Chương 20 .

QUANG TÌNH THƯƠNG MẾN,

Kể từ buổi chúng mình chia tay ở ga Làng Giàng đến nay đã hơn chục năm trôi qua rồi. Đã cả chục năm trôi qua nhưng mình vẫn không thể quên được cái buổi chiều mùa đông hiu hắt đó. Con sông Hồng mùa lạnh một dòng le te và bầu trời buồn bã nghiêng nghiêng bóng núi Hoàng Liên phủ phục bên kia sông. Nhớ lắm! Nhớ từng câu chúng mình nói với nhau khi chia tay. Nhớ ngọn gió chiều xông xổng thổi vào cái nhà ga hoang vắng, gây nên những cái lốc xoáy nho nhỏ như báo hiệu cuộc đời gió bụi đang chờ chúng mình ở phía trước. Đoạn trường ai có qua cầu mới hay!

Nhớ lắm, Quang Tình ơi, chúng mình cùng một lứa bên trời lận đận. Nhớ nỗi buồn thương lúc li hương trong dáng hình và ánh mắt sầu thương đến não lòng của Thắm, dẫu cả chục năm đã qua như một mảng thời gian tuột đi khỏi tầm tay. Thời gian! Thì vẫn thế, như một khái niệm triết học cổ xưa: Nó không có điểm đầu không có điểm cuối, vô thủy vô chung. Nhưng thời gian có một khả năng hiếm có là sức chứa của nó thì vô tận. Nói thế cũng là để thanh minh cho mình. Mình bị kéo căng trong các sự kiện và chưa quy đồng được tất cả vào một mẫu số chung để hồi tâm và do đó có thể viết thư nói với cậu những điều gan ruột nhất của mình.

Quang Tình ơi. Không hiểu sao, chia tay ngày ấy, biết là cậu đã rơi vào hoàn cảnh cực kỳ bi thảm, nhưng mình vẫn tin tưởng ở cậu vô cùng. Quang Tình - một bản lĩnh văn hóa, một tâm hồn nồng say lý tưởng, một con tim yêu thương dạt dào. Con người ấy trong lúc bản thân mình bị bạc đãi đến kiệt cùng, vẫn còn một tiếc nuối, một tình thương gửi lại cho những người học trò của mình từ nay không được mình dạy dỗ. Con người ấy trước sau chắc chắn vẫn là nó thôi. Vẫn là một cốt cách dấn thân bảo vệ giá trị của mình khi quyết trồng cho được một hốc bí đao bốn chục kí. Con người ấy đã làm việc là say sưa hết mình, chứ đâu có tính đếm là ba mươi hay bao nhiêu đó trong một lần đào một loạt hố trồng cây lấy thành tích kỷ niệm một ngày lễ lớn.

Quang Tình ơi. Người thầy giáo yêu nghề đắm đuối ơi. Túng thì phải tính. Đói thì đầu gối phải bò. Nhưng, Quang Tình à, mình có một ông bạn thân là nhà văn Bùi Bình Thi nổi tiếng. Ông có tầm kiến văn rất sâu rộng. Đặc biệt ông am hiểu kỹ càng lịch sử Hội thánh. Nghe mình kể chuyện Quang Tình, ông bảo: “Tốt! Ông Giu-xe lấy bà Ma-ri, cha nuôi của Đức chúa Giê-xu, đời thứ 45 của vua Đa-vít người Itxraen, chính là xuất thân thợ mộc. Còn Đức chúa Giê-xu từ năm lên ba đến năm mười tám tuổi đã làm nghề mộc cùng bố nuôi đó! Và đây là một đoạn ở trong Kinh Cựu ước: ‘Người thợ mộc xứ Galilêa ấy đã lang thang khắp nơi để chữa bệnh cho dân chúng và rao giảng sự bình đẳng cho mọi người.’”

Chà chà... Tại sao mình lại biết giờ đây Quang Tình đã là một chàng phó mộc nhỉ? Bí mật sẽ được bật mí sau khi Quang Tình đọc hết lá thư này. Quang Tình ơi. Mình là một thằng sống ở đâu cũng bị mọi người chụp cho cái mũ tự kiêu tự đại. Mình không thanh minh. Vì có cái gì hơn người thì anh ta mới dám tự kiêu tự đại chứ! Và nói thật, chính là cái thiên hướng say mê triết học, khoa học nhân văn và xã hội có sẵn trong mình, do ông bố mình truyền lại cho, đã cho mình cái khả năng hơn người đáng tự hào đó!

Quang Tình ơi! Ngã ba Việt Trì-Bạch Hạc. Vùng đất tổ. Những cây hồng cho thứ quả ngọt lịm mà không hột. Ngọn gió sông lồng lộng phóng túng. Những đàn chim ngói bay rợp cả một khoảng trời. Hồng Hà mênh mông, trôi cát tới chân làng quê. Cuối sông ngoài bến Việt Trì có những chàng áo nâu về dòng nước vui tràn trề. Và đến đây thì Quang Tình chắc là biết rồi. Và chắc chắn là mình phải xin lỗi Quang Tình đã, xin lỗi vì phải động đến một sự kiện mà Quang Tình không muốn nhắc đến lần thứ hai. Quang Tình đã nộp đơn xin vào Đảng. Và sau những cử chỉ lời nói đáng gọi là thô bỉ khả ố của ông Hủ, Quang Tình đã hoàn toàn thất vọng và đã muốn quên hẳn đi chuyện này vì cho rằng đó là hành động thể hiện sự cầu xin hèn yếu, không xứng đáng. Không phải thế đâu. Ai mà chẳng muốn được đo mình bằng cái thước đo của thời đại. Ông thân sinh ra Quang Tình cũng vậy.

Mình đã về vùng Ngã ba Việt Trì-Bạch Hạc ấy ở với ông thân sinh ra Quang Tình đến nửa tháng trời. Đến đây thì mình mới hiểu Quang Tình có hai quê. Một, nơi vợ chồng bạn đang ở, một ngôi làng nghèo nàn ngoại vi thành phố, đó là quê nội của bạn. Còn vùng Ngã ba Việt Trì-Bạch Hạc đây là quê ngoại của bạn, nơi ông thân sinh ra bạn sinh sống với ý chí giữ gìn nghề canh cửi của bà mẹ. Làm con phải giữ nghề cha mẹ mới ra người hiếu nghĩa!

Giồng thì dâu, giồng thì dâu

Anh về đất bãi, giồng dâu chăn tằm

Ấy ai là khách tri âm

Nhìn theo thế sự âm thầm cũng lắm khó coi

Chúng anh đây là giống con nòi.

Quang Tình à. Đó là những ngày đầu một mùa hè. Và mình đã hào hứng vô cùng trong vai một đảng viên cũ đi xác minh lý lịch của Quang Tình, người đã có đơn xin vào Đảng.

Nói thực nhé. Ông cụ đã thực sự hấp dẫn mình. Và mình tin chắc là Quang Tình dù là người con đích thực của ông cụ nhưng cũng chưa hiểu hết ông cụ đâu. Vầng trán cao rộng. Gương mặt vuông vức, quắc thước, vẻ cương nghị hiển hiện ở cặp mày rậm thẳng, che đôi mắt sáng trong. Cụ có khuôn miệng rộng, luôn cởi mở vì nụ cười rộng lượng. Giọng cụ sang sảng. Bước đi của cụ khoan thai, đĩnh đạc. Sau này mình và cụ vẫn trao đổi thư từ, qua cụ, mình biết Quang Tình đã đi học nghề mộc như thế nào.

Cụ là con trai một ông thầy đồ dạy học ở Phố Hiến, Hưng Yên đầu thế kỷ XX. Nhỏ học chữ nho, lớn hơn học trường Pháp Việt. Trong cụ hài hòa cả tinh hoa cổ lẫn kim.

Năm 1949, ba mươi sáu tuổi, ông thân sinh ra Quang Tình gia nhập đội ngũ giáo viên Bình dân học vụ và được điều lên Lai Châu. Giáo viên Bình dân học vụ ở miền núi những năm đó thực chất là anh cán bộ quần chúng cơ sở. Nào hãy xắn tay áo lên: Vận động trẻ em đi học. Dựng trường sở. Huấn luyện chính trị cho thanh niên. Phát triển dân quân du kích. Tổ chức chống biệt kích thám bảo... Tất cả những hoạt động đó đã vào thơ văn ghi chép của cụ trong Liên sơn thi tập, Vạn lý đường trường thi... nay còn thấy trong thư viện gia đình cụ với cả ngàn cuốn sách quý.

Quang Tình ơi, ông thân sinh ra bạn, một nhân cách đẹp theo cách riêng và độc đáo, tiếc thay trong một khung cảnh văn hóa hẹp hòi, mang thiên kiến giai cấp nặng nề đã bị nhìn nhận một cách sai lệch. Chính là ông Hủ đã phản đối kịch liệt việc gia nhập Đảng của Quang Tình. “Đồng chí Đình có nhận xét rất tốt về ông cụ thân sinh ra thầy giáo Quang Tình như thế. Nhưng tôi có hỏi những người cùng thời với ông cụ thì người ta chê bai nhiều lắm!” - ông Hủ nói gay gắt. “Cán bộ gì mà cứ sáng mồng một Tết hàng năm lại gọi con trai tới, lấy bút lông chấm mực Tàu phóng xuống mặt giấy hồng điều một chữ đại tự. Năm thì chữ Tài, năm thì chữ Đức, gọi là cho chữ con để con đinh ninh ghi tạc suốt năm trời! Còn dạy con thì toàn là những khái niệm nhân, nghĩa, lễ, trí, tín sặc mùi Khổng Mạnh.”

Ông Hủ và những người như ông có biết đâu tầm vóc lớn về nhân cách và tư tưởng của cụ. Biết là Quang Tình gặp tai nạn, cụ nói gì, Quang Tình có biết không? “Sống là khó thế đấy. Làm thì có kẻ phá. Giỏi thì có kẻ ghen. Không ra gì thì bị mọi người khinh. Vậy thì con người phải sống với đạo đức mới khỏi mang hệ lụy!”

Quang Tình thân yêu ơi! Quang Tình đã thất vọng. Nhưng Quang Tình hãy nhớ: Bà Indira Gandhi, nguyên thủ tướng Ấn Độ, đã từng nói: “Con cái không phải là con cái. Chúng là ước mơ của cha mẹ chúng.” Mình muốn nói thêm: Chúng ta là con của những người cha tri thức có nhân cách. Và bây giờ, nhìn lại chặng đường đã đi thì có thể nói, Quang Tình thực sự đã làm một cuộc dấn thân mới để bảo vệ những giá trị chân chính của mình. Quang Tình đã chứng tỏ cho mọi người biết rằng: Cuộc sống không có quan phương, mình nhấn mạnh, cuộc sống không quan phương, là một trường sinh động vô cùng phong phú và tốt đẹp. Cuộc sống ở đó, con người sẽ được chứng tỏ là nó nếu nó tự tạo được giá trị cho nó và cho cuộc đời. Cây đời thì xanh tươi, lý thuyết thì xám xịt. Bao nhiêu năm nay ta ăn cơm ta không đi cày. Bao nhiêu năm nay ta ăn cơm ta đi theo thầy. Quang Tình có biết và có nhớ bài hát đó không? Không hiểu sao, nghĩ đến bạn, mình lại hát thầm bài hát đó.

Bây giờ mình nói qua về mình. Thực tình là mình đã gặp may mắn hơn Bùi Lễ và Quang Tình. Đúng là mình đã ứng dụng phương châm xử thế Tùy thời chi nghĩa đại hỷ tai! Và không phải là không thành công. Thêm nữa, mình có ông bố làm luật sư từ Pháp về, tham gia công việc của Nhà nước từ cuộc kháng chiến chín năm chống thực dân Pháp. Ông có uy tín với nhân dân và các cấp lãnh đạo. Mình thừa hưởng được chút tài lộc của ông. Sau khi ông Hủ bị kỷ luật, mình lên thay ông ấy. Hai năm sau mình đi học trường Đảng cao cấp, rồi về làm thư ký riêng cho bí thư tỉnh ủy. Ba năm sau, mình được đề bạt Viện phó, rồi Viện trưởng Viện Khoa học Nhân văn và Xã hội Trung ương và được phong hàm Giáo sư năm 42 tuổi. Nhưng kết cục thì mình cũng không thoát khỏi số phận nói chung dành cho những kẻ có tí tri thức như bọn mình.

“Cách mạng nào bên cạnh những mặt tốt đẹp cũng có cái ngu xuẩn của nó!” Chắc là Quang Tình còn nhớ. Và mình nhớ là khi nghe mình nói câu đó ở sân ke ga Làng Giàng buổi tiễn đưa gia đình Quang Tình về quê, cả Quang Tình và Bùi Lễ đã tỏ ra sửng sốt và có phần e ngại cho mình. Và các bạn đã đúng.

Bây giờ hãy chịu khó nghe mình cà kê dê ngỗng một tí nhé.

Cách đây ba năm, Ban thường vụ tỉnh ủy tỉnh K. ra nghị quyết Về công tác lý luận trong giai đoạn hiện nay. Nhằm làm sáng tỏ những vấn đề cơ bản nói trên, trên các tờ tạp chí lý luận chủ yếu của tỉnh rộ lên cả một loạt bài của các vị có chức sắc lớn, nội dung là cổ động cho công cuộc dân chủ hoá sinh hoạt lý luận. Thôi thì đủ các lời hay ý đẹp. Nào là: “Người lãnh đạo phải biết nghe những lời trái tai. Lãnh đạo khoa học càng phải như vậy. Phải lãnh đạo khoa học bằng thái độ khoa học.” Nào là: “Ai thấy đúng mà không dám bảo vệ, thấy sai không dám đấu tranh, thì người đó đã mắc triệu chứng bệnh hoạn và không còn là người mác xít nữa.”

Một cách thật sự nhiêm túc, mình đã tham gia cuộc hội thảo mang tên là Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng, ở tỉnh K. nọ vào các ngày 11 và 12 tháng 5 năm đó, bằng một bài viết dài 3.000 từ.

Trong tham luận này của mình, sau khi khẳng định: một tổ chức chính trị lãnh đạo đất nước không thể ai khác là Đảng Cộng sản Việt Nam, mình giải trình ý kiến của mình về vấn đề Đảng làm gì và cách tổ chức lãnh đạo thế nào trong khi chính quyền nhà nước là của dân, do dân và vì dân; nói cách khác là cần phân định rõ chức năng giữa cơ quan Đảng và Nhà nước; Đảng làm gì và chính quyền làm gì? Thế thì có gì là sai, là không được phép, nếu trong một hội thảo nội bộ, mình được trình bày những quan điểm, những suy nghĩ và đề nghị của riêng mình?

Tham luận của mình được Hội nghị nhiệt liệt hoan nghênh!

Thế mà không hiểu thế nào, đùng một cái, mình nhận được quyết định phải làm bản kiểm điểm, và lập tức phải từ nhiệm chức Viện trưởng, tụt xuống làm cán bộ nghiên cứu! Điều rất mù mờ nữa diễn ra đồng thời còn là không hiểu bằng con đường ton hót tâng công ác hiểm nào mà từ tỉnh K. nọ lan lên, rồi truyền đi khắp chốn cùng nơi câu nói bị cắt xén hết tinh thần biện chứng của mình: Cách mạng nào cũng có sự ngu xuẩn của nó. Và đó chính là căn cứ để các vị có thẩm quyền vốn không ưa mình phán xét tội lỗi của mình!

Ô hô! Văn chương nhiều nỗi đầy vơi

Ý xoàng mà vẫn khối người đánh ghen

Phẩm tiên rơi xuống tay hèn

Tiểu nhân ác ý một phen làm ồn.

Nhiệt tâm cùng với nước non

Bốn phương bè bạn vẫn còn ngóng trông

Vẫn còn những đoá sen hồng

Vẫn còn bát ngát rừng thông giữa trời

Đã sinh ra để làm Người

Thì tình yêu nước trọn đời sắt son.[5]

o O o

Quang Tình thân yêu!

Cách mạng nào cũng có cái ngu xuẩn của nó. Mình lấy ý tưởng đó ở câu nói sau đây của Lênin in trong Lênin toàn tập, tập 4, trang 277, Nhà xuất bản Tiến Bộ, Mátxcơva năm 1976: ”Về mặt lý luận: Trong thời kỳ cách mạng cũng như trong bất cứ lúc nào, người ta đều mắc những điều ngu xuẩn, Engels đã nói như thế và đã nói đúng - cần phải cố gắng làm sao để mắc thật ít những điều ngu xuẩn và sửa chữa thật nhanh chóng những điều ngu xuẩn đã mắc phải.” Ý tưởng ấy không chỉ là một lời phê phán. Nó mang tính xây dựng. Nó không khiến ta đau đớn. Nó khiến ta nhẹ lòng.

Nền Văn học ta và cả thế giới những năm gần đây quả là đã có những bước phát triển mới rất quan trọng. Nó dân chủ hơn. Nó gần gụi cuộc đời hơn. Nó phong phú hơn. Thôi thì đủ các trào lưu với các danh xưng nghe thật nức lòng. Văn học Sám hối. Văn học Vết thương. Văn học Thức tỉnh. Văn học Tự thú. Văn học Tố cáo. Với cả loạt tác phẩm đủ hết các thể tài, từ truyện ngắn đến tiểu thuyết, bút ký, hồi ức... được coi như các best-seller. Thôi thì tùy! Dẫu sao thì văn chương cũng vẫn là nơi con người dành được tự do và có quyền bộc lộ cá tính hơn ở đâu hết. Tuy nhiên thì hình như câu chuyện xem ra cũng không đơn giản một chiều như vậy, theo thiển nghĩ của mình. Là bởi vì nghĩ đi thì cũng cần nghĩ lại. Là bởi vì, một khi đã thừa nhận rằng, sự ngu xuẩn lầm lỡ là thuộc tính chung của các cuộc cách mạng thì cùng với lòng căm giận còn có thể có một thái độ khác nữa. Và với sai lầm phi tự giác của những người bạn bè, của đồng nghiệp thì rất có thể còn có một cách ứng xử khác nữa, hợp tình thuận lý hơn. Cô Tấm không nhất thiết phải bầy ra cái trò lừa cô Cám em gái mình tắm nước sôi để thành mắm. Không nhất thiết phải sử dụng cái quy tắc nhân-quả ác giả ác báo ở đây. Ấy là chưa kể, suy đi ngẫm lại thì có khi cũng phải thừa nhận, rằng trong lẽ phải có người có ta! Ấy là chưa kể, nhiều khi cũng phải thấy rằng, tha cho thì cũng xong đời, bằng không thì cũng ra người nhỏ nhen. Khái niệm người quân tử và kẻ tiểu nhân ở thời hiện đại này xem ra cũng chưa phải là quá lỗi thời, không còn ích dụng. Hận thù có thể làm cho con người dũng cảm thêm lên, mạnh mẽ thêm, nhưng chỉ có bao dung thể tất mới khiến con người có đạo đức văn minh. Lịch sử sẽ phán xét kết luận những gì thuộc về lịch sử. Mình nghĩ thế có đúng không? Mong có dịp chúng mình gặp gỡ và trao đổi cùng nhau, Quang Tình à.

Cho mình thăm và bầy tỏ tình thương mến cùng những ước mong tốt đẹp nhất dành cho Thắm và hai cháu của Quang Tình.