Chương III

Năm ấy tôi mất việc ở Vàng Danh về Hải Phòng thì lại bị ốm và ốm nặng hơn mọi lần trước. Tôi không những đau bụng mà còn sốt nữa. Có những cơn sốt xong thì đau, hay đau xong thì sốt, hay vừa đau vừa sốt, lần nào cũng ngất đi. Theo cụ lang này, lang nọ bảo tôi đau gan, đau mật, tỳ phế hỏng cả. Đi khám đốc tờ, đốc tờ phê cả đau gan và dạ dày, nhưng gan nặng hơn. Mẹ tôi phải đưa tôi về Nam Định là quê nhà, gửi tôi ở đây uống thuốc và nghỉ ngơi. Hôm tôi kịch bệnh, đi khám đốc tờ về, không để mẹ tôi ngỏ hết ý, tôi nhận nhời ngay.

"Nhà tôi, như anh đã biết, có hai em gái thì đi làm cả. Mẹ tôi vừa xay bột quấy bánh, đi chợ mua thịt, mua cua về nấu,vừa bán hàng thì chăm sóc tôi sao được? Vì một lẽ nữa. Nhà tôi chỉ có hai gian, giường ngủ, chõng hàng, củi đóm, nước nôi cứ chen chúc với nhau. Dọn hàng miếng chín mà có người rên rỉ, nằm lù lù ngay giữa nhà thì ai dám vào ăn uống. Vả lại, lần ấy tôi thấy gần hết hy vọng rồi, không nên để nhà mang công mắc nợ thêm nữa mà rồi cũng phải nhìn tôi chết!

"Thu xếp xong hàng quán, còn đôi mâm đồng, và cặp áo the sắm từ hồi sắp đi lấy chồng, mẹ tôi bán nốt lấy tiền đưa tôi về quê. Mẹ tôi nói năng với không biết bao nhiêu người. Nào một ông chú nhà nghèo nhưng có tiếng là danh y; cả các quan thượng, quan án, ốm nặng hay là mắc phải chứng bệnh nguy hiểm, bệnh lạ đã chữa ở đốc tờ Tây không khỏi đều phải cho người đánh xe ô tô đến tận nhà đón ông xem mạch kê đơn bốc thuốc cho. Nào một bà dì có một người con gái làm anhphiamiê xếp nghe đâu được các quan đốc mến lắm, nếu cùng quá sẽ nhờ đến thế lực y xin cho tôi vào nằm nhà thương. Nào một chị em đôi con dì với mẹ tôi, bán "lêghim"; tôi có muốn ăn quả cam, quả táo cũng có chỗ mua rẻ...

"Thấy mẹ tôi bòn nhặt không được chục bạc mà định nhờ cậy gửi gấm ngần ấy người chạy chữa cho tôi, tôi chỉ càng thêm mủi lòng.

"Trước mặt mẹ tôi và các bà con thăm hỏi, tôi càng phải tươi tỉnh. Hôm cuối cùng, mẹ tôi ở lại với tôi; mẹ tôi vừa đấm bóp và chườm cho tôi, vừa luôn luôn nhắc nhủ tôi phải yên trí mà thuốc thang tĩnh dưỡng. Ngày một ngày hai, mẹ tôi chạy vạy thêm được thì thế nào cũng gửi tiền cho tôi. Rồi chỉ hơn tuần lễ sau, mẹ tôi sẽ về thăm. Hay quá ra, mẹ tôi sẽ bán lại cả cửa hàng, về ở hẳn với tôi.

"Bấn bíu ở Nam Định với tôi được năm hôm mẹ tôi mới chịu ra Hải Phòng. Nhìn mẹ tôi đội cái thúng hôm kia đây đầy những sách báo, quần áo, đồ dùng của tôi, giờ lại chất nặng, làm mẹ tôi đỏ tía cả mặt, những khoai sọ mua để luộc bán gỡ suất tầu, tôi muốn òa lên khóc như một đứa trẻ bị đưa đi bán làm con mày con nuôi, lúc mẹ bỏ mình trở về nhà chịu đói khổ vậy!

"Nhà mẹ tôi gửi tôi thuộc về họ nội. Bà chủ nhà tôi gọi bằng bà cô. Bà là người sau đốt ông nội tôi. Từ ngày có tôi, đâu được hai năm Tết mẹ tôi đưa tôi về thăm bà. Sau ngày thầy tôi mất thì mẹ tôi và tôi về một lần nữa, rồi từ đó đến nay gần mười năm, bà cô tôi và chúng tôi không có thư từ gì cho nhau cả. Tới năm người em gái họ tôi lấy chồng, nhà tôi cũng chỉ gửi thư về mà không có đồ mừng. Nhà bà tôi ở gần bờ sông, vừa làm nghề ruộm vải, bán vải, vừa nuôi lợn, trồng rau trong một xóm đạo toàn tòng, gần nhà thờ.

"Năm hôm, bảy hôm, mười hôm... hai tuần lễ đằng đẵng. Tôi uống được mười thang thuốc của ông chú bốc cho chỉ lấy có nửa tiền thì đỡ sốt, đỡ đau. Mỗi bữa tôi có thể nhón nhén được lưng cơm. Đi đi lại lại một lúc ngoài sân thấy dễ chịu. Hai bắp chân đã lại có tí thịt. Đêm nằm, xương hông đỡ chối và bớt nói mê nói sảng.

"Thì ra đau ốm như tôi chỉ có thuốc thang cẩn thận và nghỉ ở một nơi thênh thoáng thì không cần phải như đắp thuốc vào người, chạy chữa hết cụ lang này đến đốc tờ kia mới bớt bệnh! Nhưng trong khi bệnh tình giảm đi, tôi lại bị một sự lo buồn khác. Mẹ tôi, lạ quá, đã nói chắc với tôi như trên kia nhưng tôi chờ hơn nửa tháng rồi mà vẫn không thấy về. Đã thế tôi lại không nhận được một bức thư nào, một nhời nhắn hỏi, một đồng nào gửi thêm. Trước tôi chờ đợi còn tính từng chuyến tàu thủy, từng chuyến ô tô. Sau tôi phải tính từng ngày, từng phiên chợ. Không chịu được, tôi viết luôn hai thư cho mẹ tôi. Hết sáng sớm lại đến chiều, tôi không ra tận đầu đường thì cũng ra tận đầu ngõ đón người Sở dây thép và trông hút những xe tay ở đằng xa mà phấp phỏng với những dáng người ngồi xo xúi giữa những thúng mủng kiểu mẹ tôi.

"Trong khi ấy sự lặng lẽ xung quanh tôi càng lạnh lẽo, càng sâu xa. Nhất là với người cô và vợ chồng người em gái họ tôi. Như khi thoạt tiên tôi về ở, cô tôi và vợ chồng người em gái kia không hề hỏi han gì đến chuyện bệnh tình hay tin tức nhà tôi cả. Trừ hai bữa cơm, tôi ngồi vào mâm cơm chào "mời bà, mời cô" thì được cô tôi đáp: "Anh ăn đi" còn vợ chồng người em gái tôi, khi tôi mời "cô chú" thì vợ chồng y đáp: "Anh xơi cơm"... "Mời anh xơi cơm", ngoài ra không một dịp nào tôi được bắt nhời hết!

"Có phải vì tiền, vì sự phiền nhiễu không? Tôi về ở đã hơn nửa tháng. Một chục bạc của mẹ tôi bòn nhặt, đã tiêu hết ngay trong tuần lễ đầu tiên trả tiền thuốc, tiền cam, tiền đường. Tuy tôi không ăn uống gì nhưng ngày ngày hai bữa cháo và siêu thuốc cũng làm chị Nụ phải thêm một bếp và nhiều lúc phải vừa dỗ em khóc vừa trông bếp. Không hiểu bà cô tôi có đưa thêm tiền cho ông chú tôi không mà ông chú tôi vẫn bốc thuốc cho tôi. Và u em thỉnh thoảng đi chợ về vẫn đưa cho tôi trứng gà, cam. Không! Tôi không muốn thế! Có gì thì cô tôi cứ tính chẻ hoe ra cho tôi biết rằng bà cô tôi đã phải ứng cho tôi bao nhiêu tiền. Hoặc không là cô tôi, thì người em gái tôi cứ việc giục hỏi tôi xem tiền nong ra sao. Đây họ không nói gì cả, không nói một câu gì cả, không hỏi tôi, nói với tôi một tiếng gì cả!

"Tôi muốn uống thuốc thì sắc thuốc. Tôi không ăn cháo thì thôi nấu cháo. Tôi ra ngõ hay đi đâu thì tôi đi. Tôi đọc sách thì có cái võng ngoài hàng hiên, tôi mắc lên nằm cả đêm cũng mặc. Tôi sống như người của một thế giới khác. Chung quanh tôi chị Nụ, u em, bõ già cũng xa lạ với tôi như cô tôi và vợ chồng người em gái tôi. Chị Nụ bế em thổi cơm thì bế em thổi cơm, và u em giã nâu, gánh nước, nhuộm vải phơi vải, gánh hàng đi chợ, băm bèo nấu cám, cuốc vườn thì cứ cắm cúi mà làm. Tôi có tha thẩn đến hỏi chuyện, chỉ được câu trước câu sau, ba người lại im bặt, hốt hoảng trông lên nhà, trông ra ngõ, đoạn lang lảng tránh tôi.

Chỉ đặc biệt có khi nào tôi đau hay lên cơn sốt, họ bưng thuốc, bưng cháo cho thì họ mới đến gần và hỏi nói với tôi. Còn khi tôi xem sách báo hay cầm sách báo đến bên họ, thì họ bàng hoàng, sợ sệt và phải tránh tôi cho mau, nhất là khi thấy quyển sách tờ báo lại ở ngay trước mặt họ.

"Nhưng cô tôi và em gái còn có lúc gắt mắng to tiếng với người làm trong nhà và nhòm ngó đến tôi, chứ người chồng em gái tôi thì tuyệt nhiên không bao giờ y để mắt đến tôi, dù tôi ngồi ngay trước mặt y. Trong những câu chuyện với vợ và mẹ vợ y mà tôi để ý, tôi chỉ thấy y nhếch mép cười nhạt và gật đầu, có đáp thì nói trống không, lơ đãng mấy câu rồi y đứng lên ra sân. Những lúc y chăm chú nhất, nét mặt có linh hồn nhất, là những lúc y xem ngắm nghía tỉa tót giàn hoa, chậu cảnh, bể cạn, và những buổi chiều y thay bộ áo lục mỏng, dắt hai con đi chơi.

"Y là con một viên lục sự. Y làm ở tòa án. Nghe đâu y đỗ bằng thành chung, cô tôi phải cưới rể. Tiền lương của y, cô tôi thường khoe với mọi người: "Anh ấy tháng tháng đưa về cho mẹ con nó ba bốn chục đồng ấy, nhưng tôi đều cho cả, để mẹ con nó ngồi bát họ cùng mấy năm rồi xem có cái nhà nào ngoài phố thì mua".

"Người độc nhất để tôi gần gũi và hỏi nói ở trong nhà chỉ có bà cô tôi. Nhưng bà tôi mắt kém, chân bị run gân, cả ngày chỉ ngồi ôm cháu ở trong giường, nếu không thì lại đọc kinh và lần tràng hạt. Chuyện bà tôi không bao giờ không có những câu: "Ơn Chúa thương! Chúa đã định! Thánh ý đức Chúa giời. Nước thiên đàng v.v..." và cuối cùng bà tôi lại bùi ngùi, tha thiết bảo tôi:

"- Mọi sự ở trên thế gian này đều do thánh ý bề trên định cả. Con phải hết lòng trông cậy ơn Chúa mới được. Thế gian này càng ngày càng nhiều những chước mốc ma quỷ, làm mất ơn Chúa. Con phải giữ cho vững đức tin, chịu đựng mọi sự khốn khó, mà vì ơn Chúa, nên các con chiên phải chịu phạt để chuộc các tội đã làm Chúa Giêsu đóng đanh chịu chết!".

"Bà tôi nói và ứa nước mắt. Gian nhà lặng hẳn đi. Trông lên bàn thờ những tượng ảnh đều đăm đăm nhìn xuống chúng tôi. Bà tôi giơ giơ chùm ảnh tượng bằng đồng, bằng bạc, bằng gỗ, hít hít và ấp ấp vào mắt. Bà tôi vuốt mặt, mếu máo nói như nói với những cái gì vô hình ở chung quanh, ở trong đầu mình:

"- Giêsuma! Lửa địa ngục là lửa sinh, lửa diêm, lửa đời đời. Xin Chúa ngoảnh mặt thương xem đến con trong giờ lâm tử. Giêsuma! Giêsuma! Lạy Chúa con...

"Tôi lại sốt, lại đau và đêm lại nói mê sảng, nhưng tôi không thấy mong mẹ tôi lắm nữa. Tôi cũng không đau tủi nhiều quá vì tưởng đến sự bơ vơ, cô độc của mình. Tôi chuyển sang nghĩ đến mẹ tôi và em gái tôi.

"Không khéo chính mẹ tôi bị ốm nặng, hoặc em tôi bị một hoạn nạn gì đây. Phải! Chỉ có mẹ tôi ốm nặng hoặc em gái tôi bị kẹp máy, bị điện hút hay bị bắt, bị giam chứ không thể vì nhà ế hàng, vì không còn vay mượn ai được, vì con cái mất việc bởi mẹ tôi và hai em gái tôi là những người có thể nhảy vào lửa chết thay con, thay anh cũng được kia, mà lại bặt tin tức như thế!

"Xóm tôi ở là một trong những xóm nghèo khổ nhất của Hải Phòng.

"Một nửa xóm là thợ Máy tơ, phu Sáu Kho và làm thợ trên phố. Một nửa là những người buôn thúng bán bưng lần hồi ở các chợ, các bến, các ngã tư, cột đèn, máy nước. Thêm vào đó còn có những me Tây, lính khố đỏ, du côn anh chị và cờ bạc. Hàng mẹ tôi dọn thấy ai vào mà chẳng chào, chẳng bán? Hai em gái tôi thấy ở đâu, thấy ai có việc gọi mà chẳng đi làm! Khốn nạn! Không may một món hàng  lậu, hàng ăn cắp ở ngoài Sáu Kho hay ở trên phố đem gửi mẹ tôi hay nhờ em tôi mang đi bị khám, bị bắt... Khốn nạn! Một đội xếp, một mật thám nhất là một xếp Tây, một đốc công Tây nào đó muốn "gọi" em gái tôi "đi" với chúng như thường gọi những người con gái sạch sẽ làm ở Sáu Kho, Máy tơ, buôn ở cổng chợ, ở đầu máy nước, nhưng em gái tôi không nghe, thì chúng xoay ra kiếm chuyện nhà tôi nhân một vụ gì đấy!...

"Nhưng, không phải vì những cớ trên kia mà gia đình tôi tan nát. Mẹ tôi cũng ốm, ốm nặng còn hơn tôi. Còn hai em tôi bị bắt, bị bắt vì...".

... Giang ngừng lại. An chờ một sự thay đổi trên nét mặt và trong giọng nói của Giang. Nhưng nét mặt Giang vẫn lặng lẽ với đôi mắt sâu xa, và, Giang nói tiếp vẫn dẽ dàng, đậm đà:

"- Hai em gái tôi bị bắt như những kẻ lầm than khác không thể chịu hơn được nữa sự bóc lột, áp bức mà phải... Giang lại ngừng lại. Mày Giang hơi nhíu, Giang thở một cái mạnh:

"Phải... phải thế nào, chắc anh cũng biết. Đứa em lớn tôi bị đánh, ở mật thám ra ít lâu thì ho ra máu chết. Một đứa không được ở Hải Phòng nữa sau về Nam Định quản thúc. Chỉ vì sợ tôi liên luỵ, nên mẹ tôi tuy ốm nặng và bị mất một khúc ruột mà cố không nhắn tin, không viết thư cho tôi.

"Đứa em tôi bị chết ấy, đúng hai mươi tuổi, An ạ. Chính tôi đã dạy cho biết đọc, biết viết. Và những cuốn sách đầu tiên cho nó đọc cũng là những cuốn sách đầu tiên tôi đã được đưa đọc mà chắc anh đã biết là sách nói những gì...

"... Chờ thêm mấy ngày nữa không nhận được tin tức gì của mẹ tôi, tôi thấy phải đi đến một quyết định. Hoặc tôi ra Hải Phòng. Hoặc tôi có ở đây uống thêm mấy thang thuốc nhưng tôi sẽ không ăn uống gì ở nhà bà cô tôi, và phải đi tìm ngay việc làm.

"Qua một đêm không sao chợp được mắt và chờ mãi tới sáng rõ, tôi dậy mặc quần áo dài tử tế, giả vờ đi chơi sáng ngoài bờ sông. Tôi xuống phố bán cho một hàng đồ cũ cái áo và cái quần chúc bâu mới nhất của tôi lấy hai đồng. Bữa cơm chiều xong, đông đủ mọi người uống nước, tôi đưa tiền cho cô tôi xin phép từ mai không ăn cơm nhà.

"Để tôi dứt nhời hẳn, cả cô tôi và người em gái họ đều hỏi tại sao như thế và trách tôi lại nghĩ ngợi xa xôi gì. Tôi phải lấy một vẻ mặt cảm động và một giọng nói rất tha thiết mà phân trần không phải như thế. Tôi bảo tôi đã khỏe và tôi vừa tìm chỗ ăn làm tử tế. Tôi kèm mấy đứa bé cho nhà một người bạn. Công việc này nhàn lắm. Tôi chỉ phải đi dạy mỗi ngày giờ rưỡi buổi trưa và giờ rưỡi buổi tối. Tôi cùng bọn học trò ăn cơm rồi bảo chúng nó học. Ngoài ra nhà chủ còn trả cho tôi một món tiền để đi xe và tiêu vặt. Món tiền tôi đưa hôm nay là tiền nhà người bạn đưa tôi trước để tiêu.

"Thế là từ hôm ấy những quần áo, sách học, những tập truyện và những tập thơ loại giấy đẹp của tôi lần lượt bán đi. Rồi cứ hai buổi lúc học trò về, tôi lại mũ áo ra đi ăn ở những hàng cơm đầu ghế như bây giờ, nhưng ở những chỗ hẻo lánh nhất, mỗi bữa chỉ năm xu hay quá miệng lắm thì bảy xu. Tôi đi như thế vừa hỏi han nghe ngóng công việc. Nhiều lúc thật là xót xa vì tôi thấy tôi lại hy vọng cái việc đi dạy học bịa đặt kia có thể thành sự thật cũng nên.

"Chính lại là thời kỳ tôi hồi sức và ăn trả bữa. Tôi ăn xong chỉ một lúc lại thấy đói cồn, đói cào. Thức khuya đọc sách, càng thấy đói hơn. Và sao tôi thèm thịt, thèm thức ngọt thế? Cảm xúc và tâm trí tôi luôn luôn bị cháy lên, luôn luôn rời rã hẳn ra vì những hình ảnh, mùi vị. Những hàng cao lâu lừng mùi xào nấu... Những hàng thịt quay, giò chả mỡ nhờn dao thớt... Những hàng "sực tắc", cháo gà, phở, phào hơi thơm trước gió... Những hàng bánh khảo chí chát tiếng vào khuôn... Những hàng đường mứt đầy ngồn ngộn... Những mâm kẹo lạc, bánh rán mật, bánh cốm, xu xê cứ chìa ngay vào mặt người đi đường...

"Nhiều lần tôi tự hỏi đến bao giờ tôi mới được có công ăn việc làm, và những miếng thịt thơm, bánh ngọt, và nước dùng béo bổ kia, đến bao giờ tôi mới chỉ được nhấp lưỡi thôi chứ đừng nói tới được ăn thỏa thích. Và tôi càng phải lại nghĩ đến không phải chỉ có tôi mà chung quanh tôi, ngay cạnh tôi, biết bao nhiêu kẻ lại còn cùng cực đói khổ hơn tôi nữa!

"Anh có thể tưởng tượng được trong sự thèm khát ấy tôi phải tính toán cách ăn uống như thế nào không? À quên! Tôi không nói với anh từ ngày tôi đi dạy học không có học trò ấy, tôi chỉ được phép ăn ngày một bữa cơm. Với món tiền hôm thì năm xu, hôm thì bảy xu chia ra từng bữa ấy, tôi đến một hàng phở tìm chọn mãi mới được, cố nhiên vừa ngon, vừa rẻ. Tôi bảo họ làm một bát tái ba xu; tôi đứng sát bên gánh hàng chờ họ thái thịt xong thì dặn ngay không được nhúng chỗ thịt của tôi vào thùng nước dùng mà múc hẳn một môi lên để chần thịt, và giội luôn môi thịt và nước ấy vào bát bánh. Tôi bưng lấy bát về bàn. Tôi chỉ ăn thịt và húp nước. Bao nhiêu bánh tôi để lại, rồi gọi lấy thêm nước dùng. Xong bát này tôi ăn thêm bát nữa. Tôi ăn phở bánh không thôi. Và cũng bảo cho thật nhiều nước.

"Một vấn đề được giải quyết. Còn vấn đề thứ hai là thức ngọt. Tôi cũng phải lấy tiền vào bữa cơm hôm đó. Tôi mua một bình đường hai xu - thứ đường rẻ nhất nhưng ngọt nhất, ngọt sắc đi thường dùng để nấu chè. Tôi kiếm những quãng đường vắng vẻ và có cây cối, vừa đi và nhấm nháp.

"Sung sướng bao nhiêu, lúc ăn cơm xong,đầu lưỡi vẫn còn tóp tép mằn mặn, bẻ một mẩu đường dẻo quánh kia mà ngắm, mà nếm trước khi đưa hẳn lên miệng, rồi cắn lấy một tí, ngậm rất lâu, để từng giọt nước miếng quyện lấy, làm tan ra từng giọt, chảy thấm xuống cổ họng một cảm giác ngứa ngứa ran lên khắp cả tư tưởng.

"Đúng mười hôm sự ăn uống của tôi chỉ có một bữa như thế. Nhưng ít lâu sau, tôi lại không chỉ rạo rực, đau đớn vì thèm thịt và thèm đường thôi. Một cái thèm nữa -không! Một cái gì như không thể chữ nào lột được, tả được trọn nghĩa - một cái thèm sâu sắc, tàn nhẫn mà từ trước tới đó không bao giờ tôi có thể tưởng tới, lại hành hạ tôi đến như thế: cái thèm cơm. Phải rồi, những hột cơm nóng hay nguội, xới ra bát hay bốc bằng tay cũng được, ăn với một chút gì mằn mặn để giữ cho người ta khỏi lả, cho người ta còn thở thoi thóp được không khí và ánh sáng, cho người ta được sống dù thân thể héo hắt, dù cuộc đời tối tăm đến thế nào chăng nữa.

"Đồng bạc của tôi bán tập sách cuối cùng cũng đã lại hết sau mười hai ngày lay lứt, ăn những bữa ăn nghẹn ngào và ngao ngán vô cùng, vì thấy không thì thôi, chứ cầm đến vài bát phở, và mấy miếng thịt lại cứ hết vèo, thì chỉ càng thêm cồn cào đau xót. Món tiền ấy hết, tôi cũng hết nốt cả những hy vọng vay mượn nhờ cậy mấy chỗ quen thuộc. Cả với ông chú họ đi thầu làm nhà cửa và có cả một xưởng dệt. Cả với người bạn học cũ xoay ra đi buôn nước bọt nghe đâu phát tài lắm, hễ gặp tôi là cố mời đi ăn cao lâu và có khi mời đi hát cô đầu và hút thuốc phiện nữa. Không phải tôi đã hỏi họ rồi mà không được! Tôi thấy không thể nào có can đảm cất nổi mấy tiếng sau đây trước mặt họ: "Thưa cụ, ông, bà hay anh... Làm ơn..."

"Sự thúc bách của cơn đói đã khiến tôi xé đi viết lại hàng chục mảnh giấy nhỏ viết cho họ. Tôi đã đến tận nhà họ, trống ngực thình thình, trong người run không được, tay lăm lăm đưa cái thư chỉ bằng nửa trang giấy học trò. Nhưng lần nào cũng vậy, chỉ sau một lúc cố gắng chuyện trò tươi cười với họ, tôi lại về không, bàng hoàng, tối tăm, rời rã cả người. Tôi sợ lắm! Tôi sợ lắm! Tôi sợ hơn cả một con chim non trong một bàn tay dù vuốt ve nó với bất kỳ cử động gì cũng chỉ làm cho nó nhắm nghiền mắt lại và lặng đi.

"Lòng tử tế của người! Không! Không! Tôi không dám hoài nghi tất cả, nhưng, khốn nạn cho tôi, cho đến lúc chết, tôi cũng không thể nào nhận của ai một cái gì mà không phải là công sức của tôi, và, khi tôi nhận thứ đó tôi phải tủi thẹn. Vì tôi thấy tôi phải xin, tôi phải có một sự cầu cạnh, tôi phải quỵ luỵ! Trong khi tôi chỉ muốn con người làm và hưởng theo với cái giá trị của những sự làm việc của mình thôi.

"Đói! Những lần đói trước, lần một hôm, lần hai hôm, có khi ba hôm và tôi chỉ được lót lòng bằng củ khoai hay bắp ngô, tôi thấy thật là mệt mỏi, cồn cào, nhưng đợt này cái đói rồi cái thèm sao mà lại nghiến dứt tôi dữ dội lạ. Một hôm tôi không ăn gì. Hôm thứ hai, chị Nụ đưa tôi bát cháo hành. Chị lại tưởng tôi cảm sốt nên lại nói với bà cô tôi nấu cho tôi thứ cháo ấy. Nhưng tôi không ăn. Sang hôm thứ ba thì tôi thấy không thể nào chịu những sự cồn cào, mệt mỏi và nghiến dứt được nữa. Những chứng bệnh cũ của tôi trở lại. Sau cùng tôi đành nằm rũ trên giường mà chịu một cái nóng hầm hập và một sự nhối nhức ở thái dương,  ở trong óc cả ngày cả đêm không dứt.

"Hôm sau nữa. Chín giờ, mười giờ, mười một giờ. Rồi hai giờ ba giờ... Những phút giờ bì bì,u ám ngày hôm ấy chỉ được tôi lờ mờ nhận ra với những hình ảnh quái gở rối loạn ở chung quanh tôi. Trong cái chăn mỏng, tôi hết co quắp lại quằn quại, không thể nằm một chiều nào yên được. Thấy tôi như thế, người em gái tôi đã phải hỏi đến tôi. Nhưng tôi vẫn chỉ nói rằng tôi lại mệt và nhức đầu qua thôi. Họ cũng tin như thế, cho rằng tôi lại tự chữa bằng mấy viên "átpirin" gì đấy rồi, nhịn cơm, là khỏi ngay. Vả lại, lần này họ không dám tỏ ra săn sóc tôi lắm, kẻo nhỡ ra tôi níu lấy họ để họ phải thuốc men, cơm bưng nước rót thì khốn. Vừa phần chính ở tôi, tôi cũng cần họ quên hẳn tôi đi.

"Nhưng quá ba giờ lúc tiếng người đi chợ về xáo xác ở ngoài ngõ thì tôi bỗng nảy ra một ý nghĩ nó như một làn ánh sáng vụt chiếu giữa tâm trí tối âm u. Tôi liền thấy người nhẹ hẳn và mọi vật bỗng trở nên rõ rệt. Tôi nhỏm dậy, mồ hôi toát đằm áo, mắt hoa.

"Không! Không thể nào nằm đây mà chờ đợi! Tôi không thể để xác thịt và tinh thần lìm lịm trong một cái chết dần được!

"Những tiếng ấy cất lên trong tâm trí. Người tôi, ngực tôi, ruột gan tôi phát nóng ran. Tôi run run nhìn. Đây, cái chai đựng nước lấy ở máy về mà tôi thoáng nghĩ ra. Cái chai nước hoa bằng thứ thủy tinh gì mà trong thế? Dầy thế? Kìa, dưới cuối giường tôi, tập giấy vừa nhật trình, vừa báo hàng tuần cũ làm lồm cồm cả một góc chiếu. Chỗ giấy này đem cân ít ra cũng được hàng hai kilô.

"Ai có chai bào chế đồng nát bán không ô ô ông...". Những tiếng rao bỗng ngân nga bên tai tôi. Tôi rùng cả mình, tôi chớp mắt. Tôi thấy tôi như chết mà sống lại giữa một ban ngày khác lạ quá.

"Tôi phải đưa tay lên ấp ngực. Tôi quay ra hỏi u em đương giã bột đã mấy giờ, thì u bảo đúng bốn giờ, u sắp ra chợ gánh hàng về cho cô tôi và em gái tôi. Trống ngực tôi càng đập mạnh. Thật vừa kịp cho tôi đưa chai và tập giấy đến cái ngõ ấy mà bán.

"Cái ngõ ấy! Thật là ngạc nhiên, không bao giờ tôi chú ý đến nó mà sao trong cơn tôi mê man vừa qua, nó lại hiện bật ra, kéo hẳn tôi tỉnh dậy như một tiếng gọi vậy? Tôi cố nhớ. Đâu như tôi mới qua đây một lần và chỉ một lần nữa đứng ở ngoài phố ngoái nhìn vào. Tôi đã thoáng thấy những đám xúm năm, tụm ba, ầm ĩ mua bán giữa những tiếng loảng xoảng của mảnh chai, hộp sữa bò, kính vỡ và hàng trăm thứ lắt nhắt khác. Đó là những người của phường buôn chè chai chia nhau đi các ngả đến chiều thì về đấy tính toán, dồn hàng cho mấy người lái chính để bán đống cho hàng sắt vụn và hàng đồ cũ ở phố ngoài gần đấy.

"Lấm lét như một kẻ ăn cắp, tôi buộc kín tập giấy báo và cái chai lại. Tôi chỉ dám nói mấy lời vội vàng với người vú em rồi ra đi như thường lệ đến giờ dạy học. Mặt mày choáng váng, đầu óc chói nhức, chân bủn rủn, ngực thở đau như bị ai giật lên, tôi như lê đi từng bước.

"Và mấy lần tôi đã tưởng tôi đi có lẽ không thể tới nơi được mất!

"Khi còn cách cái ngõ chừng mười cột đèn, tôi đã hồi hộp đến gần đứt thở. Tôi toan đứng lại nghỉ nhưng không hiểu tại sao chân tôi cứ dồn tôi đi. Đến nơi, tôi càng run run, tôi thấy có lẽ còn sớm lắm vì chưa có người nào. Mặc kệ cả những con mắt tò mò của những người ở đấy thò đầu ra nhìn, tôi ngồi phệt xuống bờ hè để chờ.

"Bốn rưỡi... bốn giờ bốn lăm... năm giờ... tôi đã đứng lên ngồi xuống, thấp thỏm không phút nào yên. Trên mặt đồng hồ, hai cái kim lờ mờ đã như đóng hai lưỡi dao cứ nhích dần vào cổ tôi. Năm rưỡi... quái gở! Sáu giờ rồi! Người tôi đã bắt đầu run lên vì rét buốt. Tôi ghì chặt lấy ngực, tôi úp mặt xuống. Tôi chỉ để hé hé hai con mắt để trông đợi... Sáu giờ... Đầu óc tôi như nổ tung ra khi những tiếng "côông côông" này dứt. Không thể chịu được nữa, tôi lảo đảo đứng dậy. Đầu gối tôi đau nhói thêm. Tôi lần bước ra ngoài ngã ba kia xem sao. Một tăm hơi cũng không. Những thúng, sảo quang gánh và tiếng rao ngân nga của những người mua bán hàng đồng nát chỉ là tưởng tượng của tôi thôi! Cũng như những thúng sảo và dáng người xo xíu ngồi cái xe chạy ì ạch của mẹ tôi kia đã làm tôi nức nở như một đứa trẻ con trong đêm mơ ngủ.

"Cơ sự sao lại đến thế này? Nước mắt tôi dân dấn. Tôi không quay lại ngõ và cũng không cần nghỉ, cứ đi. Mười lăm phút nữa... nửa giờ nữa... thế là bảy giờ rồi... Tối rồi!

"Rét. Cũng cái rét cực độ đã dâng lên buổi chiều này, mây nước mịt mờ lẫn lộn cùng sương khói. Cây cối nhà cửa đều xám đen. Cột điện khẳng khiu. Đường nhựa im lìm, tê lặng.

"Màu của cảnh vật đã khô đi và màu của cả tối và những con người đang bơ vơ khổ sở dưới gầm trời này nữa.

"Vu u u... Vu u u... Gió luôn luôn tỏa ra với những bụi xám mờ. Những trận gió đánh vút cái vào tận ruột gan người ta để cái lạnh rút gân người ta lại. Người ta như bị tùng xẻo. Những người đến giờ vẫn làm việc ở ngoài trời phong phanh những manh áo vá víu, bàn chân nứt nẻ vừa đi vừa cắn răng lại.

"Vu u u... Vu u u... Bóng tối như mực loãng dần dần đổ thêm ra. Những hình thù qua lại như trùm bằng những mạng đen xơ xác. Những cánh cửa lịch kịch đóng lại thêm. Cảnh vật hoang vắng tràn ngập.

"Tôi ra khỏi ngõ, mắt mờ đi nhìn và nhìn. Một dòng sông nào kia sao không ở ngang trước mặt tôi để tôi đâm đầu xuống?

"Về đến nhà tôi không kịp cởi áo ngoài và đá đôi giầy tụt ra vào quá gầm giường một tí. Tôi để nguyên mặt nham nháp mồ hôi và đôi bít tất ẩm sì, kéo chăn trùm vội lên mình rồi thiếp đi.

"Nhưng có tiếng u em rồi đến bà cô tôi gọi tôi. Không biết tôi đã trả lời những gì mà sau đó tôi lờ mờ thấy có một sự ấm áp trên người. Thì ra bà cô tôi đã kéo lại chăn chiếu đắp cho tôi và buông màn, đóng kín cửa bếp lại.

"Có lẽ tôi đã rên, đã nói mê.

"Có lẽ tôi đã quằn quại run rẩy.

"Chợt tôi bừng mắt, quờ quạng định lấy cái giành nước. Nhưng sờ phải tấm màn tôi mới nhận ra chỗ của nó không phải đây, mà ở tít góc trường kỷ đằng kia cơ. Trong khi cổ họng tôi khô tức vì khát ấy, thì mắt tôi mở ra cũng thấy khó chịu quá. Tôi choáng váng ngây ngấy nhìn gian nhà sáng rực lên, vang vang những tiếng rên rỉ, nao nao.

"Đã chín giờ rồi. Giờ đọc kinh của chiều hôm ban tối sau trọn một ngày mà người ta thấy mình được sống, được có hai bữa mà ăn, được yên ổn, và, sắp được ngủ cái giấc ngủ ở dưới mái nhà của mình cùng những kẻ ruột thịt mình... Người ta phải đọc kinh để cảm tạ ơn Chúa, giời đất.

"Một nỗi buồn tê tái, lạnh lùng và mênh mông liền thắt lấy tâm trí tôi. Tôi mềm chân tay ra. Tôi lim dim lắng nghe. Cả xóm cũng đương đọc. Bên cạnh nhà tôi: ông bà cụ trùm cựu và các con cháu. Xế vườn, gia đình cụ chánh già và ông trùm Dương. Cuối ngõ, bà cụ móm đan vợt, võng, lưới nuôi đàn cháu mồ côi. Quá ngoài kia, gần nghĩa địa, bờ đầm: những nhà bác xe, bác gánh nước, bác bún, bác đậu, bác phó cạo... Cùng với nhà bà cô tôi, đời cụ kỵ những nhà ở đây đã theo đạo rồi. Những viên gạch, những gánh cát đầu tiên để xây nhà thờ trong xóm là tiền của đời các cụ ấy nhịn ăn bớt mặc bỏ ra. Kẻ dăm chục quan, kẻ mười quan, kẻ một quan, kẻ vài tiền. Cũng có kẻ góp đấu thóc, bơ gạo, không có thì năm bảy buổi làm giúp. Cũng có kẻ đã cho con ở hẳn năm, mười năm hay trọn cả đời làm cho nhà chung để chỉ ơn Chúa hai bữa cơm và tấm quần áo lành lặn thôi!

"Những nhà đến sau, phần đông là bổn đạo mới. Họ đâu như ở Đồng Châu, Quất Lâm, Văn Lý lên đây sau mấy năm lụt lội đói kém, dịch tễ liên tiếp. Họ đâu như đã bán nốt miếng đất cuối cùng của ông cha cho bọn kỳ lý của nhà chung để gỡ nợ, để chạy kiện, để thoát vạ rượu, và cướp tiêu xưng, để khỏi nhìn những cảnh đau tủi uất ức mà đi tha hương cầu thực, thử xem ngoài những nơi chôn rau cắt rốn của họ, đời họ có thay đổi được chút nào không?

"Có những đêm trăng sao âm u xóm trong và xóm cuối vài ánh đèn leo lét nhoi lên, tiếng đọc kinh miên man như than khóc văng vẳng rất khuya. Chợt nhìn ra tôi lại thấy như đương sống với cái xóm tôi ở ngoài Hải Phòng đã được gần mười năm. Cũng những gian nhà úp xúp, giường chiếu cũ nát, đồ đạc ấn nhét lên nhau. Cũng trong cảnh chật hẹp thế này hay quá nữa, người ta phải cố dành một khoảng để bày bàn thờ đầy đủ tượng, ảnh, đèn hoa, chân nến, hay không đủ thì phải có một cây thánh giá và một tượng Đức Bà ở đầu chỗ nằm. Cũng những thân hình còm cõi, những gương mặt xanh xám. Ai nấy đều lịm đi trong sự van xin rền rĩ và những tiếng kéo hen rè rè, cao, thấp.

"Nhà tôi ở một ngõ hẻm trong đám nhà này. Mẹ tôi cũng là một trong những thân hình, những gương mặt này. Mẹ tôi không có thể hàng ngày đi nhà thờ, hàng ngày nguyện ngắm, nhưng tối nào ngồi lần tràng hạt cũng rầu rầu nét mặt, cũng giữ cái giọng rền rĩ than vãn cũng hệt như những kẻ nghèo túng và có đạo, suốt đời chịu đắm đuối, hèn hạ.

"Lạy Cha chúng tôi ở trên giời, chúng tôi nguyện danh Cha cả ngày... Xin Cha cho chúng tôi hàng ngày dùng đủ và tha nợ chúng tôi..."

..."Thánh Maria Đức Mẹ Chúa giời cầu cho chúng tôi...

..."Sáng danh Đức Chúa Cha, Đức Chúa Con và Đức Chúa Thánh thần...

"Giờ càng vang âm. Sương mù mờ mịt thêm. Tôi lại thiếp đi lúc nào không biết. Lần này có lẽ lâu lắm. Vì khi tỉnh dậy thì tôi chỉ thấy tiếng ngáy ngủ của mọi người và tiếng mưa bay với gió ù ù dào dạt ở bên ngoài.

"Lạ lùng!... Tôi bỗng như không còn một tí gì là mệt mỏi nặng nề qua cơn mê man của đói và ốm. Tôi thấy rõ một sự dễ chịu đương nở ra trong người tôi làm tôi phải rướn hẳn mặt lên để đón lấy.

"Chính cái dễ chịu này đã đánh thức tôi dậy, hay phải nói, chính "cái mùi" này nó đã kéo hẳn tôi khỏi giấc ngủ li bì. Tôi liền duỗi thẳng chân, tay tôi đặt rất nhẹ lên mé ngực, lắng tinh thần lại mà nghe. Không! Tôi ăn. Thật tôi ăn "cái mùi" chưa bao giờ thấy này. Nó chỉ phảng phất thôi, gần như một thoáng nhẹ của không khí là đủ làm tan hết. Nó thơm, thơm nhạt. Nó bùi nữa, một cái bùi làm tê lạnh hàm răng và lỗ mũi. Và nó lại ẩm, cái ẩm ướt giữ lại lâu các chất ngon ở trong miệng, khiến dù thèm muốn, tham lam đến đâu người ta cũng chỉ có thể nuốt ít một.

"Tích tắc... Tích tắc... Đồng hồ trên cột kia điểm thời gian hay trống ngực tôi đập. Tôi hít một cái rất lâu, lắc đầu:

"- Thực mùi cơm, nồi cơm dưới tấm phản mình nằm đây!

"Ngay đó tôi rợn lên. Tôi thấy rõ ràng như sờ vào những tảng cơm dầy ướt còn đóng lấy chung quanh nồi mà tôi hơi dúng tay cậy nó cũng tơi ra. Rồi tôi cầm cả tảng lên mà nhai. Nhai nhồm nhoàm từng miếng đầy mồm cũng được. Nhưng nhai rất kỹ. Tôi ăn no. Tôi ăn no hơn cả những khi trước đã được ăn no nhất, mà chỗ cơm tôi được ăn ấy có hàng bốn năm bát, hay ăn thả sức!

"Ngoắt cái, tôi trở mình ra mé ngoài, nhoài cánh tay phải ra.

"Tôi làm gì đây? Cái quãng cao từ phản tới mặt đất, và khoảng sâu từ mép phản vào chỗ nồi, làm tôi tưng hửng. Tôi bèn nhích ra nữa, luồn tay xuống dưới gầm. Một lần nữa tôi ngừng lại. Nồi cơm vẫn ở quá mé trong, còn cái vật mà tay tôi chạm vào là cái ấm đồng to nấu nước vối uống. Sao lại thế? Sao lại khó khăn thế? Tôi vừa thở vừa kéo cái ấm ra. Cái ấm quái gở! Nó bằng thứ đồng dầy và nặng như một quả chuông. Nó lại còn to phình, và khốn nạn! Người ta còn tiếc rẻ gì mà không đổ những bã vối và nước cặn đi để nó lục cục thế này? Tôi đã phải vô cùng nhẹ nhàng và hết sức cố gắng để kéo được cả cái rế lót nó ra. Cái rế đã bật cả vành, nan gẫy lởm chởm, cứ quèn quẹt cào lên mặt đất.

- Suỵt... suỵt... chuột! Chuột!

"Người tôi giật thót. Ở giường bên trong kê sát phản tôi, cô tôi và đứa cháu gái ngủ. Hốt hoảng vì những tiếng sục sạo của con vật tưởng tượng kia, cô tôi vội thò tay ra đập đập xua đuổi. Cả người tôi rúm lại sau đó thì tôi chú ý hết sức vào cánh màn trắng phập phồng. Nhưng không, nó không vén lên, và, trong đêm khuya, gian nhà vẫn tối mịt.

"Từng này xúc động đã làm tôi lịm đi, thở không kịp. Tôi càng nằm im, nén tâm trí lại, đầu óc tôi càng bừng bừng.

"Im rồi!... Trên giường, cô tôi hẳn đã ngủ lại. Như một tên bợm chợt được cơ hội tốt, tôi lại trườn người ra luồn tay vào gầm phản kéo nồi cơm. Tôi đã run quá. Tay tôi và cả người tôi như sắp bị gí điện. Kịch... cái nồi đã sát cạnh tấm phản, bốc lên dưới mặt tôi cái hơi lạnh chua của cơm nguội và đồng ướt. Tôi vội mở vung nhưng không được. Cẩn thận, cô tôi hay người em gái họ tôi đã lật ngửa vung lên đề phòng mọi sự lần mò của chuột bọ. Tôi phải lấy đầu ngón tay cậy mãi mới hé được. Tôi sục vội một vốc cơm đưa lên miệng. Ực... ực... Tôi đã nhai cả bằng mũi, bằng cổ họng, bằng ngực, bằng bụng. Tôi đã nuốt, nuốt đè lên cả những nghẹn ngào. Như là cả một núi cơm đã bị tôi ngoạm lấy, ngốn ngấu.

"- Suỵt! Suỵt! Cha bố mày chuột ơi! - Cô tôi lại đập giường xùa xùa. Lần này bà đập mạnh và kéo dài giọng ra để thêm hiệu lực. Nhưng tôi không hoảng sợ. Kinh nghiệm, tôi đã kéo cái nồi và cái ấm sát với nhau và nhích lùi vào cho vừa đủ tầm tay tôi, vừa cản cô tôi không thể nào trông thấy. Như một cốc rượu mạnh uống thẳng một hơi, cái vốc cơm đầu tiên đã đốt nóng cả tâm trí tôi. Nó làm tôi choáng váng không còn hay biết một sự gì khác. Vả lại, nếu cô tôi có dậy xem xét thì cũng đến yên trí đi nằm thôi. Giời rét và tối thế kia, ai mà tung được chăn ra bước xuống đất dù thật chuột có sục sạo chăng nữa?!

"Tôi lý sự với tôi thế rồi một lúc sau, tôi thò tay vào gầm phản vốc cơm ăn.

"Chợt tâm trí tôi rùng mạnh. Một cái gì như lò chớp sáng vút xuống trán tôi. Tôi nuốt vội miếng cơm rồi cau mày lại. Tới giờ, tôi mới "biết" tôi ăn! Phải! Tôi ăn! Sao lại thế? Sao tôi lại ăn thế? Ừ! Đói mà ăn là sự tất nhiên nhưng với một người khác chứng kiến tấn kịch tôi đương đóng đây đó là tôi ăn vụng. Nhất là với những người trong nhà này, cô tôi, em gái tôi, em rể tôi và kẻ ăn người ở mà bắt được quả tang hay đoán biết ra tôi thì nhất định sẽ khinh bỉ tôi, cho tôi là hèn hạ, đáng ghê sợ vô cùng. Mang cái danh được ăn học, chữ nghĩa hẳn hoi mà ăn xó mó niêu thế đấy! Đói khát đến thế nào mà ăn như một kẻ ăn mày ăn nhặt vậy? Bảo đi dạy học được những cơm bưng nước rót cơ mà! À thế ra trên đời này càng ngày càng không thể tin ai được dù người ta có những vẻ rất khí khái, quý giá?!

"Ăn! Ăn mà thành sự lạ trên hết mọi sự lạ, sự gớm ghiếc trên hết mọi sự gớm ghiếc. Sao tôi lại ăn như vậy? Tôi sẽ thành một thứ ma quỷ, đã đội một lốt người vẻ mặt lặng lẽ, rầu rĩ mà vào nhà họ! Nếu họ thấy mất cơm! Nếu họ biết được tôi ăn!

"Mà thế nào họ chẳng thấy. Nồi cơm to ngần ấy, vung đậy lật, mèo, chuột nào cậy nổi? Nó còn chặn với cái ấm đồng nữa mà một người đàn ông phải khỏe tay mới bưng nổi, thì sự mất mát mới càng vô lý với những con vật nọ? Chỉ có người thôi! Chỉ có người mới ăn nổi những hạt cơm giữ gìn một cách cẩn thận hơn cả trong một gian ngục giam những kẻ trọng tội. Vậy người là ai đấy?

"Tôi đã cười gằn.

"Tôi đấy! Chính thằng Giang này đây chứ còn ai?

"Ừ! Nếu họ biết, tôi sẽ gân mặt lên nhận thì đã sao? Phải đã sao? Nhưng không, tôi đã đề phòng chu đáo thế kia thì họ bắt quả tang tôi sao được? Mà đã không nắm được tay day được tóc tôi, thì đời nào họ dám nghi tôi! Đầu óc họ có bao giờ lại dám tưởng được tôi như thế, một kẻ đã có những thái độ quyết liệt ngạo mạn khiến họ thỉnh thoảng lấm lét nhìn. Vậy thì họ có chín phần bằng chứng về tôi, thì chỉ một cái cười nhạt hay cái cau mày của tôi cũng thừa đủ làm tan hết mọi nhời muốn nói của họ. Rồi tất cả những cái gì là bực tức, là hằn học nung nấu làm họ đến mức có thể băm vằm mổ xẻ người ta ra được, thì chỉ trút lên đầu người khác: con cái Nụ.

"Cái con Nụ béo sưng, mắt hùm hụp, lờ ngờ mà gian như quỷ này. Chính nó họ mới cho là ma quỷ đội lốt người mà vào nhà họ. Cái thứ như "nó" đáng nhẽ họ phải tống ngay ra khỏi nhà hôm đầu tiên mới đến ở? Vì tiếng là con gái lớn như "nó" có được việc gì cho đáng miếng cơm đâu? Nuôi "nó" chỉ để giặt giũ, quét dọn, gánh hàng và bế em thôi. Ấy thế mà những việc này vẫn còn phải hét lên "nó" mới làm được, như ngữ "nó" mà nhà họ rước lấy là "nó" có phúc lắm! Chứ lúc giời làm đói kém, đồng tiền khó khăn như bây giờ, gạo thóc đâu mà đổ vào cái cối thủng ấy. "Quỷ! Chúa quỷ sa tăng. Nhồi nhét hết cơm đến cháy thế mà vẫn còn bị bắt không biết bao nhiêu lần ăn vụng. Nào bốc cá kho, nào húp nước thịt, nào nuốt chửng bánh của em. Nào nhón cả đầu tôm trộn cho mèo. Chỉ sểnh mắt ra một tí là không một thứ gì ăn được mà không bị cái bàn tay múp míp và cái mồm môi vén lên kia sục vào.

"Cánh tay tôi đương vắt lên bụng liền bỏ phịch xuống chiếu. Tôi mím môi lại lắc đầu:

"- Không! Không thể ăn được nữa! Chỉ thêm một miếng nữa hay chỉ một hột nữa thôi là tôi phải ăn hết chỗ cơm nguội. Bao nhiêu sự khốn nạn sẽ tới. Một là mình tôi chịu nhơ nhuốc với những người nhà. Hai là tôi sẽ làm cho bao kẻ "gọi là có học" bị họ rẻ rúng khi liên tưởng đến tôi. Ba là chị Nụ vô tội và khốn khổ kia phải chịu thêm những khinh bỉ đã khiến một con người vì cùng khổ, đói khát quá mà thành ra u mê, cộc cằn và bị bao kẻ hạ xuống đối đãi như hàng súc vật.

"Mặc!

"Tay tôi bỗng hất lên như để giằng đi sự ngăn giữ. Tôi lại trở mình, trườn người ra, luồn tay xuống gầm phản. Vốc cơm này chặt cả hai tay tôi. Tôi hập hập đầy một miệng, ừng ực nhai, nuốt.

"- Cứ ăn đi! Sao lại không ăn trong lúc đói lả này? Vụng trộm cũng được chứ sao. Họ không biết hay biết cũng được. Họ! Những người quái ác, chịu làm nô lệ cho cả những thành kiến đương cần phải trừ bỏ ấy! Họ, những người thấp kém chỉ biết có tiền và tiền, tầm thường ti tiện quá! Ta phải sống đã! Rồi nếu vì ta, người con gái ở nọ có bị đánh chửi cũng được! Với y, cũng chẳng đau khổ gì. Đối xử lại với y, ta sẽ cho y bằng một sự đền bù rất xứng đáng ngay khi ta kiếm được tiền. Ăn đi! Cứ ăn đi. Chẳng nên suy nghĩ gì nữa! Người ta nhiều lúc phải dẫm lên cả những cái mà người đời cho là không phải, là xấu xa, tội lỗi. Người ta nhiều lúc phải tàn nhẫn, hơn cả thế, độc ác nữa...

"Tôi đã chóng cả mặt. Bóng tối chảy ra trước mặt tôi càng đen kịt. Nó làm thành những vòng tròn quay tít mù trong đó tôi đương kêu hét, rẫy đạp, giằng xé người mình. Trong đó tôi thấy tôi đương giật tiền một kẻ cùng đói đi đường... Tôi ào ạt cùng một lũ cướp đi cướp phá lấy của... Tôi vu oan giáo họa cho người ta để lấy tiền thưởng... Tôi cùng những kẻ gian ngoan bóc lột đến tận xương tận tủy những kẻ cùng cực mà trước kia chính tôi đã cùng họ rên rỉ. Mặc! Tôi cứ sống đã! Mặc những tiếng kêu van, những tiếng khóc lóc. Mặc cả những giãy giụa, những hấp hối. Tôi phải sống đã. Tôi sống đã rồi đời tôi muốn ra sao thì ra với cái thiên hạ chỉ cần sung sướng này!...

"Những hột cơm càng dồn dập trong cổ họng tôi. Nhưng sau một cái lạnh buốt và gai góc chạy ran trong tâm trí tôi, tôi vội nhè cơm ra. Những tiếng nói trong lòng tôi bật lên nức nở:

"- Ức hiếp! Vơ vét! Bóc lột! Tàn nhẫn! Độc ác! Cuộc đời đã tối tăm quá vì thế rồi! Không thể thế được!... Tôi đã đến nỗi chết đói đâu mà phải ăn uống với một sự nhắm mắt nhắm mũi như thế? Tôi liền nghĩ đến những thôn quê cùng cực trong cảnh tháng ba ngày tám, mất mùa và lụt lội hàng mấy năm liền chỉ được có bát cháo cám, đĩa củ chuối luộc. Tôi nghĩ đến em gái tôi bị tù đày tra tấn. Tôi nghĩ đến những cuộc tuyệt thực hàng năm ngày, bảy ngày, nửa tháng ở những địa ngục Sơn La, Côn Lôn, Kôn Tum, Lao Bảo... Tôi nghĩ đến... Tôi nghĩ đến... Không! Không! Tôi mới nhịn cơm có bốn ngày. Tôi có thể nhịn được năm ngày hay sáu bảy ngày nữa không ăn mới chết. Những người đói khổ, kiệt quệ và ốm yếu kia còn có thể chịu đựng được cái đói như vậy, thì tôi... Vả lại tôi còn mấy thứ để bán kia, tập báo cũ, chai nước hoa rất đẹp và những quần áo cho tôi có thể cầm hơi được ít ra cũng mười lăm hôm. Không! Một tháng nữa!...

"Lay lứt qua được ngần ấy ngày nữa, tôi sẽ không thể chết được! Tôi còn có hy vọng để bấu bíu. Tôi còn có ngày mai để trông đợi dù cái ngày mai đó không biết ra sao. Hay dẫu sẽ bị chết thì tôi cũng không thể tự giày lên lòng mình, lên những cái mà tôi thấy là lẽ phải, mà tôi thương xót. Đời tôi, cả đời tôi, cả tâm hồn tôi, chỉ có thể sống một khi còn rung động trước những sự đau thương, cùng khốn, cơ cực thôi!...

"Nước mắt tôi đã ứa ra, nóng cả gò má. Những hình ảnh hiển hiện. Những cảnh đói rét và dịch tễ làm chết hàng vạn, hàng triệu người ở trên mặt đất bị bóc lột và cùm trói này. Những người mẹ nào kia, những đàn bà nào kia, những người nông dân nào kia quanh năm đầu tắt mặt tối và nhịn đói mặc rét đã nhường cả những miếng khoai ngô cuối cùng cho con, cho cháu... Những chiến sĩ nào kia trong tù đầy chỉ còn thoi thóp mà vẫn còn tìm cách chiến đấu với những bạo ngược hà khắc và để ngày mai đây lại tiếp tục làm việc vì hạnh phúc và nhân phẩm của con người.

"Và còn bao người đói khổ vô cùng khác nữa, tôi không thể so bì và tưởng tượng được, thế mà vẫn giữ được những tính tình hiền hậu, vẫn cố ngoi lên với ánh sáng như những mầm cây.

"Cha tôi! - Người thợ nề sau một tai nạn đã khuất mặt trên quả đất này. Mẹ tôi! Người mẹ lần hồi nhặt từng đồng trinh, thắt lưng buộc bụng nuôi cho các con khôn lớn! Hai em gái tôi đứa cặm cụi ở nhà máy, đứa bốc vác ở ngoài bến Sáu Kho... Tất cả những người ruột thịt của tôi ấy, suốt đời bị thiệt thòi và đau khổ, nhưng có bao giờ làm người khác thiệt thòi và đau khổ đâu? Và tất cả những con người đổ mồ hôi lấy miếng cơm manh áo mà tôi chung đụng và đã thuộc hẳn về họ kia, họ lầm than, thô lỗ, cằn cỗi đấy nhưng có một dịp nào họ không cố tránh những cái gì trái với lòng họ, với sự suy nghĩ của họ đâu?

"Ý thức chưa được tỏ rõ, nhưng dễ thoát khỏi cảnh khốn cực, họ có bao giờ muốn sung sướng trên lưng những kẻ khốn cực đâu? Nguyện vọng của họ có bao giờ tính đến sự gian ác để được sống còn và đi tới sung sướng đâu? Không!... Không!... Từ trước đến sau, họ chỉ biết làm ra để mà hưởng, cùng làm ra để cùng hưởng, cùng làm và hưởng dưới ánh sáng mặt trời này.

"Nhịn đi! Nhịn đi! Vươn mình lên... Hiện tại tối tăm bi thảm là lúc này đây. Vượt khỏi là sang tới ngày mai, là còn tương lai chắc chắn phải vui tươi rực rỡ.

"Bàn tay tôi đã nắm chắc lại.

"Nhưng giây phút sau một cái nôn nao dội mạnh lên trong dạ dày tôi, tay tôi liền mềm ra lại từ từ đưa ra mé phản.

"Không!... Không!... Tâm trí tôi lại kêu lên.

"Lửa như cháy rực trong lòng tôi.

"Tôi rụt vội tay và nắm lại.

"Bàn tay tôi vừa đặt lên ngực lại mềm ra, đồng thời ruột gan tôi tê dại. Những hột cơm, chỉ là những hột cơm vô hình thôi, nhưng rơi rớt trong tưởng tượng tôi sao nó lại ngọt thế, bùi thế, thơm thế? Tôi thấy tôi lại nhai nó. Tôi thấy tôi lại nuốt nó. Những hột cơm trắng như muối, giòn như sụn thịt giữa hàm răng ê ẩm của tôi.

"Nước mắt tôi ứa thêm nữa, không chỉ ở má tôi thôi, nó chảy ròng ròng xuống cổ tôi và thấm lạnh cả ngực tôi. Như có một bàn tay to đầy chai nắm lấy bàn tay lạnh toát của tôi, kéo ra khỏi màn, ấn vào cái nồi, đun đun cái nồi đi. Trước bàn tay tôi lẩy bẩy, cái nồi lần này nặng vô cùng. Đẩy trả được nó và cái ấm về hẳn chỗ cũ, tôi thở tưởng đứt ruột. Sau đó, mắt tôi nảy đom đóm, khoảng ngực bên trái tôi đau nhói thêm. Tôi run run như trong cơn sốt mà cả trán và mình mẩy đều vã đẫm mồ hôi. Tôi chỉ còn kịp nằm vật ra chiếu với một cảm giác quấn quýt từ đầu xuống chân đầy những lửa và gai góc..."