn đọc.

Nhiều năm trước, ở ngoại ô Brussels, Bỉ, đứng trước Đỉnh sư tử, một ngọn đồi lớn được đắp lên ở nơi mà quân đội Anh và liên minh đã đứng trong trận Waterloo, tôi tự hỏi: “Điều gì sẽ xảy ra nếu đạo quân Phổ của Blucher không tới kịp buổi chiều hôm ấy, và làm thay đổi kết cục của trận đánh?” Chắc chắn chiến tranh sẽ lại tiếp tục, hàng triệu người khác sẽ ngã xuống, Wellington không thể trở thành một người hùng và bình minh của châu Âu, một châu Âu mới mẻ đang hình thành, với những tư tưởng của Cách mạng Pháp và sự thúc đẩy các tư tưởng ấy từ chính Napoleon, cũng như những quan hệ đã thay đổi về phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất để chuẩn bị cho một thời kì mới của công nghiệp, của các mối quan hệ giữa các nước lớn trong một thế kỷ hòa bình, trước khi trật tự ấy bị phá vỡ bởi Thế chiến Thứ nhất sẽ không mở ra. Thời đại của Napoleon, với chiến tranh liên miên, phải chấm dứt. Một chiến thắng ở Waterloo có thể là một trở lực cho sự hình thành của một châu Âu mới, với những yếu tố mới đã chín muồi cho một cuộc thay đổi lớn lao không thể cưỡng được, mà chỉ hòa bình mới làm nền tảng cho nó diễn ra.

Những tượng đài kỉ niệm thời Napoleon ở châu Âu như thế nhiều lắm. Có cái lớn, có cái nhỏ, cái chỉ dăm ba dòng chữ hoặc những bia mộ. Trong những năm tháng sống ở châu Âu, với một đam mê nghiên cứu về Napoleon, tôi đã lần lượt qua rất nhiều chiến trường xưa của ông và các đài tưởng niệm, đã đến mộ ông trong Điện Invalides và cũng đã thăm nơi ông ở tại đảo Elba, nơi ông đã bị cầm tù gần một năm trước khi trốn về Pháp cho thời kì 100 ngày. Nhưng tôi ấn tượng nhất là đài tưởng niệm trận Wagram ở ngoại ô Vienna, Áo. Nước Áo thua trận ấy năm 1809, nên đài tưởng niệm rất nhỏ, nằm khiêm tốn ở một giao lộ trong thị trấn. Tượng đài có hai người lính, một người cố giữ cho lá cờ Áo vẫn bay, người kia ngã ngồi dưới chân, có lẽ vừa trúng một phát đạn chí mạng. Nó chính là một biểu tượng ý nghĩa của thời đại ấy. Chiến thắng và chiến bại chỉ là những khía cạnh khác nhau của một thời kì vĩ đại mà hàng chục triệu người đã ngã xuống trong các cuộc xung đột giữa các luồng tư tưởng và phương thức sản xuất khác nhau.

Napoleon chỉ là một nhân vật chính của thời đại ấy, một người đã tạo nên lịch sử châu Âu thời đó, và trớ trêu thay, cũng là một nạn nhân. Của chính ông.

Hà Nội, tháng 7 năm 2017 Nhà báo Trương Anh Ngọc