Sóng Gầm Chương 13

Cú tiếng bảo "cứ vào" nhưng Thanh vẫn chỉ khẽ đẩy cỏnh cửa, he hộ nhỡn vào. Thấy chỉ cú mỡnh Kiều ngồi ở bàn làm việc, Thanh cỳi đầu chào người thường trực nọ. Thanh cũn nhẹ chõn hơn cả khi lờn gỏc, đến chỗ Kiều. Kiều, tay vẫn cầm cuốn duy vật biện chứng bằng tiếng Phỏp, chỉ quay ghế ra, đưa tay bắt tay Thanh:

- Cậu Thanh đến lấy bỏo mới? Ngồi đõy.

Cạnh bàn giấy của Kiều là một bộ xa lụng bàn thấp, ghế thấp bằng gỗ tuy nước vộc ni cũn búng nhưng đó lấm tấm mọt, mặt ghế đan bằng mõy đó bị nhiều sợi đứt. Trờn bàn trải một cỏi khăn mấy chỗ đó phải mạng, in hoa màu chỉ cũn nhờ nhờ. Bàn cú một khay chộn đĩa, hai chiếc chộn hai kiểu, và hai cỏi cốc thủy tinh ta. Ở chõn bàn cú một bỡnh nước lọc ỳp chiếc phễu giấy như kiểu hai chai thuốc nhà thương. Bốn mặt tường và cửa sổ tuy đó quột vụi và sơn lại nhưng vẫn rừ những đường gạch nứt và những lỗ thủng mọt lỗ chỗ ở khung cửa. Gỏc vừa thấp vừa chật, kốo cột trơ hết cả ra, nhưng trờn tường vẫn cú tranh. Ở bức tường trước mặt bàn giấy treo một tấm hỡnh in Lờnin đứng núi chuyện với cỏc chiến sĩ thủy quõn cỏch mạng. Xế xế đối diện với hỡnh Lờnin là hỡnh nhà văn Mỏcxim Goúcki. Cũn những ảnh khỏc là cảnh nhà mỏy, nụng trường và cảnh chiến đấu của Hồng quõn Liờn Xụ... Đồ đạc cũn một thứ nữa là cỏi giường. Cỏi giường thỡ cũ quỏ, mặt vỏn vờnh, nứt toỏc, chõn xoạc ra, một chõn phải chằng bằng dõy thộp khụng hiểu vỡ góy hay vỡ mọt; chăn chiếu vỏn vẹn mỗi thứ một chiếc, cũn màn thỡ khụng thấy, vỡ thật khụng cú hay vỡ gấp cất đi cho gọn.

Một gian gỏc chiều ngang khụng được bốn bước chõn, chiều dọc khụng quỏ bảy bước, kờ vừa khớt ngần ấy đồ đạc, dưới nhà là một hiệu thợ giặt, một hiệu cắt túc, cú cỏi ngừ lờn gỏc phải qua sõn, nếu ai bước vội hay sơ ý là trượt ngó, là giẵm, vấp phải cỏc thứ lỉnh kỉnh... Một gian gỏc mà trước cửa suốt bề mặt chỉ đủ treo một cỏi biển gỗ nền sơn đỏ chúi, vẽ hỡnh một anh thợ trẻ đội mũ cỏt kột giơ nắm tay lờn ngang tai, và kẻ hai chữ Thời thế; gian gỏc đú là chi nhỏnh bỏo Thời thế, cơ quan cụng khai của Mặt trận dõn chủ Đụng Dương, và là trụ sở cụng khai của Mặt trận dõn chủ ở Hải Phũng.

Tuy Thanh đó đến nhà bỏo đõy nhiều lần và tuy Thanh đó cú đờm nghe chuyện rồi ngủ lại, nằm chung chiếu giải ra sàn và đắp chăn với Chấn, nhưng Thanh vẫn thấy hồi hộp một cỏch lạ.

Kiều bảo lần nữa, Thanh mới khộp nộp ngồi xuống ghế. Thanh cỳi mặt đưa nhỡn cuốn sỏch trong tay Kiều và những cuốn sỏch từng chồng từng chồng trước mặt Kiều. Cú những quyển gỏy dày cộp như bộ Thủy hử, Tam quốc. Đú là những cuốn sỏch kinh tế học, chớnh trị học. Và hàng chục cuốn vở và cuốn sổ cú lẽ là sổ tay, sổ ghi chộp tài liệu, và sổ cụng việc của Kiều. Vừa nhỡn cỏc sỏch, Thanh lại phải nhỡn trộm Kiều. Cỏi trỏn Kiều hẹp nhưng cao làm khuụn mặt dài thờm. Cằm Kiều nhọn hất như lưỡi cày. Mắt Kiều vừa sắc vừa soi múi. Cặp mụi mỏng lỳc nào cũng như cười bĩu, cũng như muốn núi.

- Cậu hỳt thuốc lỏ cậu Thanh.

- Mời anh. Tụi khụng biết hỳt.

Thanh vẫn rụt rố, mói sau mới nhỡn thật vào Kiều:

- Kỳ này anh cho thờm hai tờ Le peuple (1)và ba tờ Thời thế. Cú hai người làm thư ký ở hóng Đờvanhxy và hóng Độtcua Cabụ lấy ba thỏng bỏo Le peuple. Cũn ba tờ Thời thế thỡ hai người làm Sỏu Kho và một người thư ký dưới Đụng Khờ lấy từng thỏng.

⚝ ✽ ⚝

[1] Dõn chỳng.

- Thế của Thanh giờ tất cả là bao nhiờu?

- Thưa được tỏm người lấy bỏo thỏng, hai mươi lăm người lấy hàng tuần.

- Cậu tuyờn truyền vận động cho phong trào khỏ đấy! Rồi mỡnh núi với Chấn ghộp cậu vào tổ nghiờn cứu mỏc xớt với nhúm học sinh trường Trớ tri... cậu bằng lũng chứ?

Trống ngực Thanh đập ghờ quỏ. Thanh lại cỳi cỳi mặt. Kiều thở từng hơi thuốc lỏ. Thanh phải giấu sự cảm động bằng cầm lấy cuốn sỏch mà Kiều bỏ xuống mặt bàn, giở giở xem.

- Cú phải hụm nọ cậu muốn hỏi Chấn về luật hủy thể của hủy thể phải khụng? Ồ! Vấn đề cũng khỏ cao đấy! Nhưng nếu nghiờn cứu sõu, nhất là tỡm hiểu ngay trong lịch sử giai cấp đấu tranh thỡ thấy thật rừ. Một chế độ mới ra đời cũng thế tất như cõy lỳa nảy mầm lờn từ mầm thúc, như con gà con nở từ quả trứng gà. Muốn hay khụng muốn, kỡm hóm hay đàn ỏp đến thế nào phong trào cỏch mạng, thỡ đế quốc chủ nghĩa cũng bị hủy diệt thay bằng một chế độ mới tiến bộ hơn, đú là chế độ xó hội chủ nghĩa, cộng sản chủ nghĩa. Quy luật mõu thuẫn, giai cấp đấu tranh, quỏ trỡnh tiến húa của lịch sử nhõn loại... tất cả những điều đú chỉ đến Mỏc mới được cắt nghĩa một cỏch khoa học, nghĩa là đỳng nhất... Và tất cả những điều đú được trỡnh bày phõn tớch vụ cựng sinh động, đọc rất say mờ, trong bộ duy vật biện chứng và duy vật lịch sử này...

Trong khi mắt Thanh loa lúa trờn những trang sỏch mở ra với những chương những mục sao mà kỳ lạ, vĩ đại nọ, thỡ tiếng núi của Kiều rành rẽ sang sảng bờn tai Thanh. Thanh bõng khuõng nỏo nức. Thanh như được nghe những tiếng nhạc nổi súng nổi giú của khỳc dạo của một bản hợp tấu chuẩn bị cho một sõn khấu vũ kịch mở ra. Thanh như thấy mỡnh sắp được cất bước theo cuộc tuần hành thị oai ngày 1-5 mà Thanh được đọc ở lịch sử đấu tranh của giai cấp vụ sản Mỹ. Để biểu dương tinh thần và sức mạnh, cuộc tuần hành rồi đõy của giai cấp vụ sản Đụng Dương sẽ nổ ra một ngày 1-5 gần đõy để đấu tranh cho đời sống của mỡnh. Hơn nữa... hơn nữa... Thanh cũn như thấy mỡnh cũng được cú mặt trong cuộc cỏch mạng vừ trang mai kia chiến đấu để lật đổ cỏi chế độ xó hội này đi, đỳng như lời tiờn tri của Mỏc mà Kiều đương giảng giải cho Thanh nghe!...

- Những danh từ trong cỏc sỏch này cú thể tra ở tự vị Larousse mới được khụng ạ?

Thanh ngập ngừng mói mới dỏm hỏi. Kiều cười khẩy:

- Một số chữ cũng cú đấy nhưng dự cú thỡ cũng nhập nhốm, nhiều khi lại cũn sai lệch nữa là đằng khỏc. Thớ dụ những chữ như Commune, Socialisme, Dialectique (2)hay những tờn như Robespierre, Saint Just, Marx, Engels, võn võn... Vậy mỡnh phải đọc nhiều lắm, nhất là phải suy nghĩ và tỡm hiểu nghĩa cỏc chữ đú trong lịch sử đấu tranh cỏch mạng thỡ mới nắm được tinh thần và những tỡnh tiết, những sự quan hệ đỳng đắn của nú... Ngay như hai chữ Matộrialisme và Dialectique trong tự vị cú giải nghĩa nhưng thật là đồ mự núi về ỏnh sỏng, đồ điếc núi về õm nhạc, đồ gian dối núi về chõn lý... Chỉ riờng hai chữ ấy mà bốn trăm trang tập này đõy trỡnh bày vẫn chưa đủ...

⚝ ✽ ⚝

[2] Cụng xó, Xó hội chủ nghĩa, Biện chứng phỏp.

Kiều lại sang sảng núi. Thanh hồi hộp nhỡn tập sỏch Kiều giơ ra sau khi Kiều hất hàm cười và dứt tiếng giảng giải. Một cảm nghĩ rất mạnh xốc tõm trớ Thanh lờn... Thanh quyết sẽ nghiờn cứu bằng được những bộ sỏch để trờn bàn Kiều. Trong những hoàn cảnh khắc nghiệt, khú khăn như ở Hỏa Lũ Hà Nội, đen tối như ở Sơn La, Cụng Tum, Cụn Lụn mà cỏc chiến sĩ cộng sản cũn học được nữa là hoàn cảnh như Thanh giờ đõy. Như anh Lương xe ngựa, chỉ vọc vạch mấy chữ cỏi thế mà Lương đó thuộc và đem cả lịch sử Ba Lờ cụng xó, Quảng Chõu cụng xó ra núi chuyện rồi phõn tớch sao mà sỏng rừ, sao mà hấp dẫn! Nghe Lương lý giải thỡ tuy cuộc Cỏch mạng bị thất bại nhưng cuối cựng bọn phản động vẫn cứ bị bỏnh xe lịch sử nghiến đi, nhõn loại chỉ càng thờm quyết tõm đấu tranh, thờm tin tưởng ở tương lai.

Lương cũng chỉ nhờ cú chớ học thụi! Chỉ nhờ học cựng với anh em thụi! Và học ở trong đấu tranh, trong cỏch mạng!

Thanh lại càng nỏo nức. Như thế đến tuần sau hay bao giờ Thanh được Chấn tổ chức vào nhúm nghiờn cứu? Ai là người giảng, là người huấn luyện đõy? Là một anh lý thuyết ở Cụn Lụn hay ở Sơn La về? Địa điểm tổ chức ở đõu? Bờn Xi măng hay dưới cầu Niệm, hay ở Mỏy chai, ở đầu Cầu Quay? Cú phải bem khụng?

Nghiờn cứu tối hay ban ngày? Mỗi tuần lễ mấy giờ? Cú thể tối nào cũng nghiờn cứu được khụng? Tài liệu ở những sỏch nào? Cú những tài liệu phải giữ bem khụng?

- Anh Chấn chưa về ạ? - Thanh đưa giả Kiều pho sỏch rồi ngập ngừng hỏi.

- Ngày kia thỡ Chấn nú về. Rồi tụi cũng đi mấy hụm. Chết! Chết! - Kiều giơ tay xem đồng hồ. - Chớn giờ rồi! Tụi giao bỏo cho cậu rồi cũn đi... Cú cỏi hẹn chớn giờ mười lăm...

- Khi anh Kiều về, anh Kiều cú xuống Lạc Viờn thỡ rẽ vào nhà tụi. À, nhà tụi đó dọn ra ngừ ngoài ở xúm mới, cạnh nhà thờ.

Thanh vừa xếp bỏo, vừa núi với Kiều. Cú tiếng chõn sầm sập lờn gỏc và tiếng cười núi rớu rớt. Khụng đợi trong này lờn tiếng, đỏm người cứ đẩy cửa vào, nún mũ tỳi bụi cứ ựa đến bàn giấy.

- Bỏo về rồi chứ? Cú đăng tin Mỏy tơ ủng hộ khụng đấy?

- Cả sở chố Cụtơsớch chỳng tao nữa!

- Chợ Sắt kỳ này lại thờm hai mươi số. Tiền ủng hộ cũng nhất đấy!

Mấy chị khăn vuụng nhung, quần lĩnh Bưởi, cú chị ỏo dài đờ mi Lơmuya (3)và đi xăng đan, cứ tớu tớt chung quanh Kiều. Cũn mấy người thợ bờn Xi măng, thợ ở Carụng thỡ đứng nhỡn quanh quẩn những tấm hỡnh, những tranh quảng cỏo sỏch bỏo ở trờn tường. Gỏi đen và một anh Sỏu Kho ngồi giở tập sỏch bỏo họa ảnh xem ở bàn uống nước. Trụng Gỏi đen lạ hẳn, vừa rụt rố, vừa hiền lành, mắt cứ cắm xuống những sỏch bỏo mà người ta chẳng thấy Gỏi đen đọc gỡ cả.

⚝ ✽ ⚝

[3] Đờ mi Lơmuya: nửa tõn thời kiểu Lơmuya.

Thanh chào Kiều, chào Gỏi, ụm buộc bỏo mới ra về. Gỏi đen như cú một dịp tốt vội đứng dậy gọi Thanh:

- Anh Thanh cú về sớm thỡ bảo Cam nú ở nhà chờ tụi nhộ!

Núi xong, Gỏi đen đến cỏi giường, ngồi vào phớa sỏt tường. Lần này khụng cũn sỏch bỏo gỡ cả, Gỏi đen cứ nhỡn xuống sàn, di di ngún chõn cỏi vào những kẽ vỏn, khụng hiểu kột trứng rệp hay gỗ mọt mà cứ lấm tấm từng đỏm một...

Thanh phải mấy lần chào mấy người đương giặt và vo gạo rửa rau ở sõn chõn cầu thang. Thanh hết sức len lỏch để khỏi đụng chạm đến cỏc người đương làm việc nọ. Thanh cũn chào thờm bà lóo đương rửa rỏy cho chỏu ở mộ rónh lối cổng ra vào. "Chỏu chào cụ ạ!". "Cỏm ơn cụ ạ!"... rồi Thanh bước ra hố... Một thằng doúc ngồi vớ vẩn ở hàng nước bờn kia đường liền lấy ngay bỳt chỡ ghi tờn và giờ ra về của Thanh với cả gúi bỏo mà nú ước chừng bao nhiờu số và là những bỏo gỡ. Thanh đến đầu phố liền cú một thằng bộ đuổi theo ngay, vừa đi vừa rao phỏ sa. Thanh khụng biết gỡ cả. Mựi giấy bỏo, mựi mực in cứ thơm sực ở trước mặt Thanh. Thanh cặp bú bỏo vào nỏch, giở tờ bỏo mới vừa đi vừa đọc.

... Cuộc đỡnh cụng của thợ nhà mỏy Trường Thi kết thỳc rồi. Lại tiếp ngay đến non ngàn cụng nhõn Sở hỏa xa Nam Kỳ đỡnh cụng và cũng phải kộo dài cuộc tranh đấu. Cuối thỏng trước, cả Vàng Danh, Uụng Bớ hơn một vạn phu mỏ và thợ lại nổ tranh đấu. Thanh đương nỏo nức trước sự thắng lợi ở ngoài ấy thỡ bỏo hụm nay đó đăng chữ to ở trang nhất, cuộc đỡnh cụng của thủy thủ bến tàu Le Comte de l'Isle, Jean Dupuis, Paul Doumer, Cap Tourane ở giữa hải cảng Sài Gũn vừa nổi dậy cũng lại thắng lợi rồi.

Cuộc đỡnh cụng này vang dội lắm đõy. Đế quốc và tư bản sợ nhất là cụng nhõn đường hàng hải và hỏa xa. Chỳng nú gọi cuộc đấu tranh của anh em là đại bỏc, là bom nổ dõy chuyền, nguy hiểm phỏ hoại nhiều nhất về kinh tế cũng như về chớnh trị khụng những chỉ ở trong xứ mà ra cả thế giới... Bốn con tàu này, năm Thanh mới ra Hải Phũng, Thanh thường ra Sỏu Kho đứng ngắm. Giờ nú lại hiện lờn như những thành trỡ cung điện ở trước mặt, ở trờn đầu Thanh. Nhưng những thành trỡ cung điện ấy chỉ là những khối sắt gỗ chết. Xớch sắt, neo sắt của nú lại giữ nú nằm chết trờn mặt nước. Những thủy thủ, những cụng nhõn mà nhờ họ nú mới cú sự hoạt động, cú sinh khớ, cú khụng khớ tấp nập choỏng lộng, thỡ họ đó mặc xỏc nú với mấy lóo thuyền trưởng, thuyền phú, bỏ nú mà lờn cả bờ. Người anh thằng Ly, thằng Định làm ở tàu Cap Tourane đấy! Chuyến tàu về Hải Phũng này, thế nào Thanh chả được nghe anh Ly kể tỉ mỉ cỏc chuyện. Chuyện ở dưới tàu. Chuyện ở cỏc bến. Những chuyện mà đế quốc mật thỏm và bỏo chớ của nú hết sức bưng bớt, cắt xộn. Và thế nào bà cụ Ly lại chả làm một bữa cơm gọi là "dưa muối" để thết bà con thõn thiết đến chơi.

Trong tõm trớ Thanh, những dũng chữ to in đỏ của kỳ bỏo kỷ niệm ngày 14-7-1789 ra mấy thỏng trước lại giật giật bựng bựng. Những chữ Bastille, Saint Just, Marras, Babeuf, Robespierre và hỡnh ảnh những chiến sĩ nọ lại càng nổi rừ. Từ vầng trỏn, đụi mắt, mỏi túc đến cỏi cổ ỏo của từng người chiến sĩ lịch sử đó khuất nọ, cứ như ở một màn ảnh chiếu ra với bao nhiờu cảnh ngựn ngụt của bóo lửa, gươm sỳng. Ngục Bastille của phong kiến Phỏp đó bị đạp đổ. Vua Louis XVI và vợ Marie Antoinette đó bị đưa lờn mỏy chộm. Lịch sử nhõn loại đó bước một bước tiến dài. Nhưng vẫn cũn bao nhiờu ngục Bastille khỏc của đế quốc của tư bản với vụ vàn những vua chỳa giàu sang, tàn bạo, thối nỏt vẫn cũn đố nộn lờn cỏc dõn tộc, đặc biệt là lờn cỏc dõn tộc thuộc địa. Con đường sống của nhõn loại trước và sau chỉ cú thể vượt lờn bằng cỏch mạng. Đấu tranh và cỏch mạng. Giai cấp vụ sản, đảng cộng sản và xó hội chủ nghĩa. Lực lượng chớnh, lực lượng đi hàng đầu của cuộc cỏch mạng ngày nay! Lý tưởng cỏch mạng của nhõn loại ngày nay!...

Ánh nắng phấp phới trờn những chũm cõy và những lớp mõy trắng lung linh trờn nền trời xanh bao la càng ựa vào cảm giỏc Thanh. Thanh càng thấy say sưa, và thấy cả tõm trớ Thanh, xương thịt Thanh như cú cỏnh. Những hỡnh ảnh và danh từ mà Thanh đó tưởng tượng đó nghĩ ra để gọi cỏi xó hội, cỏi cuộc sống mà Thanh đó sống và đương sống này là địa ngục, càng ngày càng thấy đỳng. Những quỷ Luxiphe, Satan những lửa sinh lửa diờm lửa đời đời mà nhà thờ với cỏc thứ giỏo lý của nú gợi lờn, làm cho mẹ Thanh nhập tõm và bất kỳ lỳc nào cũng thấy miệng vực của nú thăm thẳm mở ra dưới chõn mỡnh, - cỏi địa ngục ấy chớnh là cỏi chế độ búc lộc, ỏp bức, bất cụng vụ nhõn đạo này đõy! Nhưng vớ như thế, khụng phải để tự bị ỏm huyễn, bàng hoàng, mờ muội. Vớ như thế để mà thấy rừ thờm sự thực, thự thờm những cỏi gỡ là nhồi sọ, là "thuốc phiện"; vớ như thế để mà lao thờm nữa vào ỏnh sỏng khoa học mà tỡm hiểu chõn lý, và cuối cựng phải cương quyết, tin tưởng ở cỏch mạng giải phúng, ở sự thực hiện một chế độ mới cho nhõn loại...

Trong vũng non năm nay, từ chỗ chập choạng đi tỡm lẽ sống, Thanh đó đến được dưới một vựng ỏnh sỏng soi đường. Thanh đó từ một cừi chết vộn được màn đen tối của nú mà bước ra trước một chõn trời. Thanh đó từ một địa ngục cả người trĩu xuống, quằn quại đau khổ, đứng thẳng dậy nhỡn những xiềng xớch ở chõn tay mà tỡm cỏch đập cho tan tành rồi đạp cửa sắt, tường đỏ của nú vượt ra... Rồi đõy Thanh lại cũn được nghiờn cứu, học tập một cỏch cú hệ thống để trau dồi ý thức, tinh thần của Thanh. Với sự chịu khú chịu khổ của Thanh đó được rốn đỳc... với tõm hồn của Thanh trải qua bao nhiờu ngày thỏng đen tối và bao nhiờu sự tàn phỏ nhưng vẫn giữ được thật là trong trắng... với sự suy nghĩ và khao khỏt nồng nàn của Thanh, Thanh sẽ quyết tõm nghiờn cứu và nếu cú được tham dự những cuộc đấu tranh quyết liệt, hay hơn nữa, đi vào cỏch mạng, Thanh sẽ khụng dỏm cú một giõy chần chừ...

Chắc Chấn cũng đó thấy rừ Thanh. Từ ngày Chấn giao việc cho Thanh, Thanh đều làm hết sức chu đỏo. Thanh nhận bỏo, sỏch về bỏn thỡ cứ từng thỏng lại thờm năm bảy số. Lớp Thanh dạy tối những người mự chữ cũng thế. Trong vũng cú thỏng rưỡi mà được đỳng hai mươi người vừ vẽ đọc, tập viết được ba bốn chữ khú. Toàn những người đi làm nhà mỏy, làm Sỏu Kho. Cú cả mấy người đi ở nữa. Lại cũn hai ụng già, một ụng cũng làm ở lũ nung do Sấm giới thiệu, một ụng làm thợ nguội ở hóng Sớttai, và một bà đó cú con ở kho khõu bao Gỏi đen... Với phong trào đỡnh cụng thỡ trong mấy cuộc đỡnh cụng trước đõy, cuộc nào Thanh cũng quyờn được tiền ủng hộ, số tiền khụng kộm mấy số tiền ở những nhà mỏy, những sở cú tiếng. Nguyờn ụng ký Thỏi một lần bốn đồng, một lần sỏu đồng. Cũn bà già ở trại Đức Sinh và ụng giỏo lũa, anh em thỳc bỏ với ụng ký Thỏi, mỗi người ủng hộ một đồng. Cả ba người đều núi với Thanh giữ kớn cho, và Thanh cũng chỉ bỏo cỏo với Chấn với Kiều.

Khụng!... Thanh cũn cú thể nhận nhiều việc nữa. Cú thể chắc chắn rằng Chấn giao cho Thanh việc gỡ Thanh cũng cố gắng làm được cả. Càng những việc khú nhọc, hậm hụi, kớn đỏo Thanh càng muốn làm. Càng ở những nơi nào lầm than khổ ải Thanh càng thấy hợp.

Ngày kia Chấn mới về. Chuyến này Chấn đi lõu quỏ. Chấn đi việc gỡ vậy? Việc gia đỡnh nhất định là khụng phải rồi! Qua nhiều cõu chuyện, cả những đờm khuya Chấn sẽ sàng kể cho Thanh nghe những ngày Chấn ở Cụn Lụn, Sơn La, Chấn cũng khụng hề núi đến chuyện nhà. Thanh chỉ được biết Chấn cũng cũn mẹ. Bà mẹ Chấn đi dệt vải thuờ dưới vựng Bỏo Đỏp cựng tỉnh Nam Định với Thanh; anh em Chấn, đời sống của mẹ Chấn, Thanh khụng được biết gỡ hết. Chắc Chấn đi họp. Chấn ra Uụng Bớ thỡ phải? Tuần trước cú mấy người thợ ngoài này về. Chấn và bọn họ chỉ ngồi ở nhà bỏo một lỳc là kộo đi. Khụng thấy chuyện gỡ cả. Nhưng vẻ mặt, ý tỡnh của họ, Thanh thấy bồn chồn, cập rập lắm.

Thanh đó được ra chơi Vàng Danh một lần, hồi đầu giờng năm ngoỏi. Cả Vàng Danh Uụng Bớ chỉ cú phu làm than và thợ nhà mỏy. Ở đõy ăn ở cũn chật chội, nước nụi khan hiếm, rau già cỏ ươn, mà làm việc thỡ đầu tắt mặt tối cũn gấp mấy ở cỏc nhà mỏy, cỏc sở Hải Phũng. Thế mà hơn vạn cụng nhõn đỡnh cụng. Đỡnh cụng hết cũn gỡ! Cụng nhõn vừa phức tạp vừa ngang ngược. Sếp mỏy, cai thầu chuyờn lụi kộo phu, thợ chia ra năm bố bảy bỳi, tỉnh nọ vựng kia, phu mới phu cũ... Thế mà lónh đạo được toàn thể đấu tranh! Nếu Thanh được Chấn giới thiệu ra đõy làm việc và giao cụng tỏc cho thỡ sung sướng quỏ! Thanh đội than, đẩy goũng ở nhà sàng, ở ngoài bến. Hay Thanh làm phu lũ cũng được. Nhất là được làm phu lũ. Hai là Thanh nhờ người anh Ly xin cho xuống tàu làm. Thanh chỉ mong được đi đường Sài Gũn, đường Bến Thủy, Hải Nam gần gần đó. Rồi Thanh cố xoay lấy cỏi sổ bỡa xanh để đi cỏc đường Hồng Kụng, Thượng Hải, Nhật Bản, Phỏp. Tầm mắt vừa được mở rộng, trỡnh độ vừa được nõng cao, lần lần Thanh sẽ tỡm mối mà trốn đi Nga Xụ viết...

Nắng to. Đường phố mỗi lỳc một nhộn nhịp. Cỏc hàng rau, hàng cỏ, hàng hoa quả, hàng quà ở chợ Tỏm Gian giăng ra cả mặt đường. Những hàng hoa quả dưới Hạ Lũng, những hàng gà hàng trứng dưới Đụng Khờ... đi đến đõu là người mua cứ xỳm lại mặc cả đến đấy. Thanh cũng mua vội mua vàng ba bụng thược dược và hai bụng hồng nhung mà người bỏn bảo một hào, Thanh chỉ dỏm giả tỏm xu rồi đưa cả đồng hào bạc cho người bỏn!

Nhà Thanh cú một cỏi lọ sành da lươn, mọi khi mẹ Thanh đựng cau khụ. Lõu nay Thanh đỏnh rửa để cắm hoa. Thanh bày cỏi lọ ở mộ bàn, gần cửa sổ, đối diện với bàn thờ trờn đầu giường mẹ Thanh. Mặt tường bờn trong thỡ mẹ Thanh treo ảnh Đức Chỳa Giờsu khi Đức Mẹ và ụng thỏnh Giuse hạ xỏc từ cõy thỏnh giỏ xuống. Đức Mẹ ụm Chỳa Giờsu vào lũng, cũn Chỳa Giờsu thỡ đầu đội mũ gai, hai bàn tay hai lốt đinh rũng rũng mỏu, một bờn sườn một lốt đũng cũng rũng rũng mỏu, mắt nhắm nghiền, lả người trờn cỏnh tay mẹ. Chầu hai bờn tấm ảnh Chỳa Giờsu cú một tấm ảnh Trỏi tim Đức Mẹ, lửa ngựn ngụt vờn ngọn lờn, một gươm sắc thõu qua tim, hai tay Đức Mẹ vừa nõng trỏi tim mỡnh và mũi gươm vừa trỏ vào giữa ngực, và cú một tấm ảnh Đức Mẹ và ụng thỏnh Giuse đún tay Chỳa Hài đồng Giờsu. Mặt tường phớa ngoài trổ cửa sổ và kờ bàn sỏch của Thanh, Thanh treo bức tranh Lờnin đứng giữa nhà mỏy núi chuyện với cụng nhõn lỳc đồng chớ cũn phải dưỡng bệnh và sau đú thỡ chết vỡ vết thương quỏ nặng. Chờnh chếch gần cửa sổ, sỏt ngay với chồng sỏch mà Thanh thuờ đúng bỡa da gỏy chữ vàng hẳn hoi, là bức chõn dung Vớchto Huygụ.

Hụm thấy Thanh vừa ở trờn phố về, khụng kịp cởi ỏo, uống nước, mà đi kờ dọn lại bàn và sỏch bỏo, lau, phủi tường và cửa sổ, rồi ngắm rồi đo rất lõu đoạn treo hai tấm ảnh kia lờn, mẹ Thanh sẽ sàng hỏi:

- Con treo ảnh ai thế?

Thanh trỏ lờn ảnh Lờnin:

- Đõy là vị lónh tụ và người chiến sĩ vĩ đại, kớnh yờu vụ cựng của nhõn loại: đồng chớ Lờnin mẹ ạ. Cỏi thiờn đàng mà người ta bao năm mơ ước cầu nguyện thỡ ở nước Nga đương xõy dựng, đú là chế độ xó hội chủ nghĩa khụng cũn người búc lột người, khụng cũn người ỏp bức người, ai nấy đều ra sức mà làm việc và hưởng hạnh phỳc. Đồng chớ Lờnin đó lónh đạo Cỏch mạng thỏng Mười Nga lật đổ cỏi địa ngục là chế độ của vua chỳa Nga, rồi dựng lờn thiờn đàng xó hội chủ nghĩa...

Mẹ Thanh cũn đương bàng hoàng vỡ tấm tranh treo cao ở trước mặt mỡnh và những cõu giảng giải của Thanh mà bà khụng thể sao hiểu nổi, thỡ Thanh đó trỏ xuống bức chõn dung treo trờn chồng sỏch:

- Cũn đõy là văn hào Vớchto Huygụ, chuyờn viết sỏch bờnh vực cho những người đau khổ khốn nạn. Khi văn hào Vớchto Huygụ mất, tất cả những người nghốo đúi, cựng cực ở kinh đụ Ba Lờ kộo nhau đi đưa đỏm Người.

Mẹ Thanh chờ Thanh ra ngoài sõn, kờu lờn một tiếng thầm:

- Giờsu lạy Chỳa tụi! Cú thật khụng con?!

Rồi từ đấy bà khụng dỏm trụng đến hai tấm tranh ảnh và cũng khụng dỏm đến gần cả bàn sỏch của Thanh nữa. Mỗi khi ngồi đọc kinh, lỳc bị chia lũng chia trớ, bà cú nhỡn ra cửa, mắt chạm phải những hỡnh người nọ, thỡ bà vội vàng quay ngay lờn bàn thờ, làm dấu thỏnh giỏ và đọc kinh to lờn.

... Thanh hết sức nương nhẹ bú hoa mà vẫn cứ sợ va chạm phải người đi đường, hay đỏnh rơi, đỏnh gẫy. Mấy người con gỏi hàng rau đậu và hoa quả ở cựng xúm đó thuộc từng giờ giấc của Thanh đi qua đõy từ hai năm nay đều nhỡn theo Thanh chăm chỳ:

- Cậu giỏo hụm nay lại đi sắm gỡ mà ụm cồm cồm một gúi thế kia?!

- Anh chàng Thanh dạo này cũng diện đấy, tiờu tiền ra phết đấy!

Từng đỏm từng đỏm và từng đụi trai gỏi lũ lượt đi ngược về phớa Thanh. Họ đi xem xi nờ, xem đỏ búng, đi sắm sửa, đi nhảy, đi bỏt phố. Cú những cặp vợ chồng, người bế, người dắt con, người đẩy xe nụi, đi ở mộ đường, cố cho những búng cõy và ỏnh nắng phấp phới trờn đầu túc, quần ỏo và xe nụi của họ.

Thanh lại nghĩ đến bọn Chấn và Kiều.

- Thế nào mỡnh cũng phải núi với Chấn và Kiều đến ăn với nhà mỡnh mới được!

Cỏi ý định ấy lần này Thanh càng thấy thụi thỳc hơn. Nhất là mời Chấn. Nguồn sống độc nhất của Chấn chỉ trụng vào tiền hoa hồng sỏch bỏo. Nhưng cỏi nguồn ấy lại cũn phải chi cho cỏc khoản tiền nhà, tiền điện, tiền nước và cả tiền khỏch khứa nữa. Dự khỏch đến chỉ được ấm nước chố tươi mua ở dưới hàng, hay rụm rả lắm thỡ ấm nước chố mạn đun nhờ bếp nhà dưới, và mấy điếu thuốc lỏ Bỏttụ mà chỉ cú khỏch được hỳt. Chấn đó toan đi dạy học tối để lấy tiền thờm, nhưng cụng việc bận quỏ, khụng thể được. Ăn cơm trọ thỏng chỉ cú sỏu đồng, tuy cũng là chỗ cảm tỡnh là cơ sở, nhưng Chấn cố giữ cho khụng xảy ra những chuyện khụng tốt vỡ tiền nong, nờn thỏng nào cũng vậy, cứ đến 30, 31, và mồng 1, mồng 2 là Chấn lại chạy vạy cuống lờn. Tớnh mói, càng xiết cỏc khoản chi khỏc lại, Chấn lại càng rối bự đầu úc. Vỡ quỹ của nhà bỏo chỉ cũn dụi ra ba đồng, cú khi hai đồng rưỡi. Nghĩa là khụng đủ Chấn trả tiền thỏng cơm!

Kiều kiếm được khỏ hơn. Kiều cũng dạy học tư, Kiều kốm hai đứa con vợ chồng một viờn thanh tra nhà đoan. Hai đứa con thỡ học chữ Phỏp, cũn mẹ chỳng học tiếng An Nam. Kiều được mỗi thỏng mười lăm đồng. Gia đỡnh Kiều ở nhà quờ. Kiều cũn cả bố mẹ. Vợ Kiều cũn trẻ. Một em giai Kiều học trường Thành chung. Kiều cũng khụng núi chuyện nhà mỡnh với Thanh bao giờ. Thanh được biết những chi tiết này do người em giai của Kiều. Kiều nuụi y đi học. Nếu Thanh khụng đoỏn sai thỡ Kiều chờ vợ mà vợ Kiều khụng những trẻ mà lại là con nhà giàu làm lụng rất khỏe và đảm nữa. ễng bố vợ Kiều làm phú hội. Mẹ vợ Kiều cú một cửa hàng tấm ở cổng huyện. Nhưng Kiều vẫn gửi tiền về cho bố mẹ. Thỏng thỏng Kiều giữ lại cú tỏm đồng. Để đỡ vực nhà bỏo, nghĩa là thỏng thỡ giả tiền nhà, thỏng thỡ tiền điện, thỏng thỡ giỳp Chấn vài đồng, nờn Kiều phải nhịn quà sỏng, nhịn thuốc lỏ, khụng thỡ lội vào tiền gửi về quờ cho bố mẹ.

Hơn thỏng nay Thanh lại thấy Chấn ho. Sỏng sớm và chiều nào Chấn cũng tập thở rồi ngồi như "nhập thiền" mà hớt hớt cỏi hộp thuốc vụi chữa bệnh phổi. Chấn lại cũn đau dạ dày nữa. Nhiều bữa Chấn phải nhờ Kiều lấy cơm về, đợi lỳc nào đỡ đau thỡ ăn, và vừa ăn vừa xoa xoa bụng. Quầng mắt Chấn càng trũng xuống. Mắt mờ mờ, nhỡn lõu lại ứa nước. Sắc mặt Chấn nhiều hụm Thanh trụng mà giật mỡnh. Tiếng Chấn núi cú buổi lào phào, khản đặc lại. Nhưng hễ cú cỏc anh chị em nhà mỏy, thanh niờn học sinh, dõn phố đến hỏi chuyện và nhờ cụng việc thỡ Chấn lại chuyện, lại giảng giải, tươi tỉnh hẳn lờn và khụng bao giờ chối từ giỳp ai việc gỡ... Từ nhà bỏo sang Xi măng, xuống Lạc Viờn, ra Sỏu Kho... Chấn cuốc bộ đều. Mưa cũng như nắng. Cơm trưa cơm chiều hai bữa dồn một là thường.

Từ ngày dọn ra xúm nhà thờ, thuờ được hẳn hai gian nhà rộng thỡ Thanh dạy cả mười bốn đứa học trũ làm một lớp, giờ giấc cũng đổi khỏc, như cỏc trường tư. Chỳng nú cú đứa đó học lớp ba ngoài phố nhưng thi sơ học yếu lược trượt, bố mẹ chỳng cậy người núi với Thanh kốm cho. Thằng Nghĩa học lớp tư với bốn đứa nhỏ. Cũn thằng Cụn, cỏi Bưởi, thằng Định học lớp năm. Thanh đó mua được cỏi bảng đen và hai bộ bàn ghế học trũ. Cỏc bài đều ra trờn bảng. Giờ ỏm tả, tớnh đố, giờ tập đọc của lớp nào cũng được thanh thả, dứt khoỏt.

Lớp học cú một buổi sỏng, từ bảy giờ đến mười một giờ. Tối thứ hai, thứ tư, thứ sỏu, Thanh vẫn dạy cu Chỳ và thờm Hựng em Huệ Chi. Tiền học, Thanh thu được hai mươi đồng một thỏng. Nguyờn hai đứa chỏu nhà Đức Sinh đó giả năm đồng. Nhà thuờ của Nhà chung mất cú bốn đồng một thỏng. Nửa năm nay, đó gỡ được cỏc cụng nợ, mẹ Thanh lại cũn làm bỏnh bột lọc, bỏnh khỳc đi bỏn, ngày kiếm được vài hào, nờn trong nhà càng dễ chịu. Nếu Chấn, Kiều đến ăn cựng, Thanh núi với mẹ chỉ lấy mỗi người thỏng năm đồng. Về phần Chấn, Chấn muốn giả bao nhiờu, thỏng nào giả thỏng ấy hay chịu mấy thỏng cũng được. Mẹ Thanh đi chợ đún mua được tụm cỏ rau đậu ở cỏc làng dưới lờn, cơm nước cho Chấn cho Kiều sẽ vừa rẻ vừa ngon lành. Những hụm Chấn mệt mỏi khụng muốn ăn cơm hay những buổi về muộn, Chấn sẽ ăn chỏo thịt, chỏo trứng hay chố hạt sen, chố đỗ xanh, hay miến lươn, miến gà. Chấn cần uống thuốc bắc thỡ Thanh bảo Gỏi đen mua thuốc sống ngoài Sỏu Kho về mẹ Thanh sao tẩm rồi sắc cho.

"Chấn ơi! Chấn về ở với Thanh đi! Tụi sẽ làm việc mà nuụi Chấn. Tụi lại sẽ dạy thờm học trũ lấy tiền cho Chấn uống thuốc bắc, hay tiờm thuốc, uống dầu cỏ. Chấn cứ coi gia đỡnh tụi như gia đỡnh Chấn vậy! Chấn làm cỏch mạng. Chấn bị tự đày. Chấn đó đau khổ, hy sinh quỏ nhiều. Vui sướng và vinh dự biết bao cho tụi là được chia sẻ phần no ấm làm thật bằng mồ hụi của tụi cho một người chiến sĩ cộng sản như Chấn!..."

Thanh giật mỡnh. Thanh đó đến ngừ Tờ A, tun hỳt cỏi cổng sắt đen như cổng đề lao của sở mộ phu. Thanh rẽ vào đõy đưa bỏo rồi lờn đường Mỏy nước hai vũi ra Ngó sỏu. Thanh về đến nhà, chuụng nhà thờ Cấm mười hai giờ đương vang xúm.

Tiếng chuụng cú đó được hơn ba thỏng nay. Cỏi nhà thờ cũ kốo cột gỗ, lợp ngúi ta, giờ chuyển làm trường dạy kinh bổn cho trẻ con và làm nhà khỏch. Nhà thờ mới xõy vượt lờn trờn một nền bảy bực thềm đỏ, gỏc chuụng chút vút, từ ngoài Sỏu Kho hay cỏc làng dưới cũng trụng thấy. Trong khi ấy đứng ở xúm Cấm hay trờn phố thỡ cũng thấy gỏc chuụng cỏc nhà thờ Lạch Tray, Phọng Bớp, Sõm Bồ, Lương Khờ vũi vọi đằng xa. Sỏng, trưa, chiều, cỏc hồi chuụng giục gió, con chiờn tứ bề đõu cũng nghe thấy. Khu xúm nhà thờ khởi cụng xõy khi gỏc chuụng nhà thờ sắp kộo chuụng lờn. Tất cả bốn dóy, ba mươi gian, cú gần bốn mươi gia đỡnh dọn đến ở. Chỉ cần mấy dóy nhà lỏ ở cạnh đấy sỏt nhập và quõy một hàng rào là thành gọn một khu ụm lấy sau lưng nhà thờ mà người ở giờ nào đi đọc kinh cũng được và khụng phải một bước đường mưa lội hay nắng nụi.

Nhà Thanh ở cuối dóy, gần bờ đầm, giỏp với vườn cau trại Đức Sinh. Gian mở lớp rộng hơn, cỏc cửa sổ trụng thẳng ra cỏnh đồng, dưới cửa là một dóy đất vừa trồng hoa vừa bắc giàn mướp, giàn lý. Đó nhiều lần đội xếp Tõy cỳt lớt đi vào xúm khỏm vệ sinh, sục hàng lậu, chỉ đi qua nhà Thanh mà khụng hỏi han gỡ đến cỏi lớp của Thanh đủ cả mười bốn học trũ đương học...

Thanh khụng đi lối cổng chớnh qua đường nhà thờ mà đi lối ngừ trong, vũng về nhà. Mẹ Thanh vẫn chờ cơm. Mõm bỏnh bột lọc làm buổi nay bà chỉ đội đến đầu trại lớnh khố xanh và lờn mấy nhà gỏ chắn, tổ tụm trờn phố là gần hết. Cũn hơn lạng bỏnh bà đưa về nhà ăn. Cỏi Ngơ mở vung nồi cơm lấy ra bỏt trứng hấp với thịt với mộc nhĩ. Mún này Ngơ cũng chỉ nghe mẹ dặn, làm thử một lần cho xem, mà Ngơ cũng làm được. Hơi cơm núng, mựi thức ăn ngào ngạt. Ngơ vừa xới cơm cho anh vừa nhỡn. Vẻ mặt mẹ Thanh cũng hoan hỉ. Mấy tuần nay bà chỉ hen nhẹ. Cơm ăn mỗi bữa ba lưng bỏt, trong người bà khụng thấy mệt mỏi gỡ cả khi làm hàng thờm và đi bỏn về muộn.

"Cỏi khụng khớ gia đỡnh và bữa ăn thế này chắc Chấn thoải mỏi lắm!"

Thanh tự nhủ rồi ngỏ ý với mẹ. Bà Thanh trước cũn ngần ngại vỡ nhà cửa chật hẹp và bà lại cũn phải đi chợ, làm hàng. Nhưng sau thấy núi khỏch chỉ đến nhà ăn hai bữa và đều là những người xuềnh xoàng thỡ bà cũng thuận. Mẹ Thanh nghĩ:

"Bạn con đến ăn uống chỉ thờm đũa thờm bỏt thụi! Một anh cũng dạy học tư thỡ cũng như cảnh nú. Một anh làm nhà bỏo, bỏn sỏch bỏo ăn hoa hồng thỡ cũng chẳng được bao lăm đồng tiền. Con mỡnh, nhà mỡnh cú thế nào người ta mới đến. Mỡnh chẳng phải là chỗ thổi cơm hàng lấy lói, giỳp bạn con như thế chỉ thờm sĩ diện cho con".

Cơm nước xong, thu dọn qua nhà cửa, mẹ Thanh và Ngơ đi nhà thờ ngay. Ngơ mặc ỏo dài nhưng lại đi chõn đất. Mẹ Thanh cầm một bú hai chục bụng huệ để dõng ban thờ Đức Mẹ.

- Ngơ kộo cỏi cổ ỏo lờn và cặp lại cỏi túc nào.

Ngơ đó bước lờn thềm sắp vào cửa nhà thờ, mẹ Thanh cũn gọi giật lại. Chớnh tay bà sửa sang lại ỏo và đầu túc cho Ngơ rồi bà mới quay sang nhà khỏch đưa hoa cho ụng bừ. Nhà thờ làm ghế ngồi, nhưng mẹ Thanh vẫn giải chiếc chiếu con ở chõn cột dưới tũa giảng.

Mẹ Thanh mở tỳi tràng hạt, lấy ra cỗ ảnh, nõng lờn mặt, xiết vào mũi vào miệng rồi làm dấu. Rồi mẹ Thanh và Ngơ cựng lầm thầm đọc kinh.

Người bừ ỏo chựng thõm lượt thượt ở một ngỏch cửa mộ bàn thờ bờn trỏi đi ra. Y cầm một cỏi cần, đầu cần cú ngọn bấc, đến lấy lửa ở ngọn đốn chỏy leo heo lơ lửng trước ban thờ. Y chõm ngọn bấc lửa vào bốn cõy nến bờn phải. Y đi ra giữa, quỳ gối bỏi trước tũa Mỡnh thỏnh rồi sang bờn trỏi chõm thờm bốn ngọn nữa. Vũm nhà thờ dần dần nổi rừ hơn những tượng, những ảnh, những hoa lỏ trong một vựng ỏnh sỏng yếu ớt chỉ đủ để nhỡn tập trung vào tượng Đức Mẹ ở tũa thỏp chớnh giữa. Tượng to gần bằng người thật. Đức Mẹ đứng, nghiờng nghiờng đầu, một tay ấp vào trỏi tim, một tay đặt lờn đầu Đức chỳa Giờsu hài đồng ngước mắt nhỡn Đức Mẹ.

- Xin Cha cho chỳng tụi hằng ngày dựng đủ và tha nợ chỳng tụi như chỳng tụi cũng tha kẻ cú nợ chỳng tụi vậy. Xin chớ để chỳng tụi sa chước cỏm dỗ...

Giọng mẹ Thanh càng đắm đuối van vỉ. Bà vừa xuýt xoa vừa đấm nhẹ nhẹ vào bờn ngực. Mắt bà nhập nhũe như cú những ỏnh sao li ti. Trong cỏi đỏm ỏnh sỏng ngõn hà ấy, bà thấy Đức Mẹ khụng những dắt tay Đức chỳa Giờsu hài đồng mà cũn dắt tay cả bà, cả Ngơ, cả Thanh nữa...

***

Thấy mấy người vẫn cũn mặc tờrụpican và cú cả

những thanh niờn mặc quần lanh, ỏo dệt cụt tay, Chấn mủm mỉm cười:

- Thế này thỡ bộ đồ trắng của mỡnh cũng chỉ lạc điệu vừa thụi!

Tuy giời nắng nhưng vẫn rột buốt. Cú người đó mặc bađờxuy to xự lại cũn quấn một khăn len kộo lờn đến tận mũi. Chấn cũng cú một bộ đồ rột màu tớm than nhưng bẩn quỏ phải đưa hấp lại. Chấn chờ mói mà khụng thấy Kiều về để mượn bộ đồ rột của Kiều. Cuối cựng Chấn đành mặc bộ đồ trắng của Kiều đó cất kỹ dưới đỏy hũm và ủ hàng chục viờn long nóo lục cục trong cỏc tỳi và trong ống quần. Diện giày đen, cà vạt đen, bộ đồ trắng nguyờn nếp thơm tho, đến nhà hỏt Tõy thỡ cũng đứng đắn, trịnh trọng chỏn.

Nhưng chẳng ai để ý đến bộ đồ trắng và sự đứng đắn, trịnh trọng của Chấn cả! Cú chăng là mấy học sinh và mấy thầy giỏo, mấy cụng chức Sở dõy thộp, lục lộ và mấy nhà buụn cú cửa hiệu nhỏ ở xúm thợ. Nhưng họ lại để ý vỡ điểm khỏc. Những người này đó đến nhà bỏo hỏi chuyện Chấn và Chấn đó đến nhà họ núi chuyện. Chấn đó đưa cho họ những cuốn sỏch, những bản luật lệ, những tài liệu về lịch sử, kinh tế, xó hội, võn võn... mà cú khi họ chỉ xem mấy đoạn hay nhờ Chấn trỡnh bày, giảng giải cho vài chi tiết.

- Hụm nay cú cả anh Chấn đến dự.

- Buổi diễn thuyết này mà cú cả nhúm cỏc anh em lờn núi thỡ phải biết!

- Cỏc anh em là khụng bao giờ ra mặt đõu!

Những người nọ thỡ thào núi với nhau. Nhiều người nhỡn Chấn, cỳi đầu chào Chấn và cười rất mến trọng. Khi Chấn và Thanh đến thỡ cả ba cửa nhà hỏt đó mở, người đi nghe diễn thuyết đó đứng đầy cả bực thềm. ễ tụ đỗ như bày hàng hội chợ ở sỏt bờ hố. Những tài xế mặc toàn đồ dạ, trụng như những quan hai, quan ba, phỏo thủ tàu bay. Họ tỳc trực ở ngay cửa xe tuy chủ cũn lõu mới ra. Giai gỏi tha thướt diễu lượn ở chung quanh những xe đú. Cỏc thứ kiểu quần ỏo tối tõn bằng len, bằng nhung và bằng gấm nữa. Cỏc thứ điệu cười núi nhỳn vai đưa mắt. Trong nhà hỏt, sự trang hoàng cũn choỏng lộng hơn cả những tối kịch chợ phiờn thỏng trước. Khụng biết bao nhiờu chựm đốn được lắp thờm. Cỏc lan can tầng trờn đều mắc thờm dõy đốn. Những hoa lỏ trờn trần, những đường nổi quột kim nhũ đắp trờn cỏc mặt tường, những dựa ghế thếp vàng, những nhung dạ bọc cửa, bọc cỏc lan can... tất cả dội lại ỏnh sỏng càng thờm rực rỡ. Ở trong nhà hỏt cũng như ở ngoài cửa, ai nấy đều phừng phừng sắc mặt. Bước đi, bộ đứng đều như sắp chuyển theo một nhịp nhảy.

Kộm mười phỳt đầy ba giờ thỡ chiếc xe nhà Thy San sỏng ngời vựn vụt đến. Nhiều người nghển lờn nhỡn từ đằng xa. Nhiều người mải chuyện, lỳc chiếc xe đỗ đến cửa mới biết, họ choàng lờn, xộo cả vào chõn người ta mà chạy ra nhỡn. Mấy bọn thanh niờn ào ngay đến cửa giữa trước khi xe tới.

Giỏng Hương ở trong xe ra trước. Rồi đến Bớch Nga, Huệ Chi. Ba gương mặt, ba mỏi túc, ba thõn hỡnh, ba bộ quần ỏo hiện vụt lờn, đi vào cửa chớnh, giữa những cặp mắt nhỡn như bị lúa nắng, giữa những ống mỏy ảnh chen lấn nhau để rướn lờn chụp. Bớch Nga lắc lắc mỏi túc uốn điện, hàm răng trắng muốt nở cười, khi thấy một ống ảnh nhao đi vỡ bị người chen dỳi lại. Giỏng Hương mặc ỏo nhung the màu cỏnh chả, ở mộp ỏo mộ ngực cài một mẩu băng đen, đi và nhỡn như khụng thấy ai ở chung quanh, ở trước mặt y. Cả ban tổ chức buổi diễn thuyết đều xỳm xớt đi bờn cạnh Giỏng Hương cứ như sợ mỡnh khụng cũn là ban tổ chức nữa nếu chỉ rời Giỏng Hương nửa bước, hay những nụ cười, những cỏi cỳi đầu, những cỏi giơ tay mở lối của mỡnh khụng được Giỏng Hương chỳ ý. Và điều sợ nhất của họ là khi họ cười, khi họ cỳi đầu, khi họ giơ tay như thế mà lại chệch cỏi ống ảnh bấm mỏy chụp cựng với Giỏng Hương. Bởi vậy mặt mũi ai cũng cú một vẻ sớn sỏc rất lạ, khú mà tả nổi.

Nhưng hỡnh như Giỏng Hương cũng đó nghiờng đầu và cười với một người quen nào đấy. Ngay đú, nhiều người liền thấy như Giỏng Hương cười cả với mỡnh. Cỏi cười sao mà lịch sự, sao mà thanh nhó nhưng vẫn kiờu kỳ! Cỏi cười sao mà đầm thế? Marlốne Diộtrich, Greta Garbo, Jeanne Harlow (4)cười cũng chỉ đỏng ngần ấy tiền là cựng.

⚝ ✽ ⚝

[4] Mỏclen Điờtờrớch, Gờrơta Gỏcbụ, Gian Hỏclu: tờn những đào chiếu búng nổi tiếng bấy giờ

Ngày Ánh sỏng! Ngày thành lập đoàn Ánh sỏng ở Hải Phũng. Ngày tuyờn truyền cổ động tiến tới làm trại Ánh sỏng cho dõn nghốo Hải Phũng thoỏt khỏi những nhà hang chuột, đỡ đau khổ trong cảnh đời lầm than cặn bó. Những băng biển, ỏp phớch la liệt phấp phới ở cả cỏc ngó tư đổ đến khu Nhà hỏt Tõy, ở cả ngoài vườn hoa Nhà kốn. Nhưng từ lỳc cú gia đỡnh Thy San đến thỡ tưởng như những băng biển ỏp phớch của cuộc từ thiện xó hội nọ giăng ra chớnh để hoan hụ ba nhan sắc, ba kiểu người mờ hồn tuyệt diệu của xó hội thượng lưu, của những tớn đồ mỹ lệ vậy.

Huệ Chi đi sau cả Bớch Nga. Mắt Huệ Chi vẫn lặng lẽ. Đụi mắt vừa dại dại vừa đắm đuối dưới cỏi trỏn hơi dụ dụ trờn gương mặt trắng mỏt của Huệ Chi, cũng nhiều lỳc như trụng đi đõu ấy. Nhưng vẫn là cỏi nhỡn ngờ ngạc, hốt hoảng và cú cả vẻ õn hận nữa. Lỳc ụng trưởng ban tổ chức cú cỏi trỏn húi búng nhẫy, quần ỏo lễ phục đen, thắt nơ đen tươi cười và trịnh trọng đến cỳi đầu chào cả Huệ Chi, đồng thời mấy ống ảnh cứ rướn rướn chừ vào mặt Huệ Chi, thỡ Huệ Chi càng bối rối. Làm bối rối hơn nữa cho Huệ Chi là những tiếng lào rào nhưng rất rừ thoỏng qua mặt qua tai Huệ Chi:

- Chị em Huệ Chi, Bớch Nga đấy!

- Cụng chỳa cấm cung của Thy San, của Đức Sinh đấy!

- Hai triệu bạc, năm đồn điền, hai chục núc nhà hồi mụn cho "cậu" đấy!

- Tha hồ mà học. Ba bằng thạc sĩ cũng mặc sức! Pari, Luõn Đụn, San Phờrăngxớtcụ, Nữu Ước, tha hồ mà đi ăn học với nàng.

- Kỳ thi sắc đẹp ở Chợ phiờn Ánh sỏng tới đõy khụng Huệ Chi thỡ lại Bớch Nga thụi!

- Ai bảo thế! Giải nhất về Giỏng Hương cho mà xem.

- Giỏng Hương Jeanne Harlow. Hura... Hura!...

- ễ kờ! ễ kờ!...

Mấy gó mặc quần đen sũng sọc, giày đúng cỏ sắt, ỏo len đan tay chựng, chõn tay lều nghều như của người vượn, gật đầu lia lịa, bắt tay nhau rất cung kớnh với những cõu tiếng Mỹ kia. Hai gó đứng ngoài núi xong, liền gại tanh tỏch gút và mũi giày xuống nền gạch, vừa đung đưa hai đầu gối và hai cỏnh tay một cỏch thẽo thượt mà biểu diễn ngay cỏi kiểu nhảy claquette (Cờ-la-kột) quen thuộc của những đoạn phim chiếu về cỏc tiệm nhảy, tiệm rượu, mở giữa vườn hoa ở đầu đường với những gó ăn chơi yờng chị động cỡn.

Thờm một chiếc ụ tụ nữa đến nhưng khụng lộng lẫy bằng xe nhà Thy San. Tụn Thất Bằng bước lờn thềm. Đú là cỏi đinh thứ hai của buổi diễn thuyết. Giỏo sư tiến sĩ văn khoa kiờm chủ bỳt bỏo Quốc gia An Nam bằng tiếng Phỏp vừa là nhà hựng biện cừ khụi của giới thượng lưu học giả trớ thức phỏi bảo hoàng, Tụn Thất Bằng hụm nay nhõn danh Ủy viờn thường trực của đoàn Ánh sỏng Hà Nội xuống núi chuyện về tụn chỉ mục đớch của Đoàn với bà con Hải Phũng. Theo như chương trỡnh đó đăng cỏc bỏo thỡ sau Tụn Thất Bằng sẽ đến bà Thy San, Ủy viờn vận động lõm thời của đoàn Ánh sỏng Hải Phũng diễn thuyết. Bà Thy San sẽ núi về đời sống khổ cực của người dõn nghốo cần lao và nhiệm vụ, sứ mệnh của những ai là người cú đầu úc và một trỏi tim vị tha trước cảnh thương đau của xó hội.

Cũng vẫn ụng trỏn húi, gương mặt búng nhẫy, quần ỏo lễ phục đen quay ra đún nhà giỏo sư, nhà hoạt động xó hội và nhà hựng biện Tụn Thất Bằng nọ mà luụn nửa thỏng nay tờn tuổi và tài ba, tiểu sử của y được giới thiệu rất rầm rộ trờn cỏc bỏo, đặc biệt là cỏc bỏo bằng tiếng Phỏp, và đó làm bao nhiờu kẻ hõm mộ y mong chờ, đi đõu cũng nhắc nhở tỏn tụng. Lần này ụng trưởng ban tổ chức khụng những chỉ quýnh lờn vỡ bắt tay, vỡ cỳi đầu, nghiờng người, cười mừng chào đún, mà cũn quýnh lờn vỡ được đứng ra giới thiệu một quý khỏch, một vĩ nhõn như Tụn Thất Bằng với một số trớ thức, cụng chức và cỏc bà con hằng tõm hằng sản của vựng đồng chua nước mặn. Tụn Thất Bằng bước lờn thềm với đỳng hệt bộ điệu của một nhà chớnh khỏch quan trọng đến thượng nghị viện hay bữa tiệc ngoại giao nào vậy. Bước giày cũng ngạo nghễ, chậm chậm. Cỏi nhỡn của y khinh khỉnh. Cỏi miệng bặm bặm. Cỏi mặt như chỉ chực hất lờn truyền phỏn. Cựng đi với Tụn Thất Bằng cú mấy bộ mặt và bộ điệu cũng bệ vệ lạnh lựng như thế. Đú là một tiến sĩ hai bằng văn khoa và luật khoa, một bỏc sĩ nội trỳ vừa ở Phỏp về, một nhà bỏo cũng chuyờn viết bằng tiếng Phỏp và một kịch sĩ tài ba nổi tiếng cũng của Hà Nội. Khỏc hẳn lỳc bắt tay ban tổ chức, khi những nhà đại trớ thức nọ tiến lờn và gặp Giỏng Hương quay lại, thỡ cả bọn họ đều cỳi đầu chào và cười hết sức là lịch sự. Một loạt tiếng Phỏp xen lẫn thờm tiếng Anh xổ ra. Giữa những tiếng cười núi đú, giọng núi của Giỏng Hương vẫn dội lờn giũn lảnh. Cặp mắt, nụ cười của y càng khiờu khớch, khinh bạc.

Ba giờ kộm năm.

Trưởng ban tổ chức dang tay mời cỏc quan khỏch vào khai mạc. Cả bọn lộp cộp, ồn ào đi vào phũng ban tổ chức. Một phần thỡ ngồi vào dóy ghế danh dự ở hàng đầu trước diễn đài. Đỏm trai gỏi liền ồ đi theo sau nhưng bị cản lại. Giõy phỳt sau tiếng chuụng điện bấm ran. Những ghế đệm bật xuống sầm sập. Mọi người đứng lờn. Bài đoàn ca đó nổi dậy.

... Giờ đõy anh em đứng lờn cựng chung tấm lũng mà cựng hăng hỏi.

Quyết sao cho dõn nghốo mau cựng ra thoỏt vũng cuộc đời lầm than.

Đú là một bài hỏt lấy của đoàn Hướng đạo và đoàn Hướng đạo lại lấy bài của Ănglờ. Trong khi trưởng ban tổ chức và hai nhà diễn thuyết đứng lại trước dóy ghế hàng đầu để chào đoàn ca thỡ cũng từ lối đi chớnh giữa ở tầng trờn cú ba vị quan khỏch đi vào cỏi tũa ngồi vẫn dành cho cỏc vị chủ tọa buổi lễ. Tõm trớ Chấn bỗng xúc mạnh và nổi cả gai:

- Thằng Đờvanhxy là chủ tọa buổi diễn thuyết này! Phải! Đỳng Đờvanhxy, với cỏi dỏng người dỏng cao, mớ túc bạch kim bồng lờn, cặp mắt như diều hõu và cỏi cười bĩu bĩu ngạo nghễ vụ cựng. Đỳng Đờvanhxy cỏch đõy bảy năm, một buổi sỏng cũn mờ đất, đó cựng viờn quan tũa, viờn cố đạo và viờn chỏnh mật thỏm Bắc Kỳ đến chủ tọa cuộc... cuộc hành hỡnh anh Cảnh con ở trước đề lao Hải Phũng. Dạo đú Đờvanhxy vẫn lấy tư cỏch là nhà bỏo, đại diện cho nền ngụn luận Đụng Dương để chứng kiến một cuộc thực hiện biện phỏp tớch cực duy trỡ sự trị an ở thuộc địa, và để nghe những lời núi cuối cựng của một trọng tội bị xử ỏn xem cú gỡ oan khuất cần phải lờn tiếng hộ!...

Cỏi vũm trờn tầng gỏc bọn Đờvanhxy ngồi rực lờn, ghế ngồi sơn son thếp vàng, tường quột kim nhũ rủ hai cỏnh rốm nhung đỏ viền kim tuyến vộn vừa độ và buộc bằng hai tua kim tuyến. Giữa cỏi im phăng phắc vang ngõn tiếng hỏt, cặp mắt của Đờvanhxy đưa lướt xuống tầng dưới từ chỗ Tụn Thất Bằng, Giỏng Hương ngồi, đến những tầng trờn của cỏc người đi dự. Tuy kộm mắt nhưng Chấn cũng biết đớch con diều hõu kia đó sà mắt xuống chỗ Chấn và những chỗ cú anh chị em cụng nhõn, thanh niờn học sinh... Chấn vẫn thản nhiờn như khụng. Khi bản đoàn ca cửa chào vừa dứt, Chấn ngồi xuống ghế, tay đặt lờn đầu gối, lưng hơi ngả, nhỡn cú vẻ chăm chỳ lờn diễn đàn.

Trưởng ban tổ chức tuyờn bố chương trỡnh, giới thiệu cỏc quan khỏch, cỏc diễn giả xong thỡ Tụn Thất Bằng ra núi. Thanh ngồi sau Chấn. Thanh chỉ nghe cỏi giọng rin rớt của Tụn Thất Bằng được một lỳc thỡ thấy khú chịu vụ cựng. Trong khi núi, Tụn Thất Bằng chỉ thỉnh thoảng mới nhỡn xuống bản diễn văn. Cặp mắt gằm gằm của y sỏng lờn một cỏch say sưa, hết đúng đinh lấy đỏm người nghe ở tầng dưới lại đến người ở tầng giữa, rồi lướt lờn cỏc tầng trờn. Một tay y đỳt tỳi quần, một tay làm điệu bộ, lỳc giơ cao, lỳc vung ra, lỳc chộm chộm xuống khụng khớ, để chấm cho từng mạch văn, từng nhịp núi.

Cỏch đõy bốn năm, ngày Thanh vừa thụi học, Thanh phải cạy cục mói mới được đến dự một buổi diễn thuyết của Tụn Thất Bằng núi về "Nền quõn chủ thịnh trị ở Anh và ảnh hưởng của nú đến văn học, nghệ thuật, khoa học như thế nào!" ở hội quỏn Trớ tri Nam Định, do giỏo giới tổ chức nhõn dịp Hoàng đế Bảo Đại cựng Hoàng hậu Nam Phương ra xem hội chợ Thành Nam. Buổi ấy, Tụn Thất Bằng núi bằng tiếng Phỏp. Thanh nghe khụng hiểu được tất cả nhưng vẫn phục vụ cựng. Thanh ngạc nhiờn hết sức trước sự hiểu biết của một vị giỏo sư mà Thanh thấy sao mà rộng lớn đến thế. Cứ theo như giỏo sư núi thỡ những ai là trớ thức, những ai là kẻ hiếu học mà được sống dưới cỏi chế độ kia, thở hớt cỏi khụng khớ của một nền văn minh cực kỳ huy hoàng kia, thỡ tha hồ mà phỏt triển và thi thố tài năng. Về nhà, Thanh càng ngẫm nghĩ đến những điều kỳ lạ mà Tụn Thất Bằng dẫn chứng, Thanh càng tủi nhục cho số phận, cho kiếp sống của mỡnh, càng oỏn ghột cha ụng, tổ tiờn, xứ sở, sao mà ngu dốt, mờ muội, hốn kộm. Thanh đó nghĩ đến những chuyện ở trong sỏch Quốc văn giỏo khoa thư cú những người như người Chõu Trớ phải quột lỏ đa đốt lửa học khuya, như người Thừa Cung vừa chăn lợn vừa lắng nghe thầy đồ giảng sỏch trong nhà, hay đó cú những người phải bắt đom đúm cho vào vỏ trứng để làm đốn, đi chăn trõu lấy mo nang và đất sột phơi khụ làm sỏch bỳt... Bao nhiờu gương khổ học! Bao nhiờu kẻ nờn người... Bao nhiờu sự nghiệp hiển vinh!... Vậy thỡ Thanh khụng được đi học ngày hai buổi ở những lớp Thành chung nữa, Thanh sẽ cố xin làm học viờn dự thớnh vào những giờ cú những giỏo sư như Tụn Thất Bằng dạy. Cựng quỏ, Thanh cứ chầu ở ngoài cửa mà nghe và ghi chộp. Ngày đi học, trưa, tối thứ năm, chủ nhật Thanh đi bỏn mớa, bỏn bỏnh, bỏn gỡ cũng được, miễn là vẫn được đi học...

... Tiếng vỗ tay hoan hụ Tụn Thất Bằng đó dứt. Thanh càng ờ ẩm, khổ sở khi phải nghe tiếp đến Giỏng Hương.

Giỏng Hương núi cũng khụng cần đến bản chớnh. Khỏc hẳn Tụn Thất Bằng, Giỏng Hương khụng vung tay, khụng dằn chộm khụng khớ, khụng chiếu mắt nhỡn vào mắt ai cả. Giỏng Hương cười. Một nụ cười chỉ hơi nhếch đụi mụi, chỉ lấp lỏnh nhẹ trong con mắt và khộp ngay lại, khiến vẻ mặt của Giỏng Hương, nhất là đụi mắt nhỡn càng kiờu kỳ thỏch thức. Người ta khụng thấy Giỏng Hương cài chếch ở một bờn mỏi túc cỏi nhỏnh hoa lỏ nạm toàn kim cương như mọi khi nữa. Giờ những làn túc uốn cú vẻ bỏ mặc cho hơi trễ tràng, tuy thế những vũng túc cồn lờn ở gỏy và bờn cổ Giỏng Hương vẫn để lộ sắc trắng ngần muốt ấm vụ cựng của da thịt. Người ta cũng khụng thấy cả cỏi nhỏnh hoa lỏ cũng nạm bằng kim cương úng ỏnh ở trước ức và phớa trờn vũm ngực của Giỏng Hương mà Giỏng Hương thường cài ở cỳc ỏo thay cho đồ trang sức đeo ở cổ là chuỗi hột ngọc và dõy chuyền vàng. Thấy như thế nờn người ta càng chỳ ý đến mẩu băng tang cài ở mộp ỏo của Giỏng Hương cũng như bấy lõu nay người ta phải chỳ ý đến cỏi vẻ buồn mà Giỏng Hương càng ra vẻ kiờu kỳ thỏch thức hay lạnh lựng khinh bạc bao nhiờu thỡ lại càng khụng giấu nổi.

Thanh khụng chỳt bận tõm đến tất cả những điều trờn đõy. Một sự cắn rứt ghờ gớm đương hành tõm trớ Thanh. Thanh đương phải nghe Giỏng Hương núi. Càng nghe, Thanh càng thấy rừ ràng phải chịu đựng một sự gian dối đương dội bờn tai, rừ ràng phải xem một sự làm phự phộp cỏc thứ kiểu chữ ở trước mặt. Điều làm Thanh bứt rứt, căm thự hơn hết là Thanh thấy người ta kờu gọi sự ban ơn, tỡnh thương, và lấy những cảnh khốn cựng của xó hội làm một cớ vui thỳ mà Thanh thấy chớnh là để giết bớt những thời giờ ăn khụng ngồi rồi, để sún ra một ớt tiền đó vơ vột quỏ nhiều; - một sự trỏi ngược đó quỏ trần truồng nhưng vẫn phải cố xuờ xoa của cỏi chế độ thối nỏt này!...

Những ngày Thanh đeo đẳng dạy hai thằng chỏu nhà Đức Sinh, Thanh cũng đó khổ sở vụ cựng rồi! Nhưng giới hạn của sự chịu đựng chỉ khuụn vào trong một khu nhà, một gia đỡnh với một số người. Nhưng giờ đõy, Thanh phải ở giữa một xó hội với những con người tiờu biểu của nú, và ở một cỏi nơi được xếp vào hàng đầu của sự sang trọng quyền quý văn minh là cỏi Nhà hỏt Tõy nọ. Cỏi tội là bị đầy vào một khụng khớ lạc loài đối với Thanh đó thật là nặng nề mà Thanh lại cũn chịu thờm một hỡnh phạt nữa là chứng kiến giữa ban ngày một tấn kịch cực kỳ long trọng, choỏng lộn của sự lừa bịp!

Nhưng rồi bài núi của Giỏng Hương cũng hết.

Tiếng vỗ tay hoan hụ đợt này chưa dứt đó tiếp đợt khỏc. Phớa bờn này người vỗ muốn ngừng thỡ phớa bờn kia đỏm thanh niờn lại rộ lờn. Rồi đỏm khỏc, lại đỏm khỏc. Hai người con gỏi cầm hoa tặng cứ phải chớp mắt luụn vỡ những luồng điện mỏy chụp ảnh lúa lờn. Giỏng Hương hai tay ụm hoa, chốc chốc lại phải cỳi đầu chào. Cho đến khi ngồi vào chỗ cũ, Huệ Chi, Bớch Nga một bờn, Tụn Thất Bằng và mấy nghị viờn thành phố một bờn, Giỏng Hương vẫn cũn phải đứng lờn chào lần nữa vỡ những tiếng hoan hụ như gào, tiếng vỗ tay như xộ của những đỏm thanh niờn.

Buổi lễ tạm nghỉ mười lăm phỳt. Tiếp đú trưởng ban tổ chức bỏo cỏo tỡnh hỡnh xỳc tiến thành lập đoàn Ánh sỏng ở Hải Phũng, bỏo cỏo thành tớch của những vị ủy viờn ban vận động lõm thời và sự đúng gúp quý bỏu của những vị hằng tõm hằng sản sốt sắng trong một cụng cuộc xó hội giàu tỡnh bỏc ỏi như cụng cuộc này. Sau bỏo cỏo của ban tổ chức sẽ tuyờn bố danh sỏch ban vận động chớnh thức với những vị quan khỏch sẽ nhận ở ban Cố vấn và làm danh dự hội viờn. Những vị trong ban vận động, ban cố vấn và danh dự hội viờn sẽ cử người ra nhận nhiệm vụ và hứa hẹn trước buổi lễ. Để thờm phần long trọng khi tuyờn bố những bản danh sỏch vinh dự nọ, dàn nhạc của buổi lễ sẽ cử nhạc để chuẩn bị