Thời Kì Đen Tối Chương 4

Xim viết xong bài báo cáo. Xim đã dành cả buổi trưa để nghĩ. Rồi tối, khi đi làm về ăn cơm xong bỏ mâm bát cho mẹ dọn dẹp, Xim chúi mắt chúi mũi viết ngay, đến mãi gà gáy sáng. Làm việc gì cũng được, dù vất vả nguy hiểm đến đâu, Xim cũng không thấy ngại thấy lo bằng viết. Biết mình kém văn hóa và càng nghe các đồng chí trên nhắc, giục phải chịu khó học và đọc nhiều sách báo, Xim càng gắng gỏi. Nhưng càng đọc, càng học, Xim càng thấy bồn chồn, thao thức vì sự hiểu biết và tri thức của mình. Nhất là khi đọc những sách báo của Tổ chức đưa cho, cũng như khi Xim phải suy nghĩ sâu về tình hình chính trị, về những vấn đề của chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa cộng sản, của cuộc đấu tranh cách mạng hiện hành, hay khi Xim phải làm báo cáo lên thành ủy. Những lần như thế, phân tích ra được đầy đủ và sâu sắc sự việc, thì Xim vui mừng sung sướng vô cùng. Xim càng thấy thương mình và phải tin mình. Cũng vì thế Xim càng lấy làm lạ sao lại có những người viết được cả một câu chuyện như Truyện Kiều và cuốn sách Tuyên ngôn Cộng sản. Cuốn Tuyên ngôn Cộng sản Xim không thể luôn luôn giữ bên người, Xim phải tìm một chỗ giấu tiện nhất ở đầu giường để lúc nào có thể đọc lại là đọc. Còn Truyện Kiều, khi Xim đi làm, đi khai hội cơ sở, Xim đều đem theo và thường kể cho các anh chị em và bà con chung quanh nghe.

... Hôm nay Xim cũng viết xong báo cáo và cũng đi khai hội, nhưng Xim không những không phấn khởi lắm mà trái lại, càng đau xót và phải phấn đấu để giữ vững tinh thần. Thành ủy Hải Phòng lại bị phá. Cũng lại một đồng chí bí thư thành ủy bị bắt. Cũng lại một đồng chí hoạt động từ Hai mươi chín, Ba mươi. Và cũng lại là một đồng chí rất mến, rất quý, rất tin cậy Xim mà Xim thấy nếu có thể, thì Xim xin chịu thay tất cả mọi sự khốn khó, kể cả sự chết, cho đồng chí ấy vẹn toàn, sống mà hoạt động, cũng như đối với đồng chí Tô ở thành ủy trước đây.

Tờ báo cáo tình hình phong trào và cuộc bắt đồng chí Khánh, Xim đã viết xong và sắp gửi lên "xứ" đây. Tuy Xim cố viết chữ thật nhỏ sít và chỉ thuật lại những điều những nét chính yếu, bản báo cáo vẫn hết cả trang giấy mỏng đánh máy. Xim gấp lại cuộn sẵn trong miếng trầu không, nếu có động Xim sẽ nhai nuốt ngay.

Sáng chủ nhật, giữa tháng ba, trời quang nhưng lạnh lạnh. Còn gió bấc. Xim phải chờ đường phố đông người mới ra đi. Xim vẫn mặc bộ quần áo vải thâm thường nhật thêm cái áo bông cộc bọc láng chéo go bà mẹ Xim đã phải đáp hai miếng ở hai khuỷu tay và vá một miếng ở cổ. Gói trầu cau và mấy thứ lá cây, rễ cây làm thuốc cảm sốt Xim bỏ vào nón, cắp nách.

Đúng ra chỗ lá thuốc này Xim để mẹ sắc cho uống mới phải. Xim đương gây gấy sốt. Không phải vì Xim đã thức gần suốt đêm. Cũng không phải vì Xim đã lấy hàng về muộn, bị mưa ướt tối hôm kia. Xưởng dệt Lê Thị Thảo Minh lại dãn thêm một lớp người làm nữa. Đợt này, đến lượt Xim, Xim đã phải nghỉ ở nhà hơn hai tháng trong khi ấy công việc bóc lạc của mẹ Xim lại mất từ nửa năm nay. Xim phải đi xay bột cho một hiệu bánh trên phố và nhận lại các bao tải cũ của một người chị em chuyên vá thuê cho hiệu khách buôn gạo về nhà làm thêm. Tháng tháng được hơn tám đồng bạc thì sao đủ bốn miệng ăn trong lúc thứ gì cũng theo nhau lên giá này? Gạo một tạ từ hai đồng rưỡi lên hơn bốn đồng và còn lên nữa. Củi từ tám hào lên hơn đồng một tạ. Rồi đến cả hột muối, hộp diêm, chai dầu tây. Còn vải trắng vải đen thì tăng gấp ba, và gần như không thấy hiệu nào bày bán!

Nếu như đêm qua Xim không viết báo cáo thì Xim cũng phải thức ít ra đến mười một mười hai giờ, rồi gà gáy giục sáng là phải dậy, lại chong đèn mà khâu vá.

Lúc Xim từ con đường tắt trong xóm ra đến đường cái, bà con đi đạo ở làng dưới và gần đấy đang ríu ra ríu rít, quần chùng áo dài lượt thượt đến nhà thờ. Những hàng quà bánh ở những cột đèn và gốc cây tranh nhau mời chào khách, vừa phải chửi rủa, xua đuổi những ăn mày kéo nhau đi từng dây từng lũ. Thấy một bà cụ cũng bé nhỏ hom hem như mẹ mình, hai mắt sâu hốc cứ ngước lên chờ đợi người qua đường bố thí, Xim đã toan cho cả đồng năm xu còn lại. Nhưng thấy chung quanh bà cụ còn không biết bao nhiêu người xin nữa, có cả những con trai, những đàn ông trông rất tợn tạo, Xim đành phải rảo bước. Xim đi khỏi hai ba cột đèn rồi còn ngoái trông bà cụ.

Xim qua đường Trại cau. Đây càng vắng. Những bãi năm ngoái năm kia tấp nập những xưởng chữa ôtô, xưởng cưa, xưởng đúc và những nhà làm các hàng đồ sắt, thông phong, khuy trai, guốc dép, và hai bên đường xe bò, xe ba gác, cam nhông cứ ùn ùn đỗ kín hết các cổng các lối..., nay chỉ còn là những khu lạnh hoang, nếu không thì hàng rào cũng đổ nát, các đống gang sắt bừa bãi chịu bỏ đấy.

Mấy ống khói nhà máy to bên bờ sông Lấp cũng im lìm, trông như những cổ họng khô ngẳng chờ chết. Còn những lán gạch ngói củi gỗ hầu hết đóng cửa. Thuyền, boọc, xà lan, chẳng có hàng hóa gì vận chuyển cả.

Cơ sở bị vỡ và Khánh bị bắt chính là ở quãng đường Xim đang đi. Và đây, Xim đã đến dốc cầu xe lửa.

Dòng sông buổi sáng vỗ sóng oàm oạp. Phía xa, cánh đồng lúa con gái xanh mượt đã hửng nắng. Những đám người đi tảo mộ nhấp nhô trên đê và các gò đống. Bên cạnh những dải yếm, những bao lưng, những tà áo màu cánh sen, da trời, hồng điều, nguyệt bạch, thoang thoáng ẩn hiện, còn có những khăn trắng và áo trắng. Phía trước mặt Xim, ở bến đò trông sang chợ, mấy bọn đội thúng quả sơn và gánh làn, khăn gói, vàng hương hoa quả đi lễ đền ngã ba sông.

... "Anh Khánh qua tràn gạo Quảng Thái Long để vào trong xóm. Đầu ngõ có một đám đánh đáo trước hàng nước bà cụ móm. Hai thằng bé xú doóc vừa chơi đáo vừa gác. Chúng nó nhận ra được anh Khánh. Khi anh Khánh trở ra lối ngõ trên thì chúng chạy bám sát ngay. Một thằng gọi xe kéo đuổi theo. Một thằng đến đầu đường Bônbe thì rẽ chạy về báo sở mật thám. Thằng Tây cậu và hai thằng adăng ta lắp súng đạp xe đuổi gấp. Đến ngã ba Lạc Viên gần cổng nhà Máy tơ, thằng bé con nhẩy xuống xe túm lấy anh Khánh tri hô lên, cả ba thằng mật thám liền xông đến bắt anh Khánh. Một mặt chúng giải anh Khánh về sở, một mặt Tây cậu đưa hai thằng bé xú doóc đi khám bắt mấy nhà tình nghi"...

Đến lần này, không biết là lần thứ bao nhiêu rồi, Xim vẫn không thể không trở lại những ý nghĩ ấy. Sao Khánh lại đi đường ấy? Sao Khánh lại để thằng bé xú doóc bám theo mình? Sao Khánh không rẽ, trốn vào một ngõ, một xóm hay một nhà nào đấy như những trường hợp thông thường của mọi người bị theo đuổi? Cùng quá, sao Khánh không bạo lực, bằng cách này hay cách khác, đối phó với thằng bé quái ác nọ? Sao Khánh?... Sao Khánh?...

Trường hợp Chấn, trong vụ bắt năm 1930, thì Chấn bị người phu xe ngờ nghệch chẳng biết mô tê ra sao, chỉ nghe tiếng tri hô là xồ ra đá khuỵu ngay kẻ đang bị đuổi. Chính người phu xe giúp tay vào phút quyết định đuổi bắt Chấn này, sau đó lại là người mà Chấn cố sức dúi cho mấy đồng bạc cuối cùng của Chấn ở dưới hòm xe, để tiền khỏi lọt vào tay quân thù. Còn với trường hợp của Khánh, biết đâu hai thằng bé kia lại là hai đứa con một gia đình công nhân nghèo khổ nào đó, chúng dại dột và bị tha hóa chỉ vì mấy đồng bạc lĩnh hàng tháng hay mấy bữa ăn uống chơi bời mà nếu cha mẹ chúng biết chuyện đó thì sẽ đau xót, khổ sở, ân hận vô cùng...

Khánh, Tô và cả người yêu của Xim là Chấn nữa đều bị bắt rồi! Ba người đều đi đày Côn Lôn về, tiếp tục hoạt động, cùng bị bắt rồi: Khánh là học trò cũ của trường Kỹ nghệ Hải Phòng. Xim được biết Khánh một dạo cũng làm thợ ở nhà Máy tơ của Xim, đã vận động tổ chức cuộc đấu tranh đầu tiên đòi tăng lương và bãi bỏ sự đánh đập các cu ly ở đây. Khánh lại bị đuổi, vào làm nhà máy chai, lại tổ chức các cuộc đình công, bãi công. Khánh đã được anh Nguyễn Đức Cảnh, đồng chí Xứ ủy Bắc Kỳ bị đế quốc kết án và xử chém ở đề lao Hải Phòng năm 1932, giới thiệu vào Đảng. Khánh cũng ở trong xứ ủy, được điều về làm bí thư thành ủy thay Tô. Những cảm nghĩ bàng hoàng lại làm đọng thêm, sâu thêm sự đau xót không gì hơn được trong lòng Xim. Lại còn những trận khủng bố, tàn sát mà Xim cũng ngày đêm không thể nào quên được: Bắc Sơn và Nam Kỳ khởi nghĩa. Đã hơn một năm, nhưng Xim vẫn thấy như mới tuần trước hay tháng trước thôi, các sự kiện, các tin tức kia đã đến như lửa đốt tâm trí Xim. Phải, đã hơn một năm, phong trào cách mạng toàn quốc cũng như tỉnh nhà của Xim, bị quân thù tấn công quyết liệt, đúng như những chữ các đồng chí thân thiết của Xim thường nói, là "dìm trong biển máu" hay "giội sắt thép xuống da thịt".

- Như thế là thế nào? Tại sao thống trị Pháp hết mở cửa đầu hàng phát xít Đức rồi lại đón quân phiệt Nhật Bản, mà cứ càng đàn áp cách mạng và đẫm máu quần chúng như thế?

Xim tự hỏi, tâm trí xóc lên:

- Còn tại sao? Tại vì sự sống của chúng nó là phải giữ cái chế độ này chứ còn tại sao? Mà mày đặt câu hỏi ấy, phải chăng để thêm ý chí phấn đấu hay để... để... rút lui? Lấy lý do mình không còn đủ tinh thần chịu đựng và vượt qua thử thách nữa, thì nên nằm yên, hơn là cứ hoạt động để bị bắt bị tra tấn rồi khai báo, rồi đầu hàng. Có phải thế, có phải thế không?!!

Xim sắp qua bến đò ngang rồi đến cái ngõ mà Khánh bị hai thằng bé xú doóc nhận được mặt. Cái ngõ sâu hút vào xóm trong vẫn đông người đi lại gồng gánh, và cũng vẫn om sòm mấy đám đáo của bọn trẻ con lêu lổng, đi kiếm củi, bới rác và bòn nhặt than.

Tuy không phải đi lối ngõ kia nhưng Xim cũng chú hết tinh thần để nhận xét không những mấy đám trẻ con mà cả những người bán quà rong và những người ăn mày ở hai bên đường. Chợt Xim cúi xuống giả vờ cậy cậy như là có hòn sỏi hay mảnh chai mảnh sắt kẹp ở kẽ chân để Cam và Vy nhớn kẻ trước người sau trong ngõ đi ra khỏi nhìn thấy mình.

Thấy Cam lại xách lủng lẳng cái thùng con bằng tôn lỉnh kỉnh những kìm búa, Xim biết ngay là Cam đã lấy tài liệu về. Còn Vy nhớn một tay cầm gói - thế nào cũng là gói ớt vụn - một tay cầm cái xà beng, đi cách xa xa để bảo vệ Cam.

Xuống đò rồi, Xim vẫn chú ý xem xét hai con gà ngộc ấy có bị ai theo dõi hay không.

Xim vào một ngõ trước bờ sông. Sắp bước chân lên bậc đá, Xim còn đưa mắt nhìn theo Cam và Vy nhớn:

- Những thanh niên trung kiên vẫn còn của phong trào Hải Phòng đây. Cuộc đấu tranh sắp tới, Cam và Vy nhớn lại phải phụ trách cả khu bên phố nữa. Kỳ này không biết có chủ trương cho rải truyền đơn, dán áp phích không? Những cuộc đấu tranh trước, thanh niên thợ của nhà máy Carông sửa chữa máy móc và tàu bè, của xưởng dệt len dệt thảm Đờvanhxy và thanh niên học sinh trường học Sông Lấp đều hưởng ứng mạnh mẽ. Có người đọc hẳn lại truyền đơn cho quần chúng nghe. Nếu được liên lạc, tổ chức sinh hoạt chặt chẽ, huấn luyện thật kỹ, giao phó công tác, tự rút kinh nghiệm, thì thế nào những tổ nọ cũng phát triển, bù đắp những cơ sở bị phá bị bắt.

Xim nhắc lại những ý trên đây như nhẩm kỹ một bài học, và tự nhủ:

- Buổi họp này ta phải báo cáo đầy đủ về tình hình khủng bố, về tình hình quần chúng rồi thì phải thảo luận thật rõ về phong trào và công tác mới.

Xim nhìn theo Cam, theo Vy nhớn rất xa, bồi hồi và cũng bồn chồn thêm.

⚝ ✽ ⚝

- Bố Vy ơi bố Vy! Mày ngủ thế này thì chúng nó đến xẻo mất giống thôi!

Vy bố chỉ vừa nghe tiếng lay gọi liền ngừng ngáy và mở mắt chăm chắm nhìn chung quanh. Bà chủ nhà vẫn lúng búng nước trầu trong miệng, cười:

- Dậy mà ăn với tao bát bún! Con vịt hôm nay béo lắm. Tiết tao vẫn còn hãm để đây kia, chốc nữa chúng mày đánh tiết canh mà ăn với nhau.

Vừa quay lại phía giường mình, bà đổi ngay giọng, rền rĩ:

- Cái con động đực ấy nó lại lấy nhằng cái khăn vuông của tôi rồi, thế có khổ thân khổ đời tôi không? Cái gì sắm cho nó cũng bằng thừa. Chỉ hôm trước hôm sau là mất!

Nhưng liền đó bà lại reo lên và cười hi hí:

- Thôi đây rồi, khăn của tôi đây rồi! Khổ thân khổ đời quá đi thôi, nó lại đem gói cái gì thế này?!

Vy bố với cái điếu cày, nạp thuốc rít một hơi dài:

- Bao năm rồi mà bà vẫn cứ thế! Chẳng gì cũng kêu giời kêu đất, chửi con chửi cái ầm lên! Thế mà nó dám báo cáo với tôi "bu cháu dạo này tiến bộ lắm đấy... ạ ạ ạ!".

- Ừ thì tao còn lạc hậu, tao chưa tiến bộ. Thôi có chè hột mới pha kia. Và đây ăn đi... mày mà không ăn hết chỗ này thì bận sau đừng có bước chân vào nhà tao!... Này, có nước mắm ớt, à, có cả dưa góp đấy, tao gắp cho, ăn đi... Đêm qua ngủ như thế lại sức rồi còn gì. Cái nết ngủ của mày vẫn không đổi gì cả! À mà ngày trước nó ngủ ngay dưới cầu băng máy đá, ngay dưới máng nhà tháo, dưới gầm lò nung còn được nữa là!...

Vy bố và bà chủ nhà cùng cười. Không thể từ chối được nữa, Vy bố phải đơm bún vào bát, chan nước xáo vừa ăn vừa chuyện:

- Bà Khổ-thân-khổ-đời ơi! Thế bà có nhớ nếu ai sục vào hỏi thì bà bảo tôi vừa ở Hòn Gai về, tôi đi bán thuốc không? Còn hai đồng chí đến họp là hai người khách qua đường ăn hàng, bà không biết gì cả! Thôi bà ra ngõ dọn hàng cho sớm sủa. Bà để ý xem xét mà vẫn cứ phải tự nhiên như không đấy. Báo hiệu cho chúng tôi thì bà vỗ mẹt kêu "bẩn quá, bẩn quá ruồi ơi là ruồi, nhé!".

Đến đây Vy bố ho sặc lên:

- Chỉ kêu bẩn thôi chứ đừng tru tréo khổ thân khổ đời gì cả! Con gái lớn là công nhân đã giác ngộ, mẹ cũng là công nhân giác ngộ, thì đấu tranh với tư bản đế quốc, chứ làm gì phải đấm ngực kêu giời!

Người mẹ chít khăn xong, ném miếng bã trầu nhai đã kiệt, tươi cười gánh hàng ra đi.

Tối hôm qua thoạt thấy con gái đẩy cửa cùng với một người đàn ông lực lưỡng, mặc áo tây, đội mũ dạ vào nhà, bà đã giật mình, ngạc nhiên quá. Nhưng sau nhận ra đó là bố Vy nhớn, người bạn cùng làm máy đá với mình trước đây, thì bà cứ cuống lên vì mừng rỡ. Tới khi nghe Vy bố nói chuyện với con gái không biết bao nhiêu điều mới lạ, nhất là về tình thế, về đời sống, bà lại càng cảm động. Thì ra đây là "đồng chí", là "anh ấy" mà ít lâu nay con gái bà thường nói đến, rồi gần đây đã ướm lời với bà sẽ mời về nhà chơi, sẽ lấy nhà làm nơi đi lại.

- Tao còn lạ gì nữa! Mày là mày đã bắt được mối hoạt động và định đặt liên lạc với nhà máy đây mà! Thôi, cha bố mày...

Bà mẹ đã chửi thầm. Và hôm nay bà lại càng tươi tỉnh hơn:

- Cha bố nó, tưởng cán bộ cấp trên nào hóa ra thằng Vy bố. Thôi được! Ai chứ Vy bố mà trách nhiệm cái con Ngọ nhà này, về làm việc ở đây thì tin cậy được lắm! Ba năm biền biệt, đã tưởng bán xới Hải Phòng đi phu Tân thế giới hay cao su đất đỏ, bỏ xương bỏ xác ở đấy rồi!

Khuya, lúc nghe Vy bố nói mê lầm thầm, bà mẹ đã ngậm ngùi:

- Cái thằng gan lì tướng quân ấy có chịu về thăm nhà thăm cửa gì chưa? Ông cụ nhà nó hơn năm nay như cất được chứng uất khí, nhưng người lại yếu sút hẳn đi. Có lần thổ huyết mà vẫn phải đi làm. Còn vợ nó đi xe xỉ cũng nay ốm mai ốm! Thôi nó cứ nhất định giữ bí mật, không chịu về, không cho nhà biết thì thôi. Rồi ra xem binh tình thế nào, mình chỉ nói với thằng Vy nhớn con nó biết tin thôi. Cho thằng nọ mừng!...

Không biết trong khi đi đường, đặc biệt là khi đi dần vào thành phố, và, cuối cùng, đến con sông Tam Bạc đây, nhìn sang khu Hạ Lý, Vy bố đã tưởng đã nghĩ thế nào về sự sống và cảnh nhà? Về phần bà Ngọ, lúc thức giấc và lấy trầu ăn, nằm trông ra ngoài trời, thì bà thấy đủ cả từ ông cụ Vy, bác Vy gái, đến thằng Vy nhớn, thằng Vy em với cả gian nhà lụp xụp trong cái ngõ đá tên là Vinh phát tường nọ. Và bà ấy rõ ràng như có những tiếng reo ríu cả lưỡi "Ô bố nó! ơ bố mày! ơ kìa thầy, thầy ơi!..." mà nếu bà ở cảnh này bà sẽ òa lên mà khóc!

- Cái thằng gan lỳ tướng quân này với cái thằng Sấm bên Xi măng, thì cứ gọi là sét đánh bên tai cũng mặc. Chả có thế mà con vợ thằng Sấm vừa bụng mang dạ chửa, vừa bế con bị bắt lên sở mật thám cho vợ chồng con cái gặp nhau, mà thằng Sấm nhất định không chuyện trò than thở nửa nhời, mặc mật thám tra tấn mình, cho đến khi phải khiêng quẳng xuống xà lim...

Bà Khổ-thân-khổ-đời ấy lại ngáy. Vy bố đã nghe tiếng ngáy của bà mà nhẩm tính các công việc cho đến lúc mệt thiếp đi sau một ngày đi vã, toàn đường tắt sông, tắt đồi, tắt ruộng, không vào một hàng quán nào ăn bát bún, bát bánh đúc hay quả chuối...

⚝ ✽ ⚝

Cao cũng chỉ biết người cấp trên phái về khai hội với mình tên là Vui và từ nay sẽ là một đồng chí trong ban cán sự mới trực tiếp liên lạc và công tác với mình. Xim nhận ra ngay Vy bố. Tuy chỉ có một lần gặp nhau ở cuộc mét tinh chớp nhoáng đầu đường Chợ cột đèn hồi cuối 1938.

Nếu như vừa qua Xim đang đau buồn mà bỗng thấy vui hẳn lên khi gặp Cam và Vy nhớn, thì nay, bước vào nhà cơ sở, nhận đúng mật hiệu liên lạc và người hẹn không phải là ai xa lạ, Xim càng hồi hộp, có phút run cả người.

Các thứ đã bày ra phản. Mấy lạng cao huyết lình, cao ban long, một ít mật gấu (cố nhiên là giả), mấy gói rễ cây, lá cây và sâm nam sao tẩm thơm sực, một vuông vải hồng điều bạc máu trải trên một vuông vải nhuộm chàm to gấp rưỡi, khâu dải làm khăn gói. Vy bố đóng vai ở đường rừng về, Xim đi lấy thuốc cho mẹ và cho cả mình. Xim bị hậu sản. Còn Cao nghe nói có thuốc tốt thì vào xem để mua uống chữa thấp khớp.

Cao báo cáo trước. Cao báo cáo về tình hình chung của thành phố, về bọn thống trị, chính sách của chúng từ ngày quân Nhật mở rộng chiến tranh Thái Bình Dương bằng trận máy bay đánh úp Hoa Kỳ ở Trân Châu cảng. Về tình hình các nhà máy, các hãng và cảng Sáu Kho bị ngừng trệ sa sút, nhiều chủ chuyển sang chỉ đầu cơ tích trữ hàng hóa để làm giàu; tình hình thợ thuyền bị đuổi có nơi hàng trăm, hàng nghìn, thậm chí cả xưởng thất nghiệp hoàn toàn, như nhà Máy tơ có ba ngàn rưỡi công nhân bị thải hết; đời sống của dân chúng một ngày một khó khăn, cùng quẫn. Mục thứ hai và là mục chính: tình hình phong trào, đặc biệt từ ngày thành ủy lại bị phá, Khánh về thay Tô cũng bị bắt, tinh thần đấu tranh của các cơ sở và của anh chị em thợ thuyền và của quần chúng.

Cao nói rất thong thả; giọng nói và cách nói vốn chín chắn nay lại càng thận trọng hơn. Tuy vậy, sang mục thứ hai và càng về sau, Cao bỗng như vừa chạy vừa thở. Có quãng Cao ngắc hẳn lại rồi bật nói tiếp, líu ríu líu riu, khó khăn như bị quên bị vấp. Tuy không nhìn thẳng vào mặt Cao, nhưng đôi mày rậm của Cao, cặp mắt quăm quắp của Cao, cùng với gương mặt to xương, đen sạm ấy, không có biến chuyển nào mà Xim không chú ý.

- Cao ơi, cứ bình tĩnh nào! Phải thật bình tĩnh mà trình bày để hội nghị nắm rõ các mặt vấn đề chứ! Ừ thì tao sẽ bổ sung, nhưng chính yếu vẫn là mày đấy!

Đầu óc Vy bố cũng rất căng. Phải nói rằng chưa lần nào như lần này. Một mặt, anh không cho phép mình được bỏ sót dù chỉ là một khía cạnh nhỏ, một ý nghĩa đơn giản của sự việc, đồng thời vừa phải có ngay nhận định để chuẩn bị đi đến kết luận. Một mặt, bao nhiêu hình ảnh, bao nhiêu tình ý và cảm nghĩ cứ dồn lên trong tâm trí anh. Không phải chỉ là anh nghe báo cáo, nghe trình bày, mà còn là nghe kể chuyện, nghe tâm sự. Cũng còn như là xem chiếu phim nữa. Những quãng phim đặc biệt của những đời sống, của những con người, của một giai đoạn gắn liền với máu thịt anh vậy.

Cái thành phố Hải Phòng cùng với tất cả những nhà máy, xưởng thợ, bến bãi, kho lán cùng những quần chúng lao khổ thân thuộc của anh, cái thành phố ấy và những ngày tháng biến chuyển mà anh chỉ được từ xa nghe nói, giờ đây anh đang ngồi ở giữa lòng nó, với từng cảnh từng việc của nó, bao gồm tất cả sự vui buồn, yêu thương căm giận, tin tưởng của anh.

- Đồng chí Vui ạ, như thế có phải là đế quốc Pháp đã qua được một cơn khủng hoảng, ổn định lại được tình thế, lấy lại được sức mạnh rồi chăng? Như thế có phải Pháp và Nhật đã hòa hoãn với nhau, cùng nhau thiết lập một nền thống trị lâu dài ở Đông Dương chăng? Nghĩa là thời cơ cách mạng của chúng ta càng khó, càng xa thêm chăng? Đấy, dư luận của nhiều quần chúng là như thế, và cũng có cả ý nghĩ của một số đồng chí và cơ sở của ta nữa!

Trong khi Xim và Vy bố đang lắng nghe, chợt lại thấy Cao ngừng lại. Rồi sau giây phút im bặt hẳn đi, thì Cao gằn gằn tiếng, cặp mày nhíu sít, mắt không nhìn vào hai đồng chí mà quăng quắc ra ngoài, đề ra từng câu hỏi

trên đây:

- Như thế cũng có phần nào ý nghĩ của cả đồng chí Cao chứ? - Vy bố vẫn dẽ dàng.

Cao quay lại nhìn Vy bố, không đáp lời. Xim hồi hộp chờ Cao lên tiếng.

- Phải! Tôi cũng nghĩ có thể Pháp Nhật nhất thời sẽ hòa hoãn với nhau, và nền thống trị của chúng ở Đông Dương sẽ siết chặt và khốc liệt hơn nữa. Nhưng đi đến nhận định rằng thời cơ cách mạng lại càng xa thêm, thì xin thành thực mà nói... tôi tuyệt nhiên không có. Cũng như tôi thấy sẽ càng gian khổ, khó khăn, nhưng thấy như thế để mà...

Hai tay Cao nắm chặt lấy tay Xim và Vy bố lay lay.

Bàn tay Xim run run trong bàn tay trái giập mất hai ngón của Cao.

-... để mà càng tin tưởng, mà sống chết cùng các đồng chí chiến đấu.

- Kìa ông Vui ơi! Sao ông lại hỏi độp như thế trong cuộc họp người ta đang báo cáo nhỉ?

Xim kêu thầm. Xim chờ đợi một câu nói hay một cử chỉ phản ứng nữa của Cao. Nhưng Cao chỉ im lặng, mắt càng quăng quắc nhìn khoảng không, những đường gân dưới quai hàm hằn lên.

- Tôi có hai đề nghị, - Cao nói: một, kỳ đấu tranh tới, thế nào cũng phải rải truyền đơn, rồi diễn thuyết xung phong nữa, để quần chúng thấy rõ mặc dầu đế quốc khủng bố ác liệt, Đảng vẫn hoạt động mạnh mẽ. Hai, cho một số chúng tôi còn lại đi thoát ly. Về phần tôi, tôi xin được đi lên sung vào đội võ trang đấu tranh ở trên chiến khu. Tôi là thợ nguội lại biết cả nghề rèn, nghề đúc, tôi có thể vừa chiến đấu vừa đảm nhiệm công việc sửa chữa và cả chế tạo vũ khí...

"Chủ trương lại rải truyền đơn và diễn thuyết xung phong tôi thấy cần phải thảo luận. Chứ đề nghị được đi thoát ly thì tôi hoàn toàn tán đồng. Mà chỉ có thanh niên và nam giới được đi lên chiến khu sung vào các đội võ trang đấu tranh thôi ư?!".

Tuy không nghe Xim nói hẳn ra những ý nghĩ của mình, nhưng nhìn vẻ mặt, đặc biệt là những ánh mắt của Xim, Vy bố cũng thấy một phần nào. "Được cô với cậu đã mong mỏi như thế sẽ được như nguyện vọng. Nhưng đoàn thể sẽ sắp xếp công tác mới cho, cả cậu cả cô, và những công tác này lại không hẳn như nguyện vọng của mình, thì cậu và cô sẽ đấu tranh với bản thân thế nào để thi hành nghị quyết? Xim ơi, bố trí một đảng viên như cô đi thoát ly, Tổ chức yên tâm lắm! Nhưng hoàn cảnh nhà cô thì thật là khó khăn, chịu hy sinh lắm mới dứt đi được. Bước quyết liệt đã đến với mày rồi đấy, cái con Máy tơ củ mỉ củ mì, túng thiếu trần trọi kia ạ".

Không bảo nhau, cả ba người đều tự rót lấy nước uống. Chè hột hoa cúc ủ trong giành tích vẫn nóng sút. Vy bố uống luôn ba chén to mà vẫn thòm thèm. Không phải chỉ là hai ngày đi đường, bây giờ mới được chén nước ngon như thế, mà đã ba năm nay, kể từ ngày không ở với bố mẹ vợ con, nghĩa là từ ngày phải rời bỏ Hải Phòng, anh mới được uống lại cái hương vị này.

Vy bố chợt trông lên bàn thờ bằng tấm ván hòm sữa Con chim treo dây thép ở giữa nhà. Bên cái bát hương sành màu da lươn và hai ống hương gỗ không cần đánh bóng gì cả cũng đen sẫm, cành đào và mấy bông hoa giấy càng đẹp, thắm thía.

- Hôm nay mười rằm tháng ba ta rồi nhỉ. Tháng đi thanh minh tảo mộ đây!

Vy bố lại rót uống hết một chén đầy nước chè nữa, rút ba thẻ nhang đánh diêm châm cắm vào cái bát sành đầy những chân tăm:

- Chúng ta đều thấy rõ thế là một giai đoạn mới đã mở ra. Kể từ sau những trận đầu hàng Nhật ở Lạng Sơn, ở Hải Phòng rồi dâng đất cho Thái Lan tháng 12-1940 và tháng 5-1941,... Pháp lại còn phải ký những hiệp ước ngày 23 tháng 7 và 29 tháng 7-1941 và hiệp ước 8-12-1941. Những hiệp ước với những điều kiện như "thừa nhận cho Nhật có quyền đóng quân ở miền Nam và trên toàn cõi Đông Dương với số quân không hạn chế; như thừa nhận quyền sử dụng của quân đội Nhật ở các trường bay từ Nha Trang, Đà Nẵng, Biên Hòa, Sóc Trăng, Siêm Riệp, Kompong trạch đến cả Hải Phòng, Sài Gòn, và Cam Ranh. Lại còn bao nhiêu điều ràng buộc. Nào nhà cầm quyền Pháp ở Đông Dương phải hợp tác với quân đội Nhật bằng mọi phương tiện; nào nhà cầm quyền Pháp phải đảm bảo trật tự xã hội trên toàn cõi Đông Dương để hậu phương Nhật được an toàn trong suốt thời kỳ quân đội Nhật chiến đấu; nào nhà cầm quyền Pháp phải giúp mọi sự dễ dàng cho việc hành binh, việc cung cấp lương thực và bố trí doanh trại cho quân đội Nhật...

"Chữ nghĩa rành mạch, công khai và sang trọng là như thế. Và chúng đã nộp cho Nhật nguyên năm 1940 từ tháng 10 đến tháng 12 là sáu triệu đồng, đổ đồng mỗi tháng hai triệu đồng. Sang năm 1941 thì lên đến năm mươi tám triệu đồng, đổ đồng mỗi tháng bốn triệu đồng. Năm nay và rồi đây sẽ lại còn tăng... còn tăng nữa.

Như vậy không thể chỉ thấy ở Đông Dương Nhật lấn áp Pháp, mà phải nói rằng quân Nhật đã hoàn toàn chiếm đóng Đông Dương, thống trị Đông Dương, cùng thực dân Pháp bóc lột xương máu của quần chúng nhân dân Đông Dương. Và chúng còn bóc lột nữa... còn áp bức nữa... còn khủng bố nữa... rồi nuốt hẳn Đông Dương!

Xim và Cao chưa bao giờ phải căng sức ghi nhớ như thế. Mỗi một sự việc, một ngày tháng, một sự kiện trước đây hai người chỉ được nghe láng máng và cố gắng điều tra nghiên cứu để chuyện trò, giải đáp với các cơ sở, các quần chúng, đến nay được Vy bố sắp xếp lại rất rõ ràng, tuy chưa phân tích kỹ nhưng cũng đủ để thấy rõ bản chất, nguyên nhân và kết quả của nó, và sẽ có thể tự rút ra những kết luận về tình hình được.

- Như vậy trước mắt chúng ta bây giờ có hai kẻ thù, mà điều hết sức khẩn cấp là phải làm cho quần chúng thấy rõ điều đó. Tất cả những gì tô vẽ của quân Nhật phải bị lột trắng ra, bắt lộ thật nguyên hình của nó là xâm lược, là phản động, là thù địch với cách mạng. Như vậy, dù nhất thời chúng nó ổn định được tình thế thì cũng vẫn mang những mâu thuẫn sâu sắc và cái mầm suy yếu, tan rã. Cách mạng càng phải quyết liệt và chủ động tấn công?...

Xim cũng vội hỏi tiếp theo Cao:

- Thế là giai cấp vô sản chúng ta lại có thêm một kẻ thù nữa. Chúng ta phải chống cùng một lúc cả hai.

- Không phải chỉ riêng giai cấp vô sản ta mà tất cả dân tộc ta phải chống lại kẻ thù ấy, các đồng chí ạ. Và tất cả các dân tộc bị áp bức khác, tất cả quần chúng nhân dân bị bóc lột trên thế giới sẽ ủng hộ chúng ta chống chúng nó.

"Tất cả các dân tộc và quần chúng bị áp bức và bóc lột trên thế giới sẽ cùng đấu tranh để ủng hộ chúng ta. Giai cấp vô sản ta càng phải giương cao ngọn cờ lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương ta, vượt qua mọi sự thử thách mà tiến bước...".

Cả Xim và Cao đều nhìn Vy bố với những ý nghĩ và câu nhủ thầm trên kia. Gương mặt Vy bố tươi rạng hẳn lên:

- Đúng là như thế! Giai cấp vô sản và Đảng ta phải nắm quyền lãnh đạo và tiến hành cuộc chiến đấu sinh tử này, không phải chỉ giải phóng mình, mà chính là giải phóng cả dân tộc, và chỉ có giải phóng dân tộc thì mới giải phóng giai cấp mình được.

Vy bố cùng Cao và Xim kiểm điểm thêm về sự vận động quần chúng trong mấy cuộc đấu tranh trước và ý thức về nguyên tắc hoạt động bí mật. Anh lại nói với hội nghị phải phân tích và tự phê bình nghiêm khắc hơn nữa. Anh lại nhắc nhở rồi đây phải cùng chi bộ nghiên cứu rất kỹ nghị quyết Trung ương về thành lập Mặt trận dân tộc thống nhất để chuyển nhanh mọi mặt công tác mới, phải bằng mọi cách tuyên truyền, giác ngộ và tổ chức được đông đảo quần chúng nhân dân, đẩy mạnh và mở rộng cuộc đấu tranh trên tất cả các mặt chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa để chống lại quân thù. Và anh nhấn mạnh: Đảng vẫn kiên quyết duy trì, củng cố lực lượng võ trang, tiếp tục đấu tranh xây dựng căn cứ, tùy từng tình thế, nắm vững thời cơ để rồi tiến tới khởi nghĩa, cướp lấy chính quyền...

Khi nghe tuyên bố buổi họp bế mạc, Xim muốn reo lên. Cao lại nắm chặt lấy cánh tay bố Vy:

- Thế thì Đoàn thể chấp nhận đề nghị của tôi, cho tôi được thoát ly, gia nhập lực lượng võ trang chứ?

- Mọi quyết định sẽ do Tổ chức. Chúng ta có Tổ chức, chúng ta phải tự nguyện hoàn toàn phục tùng Tổ chức.

⚝ ✽ ⚝

Mặc dù Xim đã đến cơ sở này một lần rồi và vẫn nhớ như in vợ chồng đồng chí cảm tình Đảng ấy, nhưng Xim vẫn cứ thầm nhắc đi nhắc lại:

- Xóm chợ ga Phú Thái, cô bán hàng xén, chồng làm thợ cạo. Cô hàng xén chồng làm thợ cạo, xóm chợ ga Phú Thái...

Cuối cùng, Xim phải như gắt lên với mình:

- Thôi đi, muốn lú lẫn hay sao thế!

Nhưng Xim lại tiếp ngay một sự hồi hộp khác. Trong gói thuốc cảm Xim đang cắp ở nón còn có một cuộn tiền: ba mươi đồng. Phải, đúng ba mươi tờ giấy bạc thơm phức, đếm vẫn như dính lấy nhau. Bố Vy đưa cho Xim, bảo Đoàn thể giúp Xim để thu xếp việc nhà. Với món tiền này, nếu Xim không trang trải đủ các món tiền đong gạo chịu, tiền giật lửa và còn một ít để lại cho mẹ lần hồi, thì Xim có thể nói với Ngọt lấy thêm mười đồng nữa. Hoặc giả, chi dùng cho nhà còn thừa, Xim có thể may mặc cho mình. Xim vừa giữ đầu mối giao thông, vừa làm công tác binh vận, rồi đây có được Ngọt lo liệu sắm sửa cho, Xim cũng vẫn phải có một bộ cánh tươm tất và ít tiền giắt lưng.

Như thế là chỉ ngày kia hay cùng lắm là ngày kìa, Xim sẽ không ở Hải Phòng nữa. Xim sẽ không ở Hải Phòng nữa với cái gia đình bé nhỏ của Xim, mà sẽ sống và làm việc hoàn toàn trong một gia đình khác, rộng lớn, thân thiết và thương yêu vô cùng. Đó là cơ quan của Đoàn thể cùng với những đồng chí của Xim.

Phải, rất có thể hàng năm, hàng hai ba năm nữa ta mới lại gặp lại mẹ ta, con ta, gặp lại cái gái Lê và mẹ La. Rồi ta còn phải chuyển sang công tác khác. Tổ chức điều động đi xa hơn, và ta chỉ có thể trở về nhà khi cách mạng thành công! Nếu như thiếu thốn khó khăn, thì biết bao nhiêu quần chúng còn sống thiếu thốn, khó khăn hơn mình nữa. Vả lại, nếu quần chúng còn nói được "có người có ta" thì sao ta lại không nghĩ, không tin rằng "có quần chúng thì có ta...".

Mặt trời đã lên cao, rực như một khối vàng. Gió to. Hình như tất cả bụi bậm trong không khí đã bị gió thổi tan biến hết, trời mây càng trong sáng bát ngát, và nắng ấm rực rỡ.

- Không! Nhất định chỉ đến sáng ngày kia ta phải đi thôi! Ở lại nhà ngày nào là công tác cách mạng chậm ngày ấy. Mới lại, có khẩn cấp thế nào, đồng chí của cấp trên mới về khai hội rồi điều động ta đi ngay như thế!

Chợt có tiếng rao "Cháo lòng tiết canh" của đàn ông nghe còn lảnh và vang hơn cả tiếng đàn bà con gái tốt giọng. Dưới gầm cầu, gần bờ sông, có gánh hàng, một bên là tủ kính, một bên là bếp lò than đang tí tách và nồi cháo sôi sùng sục. Trong tủ kính, một mớ dạ dày, gan tim, dồi mỡ, ruột non và tiết luộc vừa thái bày sẵn trong các đĩa con vừa xếp lồng bồng giữa các thứ rau thơm. Dễ đến hai ba năm rồi nhà Xim chưa ăn lại bữa lòng lợn, sau ngày Xim đưa mẹ và con về quê chồng ăn giỗ ông chú chồng.

- Thôi, ta phải mua lấy nửa cân lòng, cho con bé nó được ăn miếng gan, miếng tim cho khỏi cam, và để bà cụ khỏi phải ao ước mãi cái món tiết luộc với xương xông, kinh giới chữa khỏi được cả ho! Lòng lợn ngon nhất ăn lúc buổi sáng, mà bữa sáng nay ta đi nhà chưa mua thức gì cả. Mẹ ơi, bé ơi, gái Lê ơi! Hôm nay Đoàn thể khao nhà ta đấy! Bữa cơm kỷ niệm đấy!

Xim vừa định cúi xuống cái tủ kính thì thấy người bạn gái ít tuổi, béo đen trước cùng làm với Xim ở xưởng dệt, xăm xăm đến kéo giật lấy cánh tay Xim vừa đưa mắt ra hiệu. Rảo bước theo bạn đi ra gốc cây gần đấy, Xim vẫn giữ vẻ mặt bình tĩnh, tươi cười định hỏi trước, cô bạn đã lập cập nói:

- Nó bắt bà cụ đi rồi! Chị Hiền ơi! Không hiểu sao mật thám lại đến khám nhà chị, bắt bà cụ đi rồi!

Xim vẫn nhẹ nhàng:

- Làm sao mà mật thám lại đến khám nhà tôi và bắt cả bà tôi? Để tôi về xem xem...

- Chết! Sao chị lại về! Chị về làm gì? Giời ơi! Cả Tây cậu cũng đi, sục tìm bắt chị đấy!... Chị đừng về!... Chị cứ đến nhà em mà ở, để em nghe ngóng, hỏi han cho... Chị Hiền à, chị cứ đến nhà em... Chị vào ngõ trong này ở tạm nhà con bạn em đến tối thì về nhà em...

Tất cả những ý nghĩ lo lắng nhất, xoắn xuýt nhất mà Xim chưa từng thấy, đều như thấy tập trung cả lại ở hai bàn tay chẫm mẫm nắm lấy cánh tay Xim, để ghì níu, giằng giữ quyết không chịu rời bỏ. Trong khi ấy, cái gương mặt bầu bầu, trán cao, mũi huyếch, trông tờn tợn kia, lại thần thừ như không còn một sức chủ động gì cả.

"Chị Hiền ơi! Chị làm gì, chị là người thế nào, tuy chị không bao giờ nói ra, nhưng em và mấy người thân cận chị cũng biết được phần nào. Mặc dù chúng em chưa có được tinh thần và năng lực như chị, hay chúng em không thể theo đòi làm việc như chị, nhưng chúng em cũng không đời nào để chị khốn khó trong lúc này. Chẳng những thế, chúng em còn muốn xin chịu thay cả sự khốn khó cho chị nữa, chị Hiền ạ!".

Trong vẻ mặt, ánh mắt và cử chỉ của cô bạn ít tuổi, Xim thấy hết cả những tình ý trên đây. Xim vừa nhìn bạn vừa nắm lấy tay bạn và nói, giọng vẫn tươi tỉnh, bình tĩnh:

- Cô Thơm ạ, mật thám đến khám nhà tôi và bắt đi bà tôi, đó là việc của họ. Tình chị em nghèo khổ, cô Thơm thấy tôi gặp bước khốn khó, định che chở cho tôi, thật là quý báu vô cùng. Nhưng tôi, tôi cũng đã lo tính cả rồi!

- Chị Hiền nhất định về nhà chị? Không em đã bảo không đời nào để chị về như thế đâu? Chị phải về nhà em, ở với em một ít lâu, nhất định em không để chị đi đâu lúc này.

Đúng như Xim đã tìm hiểu và báo cáo với Đoàn thể về người bạn gái thợ của Xim, mà Xim định phát triển thành cơ sở rồi tiến tới giao công tác và tổ chức, Thơm càng thật là một quần chúng rất quý báu trong lúc này. Nhưng chính vì thế mà Xim...

- Thôi Thơm cứ về nhà đi.

- Chị Hiền, em không thể vô trách nhiệm như thế được.

- Chính thế mới là có trách nhiệm. Thơm sẽ còn nhiều trách nhiệm với xã hội, với đời sống, bởi vậy Thơm đừng lo cho tôi.

- Ừ thì em không lo cho chị nữa, nhưng chị cứ phải về nhà ở với em hôm nay đã.

Xim lại cười, lắc đầu:

- Thơm cứ yên trí. Nếu mà tôi có về nhà lúc này thì tôi cũng phải suy tính thế nào chứ. Nhưng... tôi lại nghe theo lời Thơm kia mà!

- Thế thì chị phải về ở với em.

- Không, tôi đi đằng này. Tôi cam đoan với Thơm, tôi không phụ lòng Thơm đâu!

Tới đây thì trong tâm trí Xim đúng như có lửa đốt. Xim đảo mắt nhìn chung quanh, nhìn ra xa. Xim thấy mình không nên lần chần thêm một phút nào nữa với Thơm để nếu xảy ra cả Thơm bị bắt thì thật ân hận, đau xót vô cùng. Xim cũng không thể để phí một phút, mà phải tìm cách đối phó ngay với tình thế.

Rất có thể sau cuộc khám nhà Xim và bắt mẹ Xim, mật thám còn đi khám và bắt mấy cơ sở khác trong đó có cơ sở của Xim. Và biết đâu chúng còn đánh hơi thấy Vy bố đã về, chúng bố trí giăng bắt Vy bố. Vậy công việc đầu tiên phải làm bây giờ không phải chỉ là tìm cách để mình không sa vào tay mật thám, mà còn phải báo động cho các cơ sở.

Khi Xim rẽ vào cái ngõ ngang ở giữa phố sau đường bờ sông, cô bạn nọ quay lại nhìn theo, môi mim mím, càng nghĩ càng tiếc những ngày đi về làm việc với Xim, được gần gũi Xim.

- Chuyến này mà chị ấy không việc gì, thì nhất định ta sẽ hỏi thật chị ấy thấy ta thế nào, ta có thể làm được việc gì cho xã hội, nhận được việc gì của cách mạng, để cùng làm việc với chị ấy...

⚝ ✽ ⚝

Xim đến một ngôi chùa nhỏ xa khu phố chính, ăn cơm trưa với bà sư già trông coi đây. Nghe ngóng xem xét một lúc nữa và chờ gần nhọ mặt người, Xim mới lấy tài liệu, chào bà sư già ra đi, sau khi dặn dò thêm mấy việc nghe như rất thường nhưng là mật hiệu để mấy đồng chí tới đây liên lạc biết rằng Xim bị lộ nhưng không bị bắt, đã đi chắp mối mới.

Xim gọi xe kéo đi. Còn cách hai ngã tư, Xim xuống xe, luồn qua hai ngõ mới vào địa điểm. Đó là cái ngõ đái sau khu khách sạn Thiên Tân. Mẹ La đang nhặt nhạnh các thứ khăn lau, tạp dề, mũ, áo may ô, quần đùi, bít tất của các ông bếp để giặt giũ và quét dọn cầu rửa, chỗ làm gà vịt, thì chợt thấy có người gọi cửa một cách rất ý tứ nhưng cũng rất bất thường. Có khăn lau đấy nhưng mẹ La cứ lau lau quệt quệt hai tay vào quần, vào vạt áo:

- Ai thế này? Ai thế này?

Không phải cái con sứt môi vẫn lấy nước vo, mà chính là Xim. Chỉ thoáng nhìn vẻ mặt Xim, mẹ La cũng đủ thấy có sự gì không may đang xảy ra. "Bà cụ Xim, cái bé Xim hay cái Lê ốm đau thế nào đây? Hay mật thám đã biết mình về Hải Phòng đang sục tìm, cô Xim phải đến ngay báo tin? Có thể mình lại bị bắt ư?".

Mẹ La quay ngay lại nhìn chỗ treo cái bị cũ đựng đầy đủ sẵn các thứ quần áo, thuốc men để mẹ có thể độ thân hàng năm, một khi mẹ phải trốn bỏ Hải Phòng, đến một vùng min mỏ hay lán chợ thuyền xa lạ nào đấy lần hồi sinh sống.

- Việc gì thế cô? Có việc gì thế cô?

Xim nhìn trước nhìn sau, đi vào cái buồng tối om chật hẹp như xà lim của mẹ La.

- Bá ngồi hẳn xuống đây với tôi.

- Nhưng mà có việc gì đấy?

- Không có việc gì, không có việc gì cả!

Xim không thể nén được sự nghẹn ngào. Mẹ La xoắn vào đùi Xim một cái thật mạnh:

- Tôi rất chi là không bằng lòng cái tính này của cô! Việc gì thì việc cô cứ bảo thật tôi đi.

Không thể chờ Xim lặng tăm như thế, mẹ La lại rau

rảu nói:

- Tôi bao giờ cũng chỉ nhất nọ nhị kia với chúng nó thôi!

- Thế nào là nhất nọ nhị kia? Mà việc gì phải nhất nọ nhị kia?

- Là một sống một chết với chúng nó chứ còn thế nào?! Việc nhất định con mẹ này không chịu đi tù, không chịu làm cái thân khốn khổ khốn nạn tù tội, chứ còn việc gì!

Nghe mẹ La dứt câu nói, Xim choáng cả người. Nhưng giây phút sau thì tâm trí Xim bỗng như có một luồng gió mát hay một làn lửa rực thổi cuốn đi những sự bối rối đau xót.

Từ lúc chào bà sư già, ra xe, qua khu nhà máy cũ của Xim, qua con đường trông thẳng xuống lối về nhà mình, nước mắt Xim đã ràn ra không sao cầm được. Thế là Xim quyết định ngay từ chiều nay sẽ bỏ hẳn nhà ra đi. Nhưng điều làm đau buốt Xim lại không phải chỉ là thấy mẹ bị bắt! Xim biết chắc chỉ vài ba hôm sở Mật thám sẽ phải thả mẹ Xim, sau khi không hỏi được điều gì. Một là Xim gần như không để mẹ biết một mối manh cơ sở nào. Hai là nếu mẹ Xim có biết thì cũng không đời nào bà lại bán con, bán cách mạng để thoát thân mình. Chúng nó sẽ tha mẹ Xim, để bẫy Xim...

Vậy thì khi mẹ Xim về, mẹ Xim sẽ lấy gì, làm gì để sống, với hai bàn tay trắng và lại mắc nhiều món tiền vay giật chung quanh? Có ba mươi đồng của Đoàn thể cho để Xim thu xếp việc nhà, đỡ đần cho mẹ lần hồi ít lâu, thì Xim lại chưa đưa được đồng nào! Mẹ ơi, sao lại khốn khó cho mẹ đến thế? Mẹ ơi, giá như sáng nay còn hơn đồng bạc trong người đây, con định đi đong gạo mua thức ăn mà để lại nhà cho mẹ nhỉ! Phải, chỉ có một đồng ba bạc thôi nhưng mẹ cũng được bữa cơm bữa cháo hơn tuần lễ đấy! Mẹ cũng có thể mua được mớ lạc mớ ốc luộc đem bán, kiếm ngày cũng được vài bơ gạo ăn. Hay chỉ cần một đồng bạc thôi, cái gái Lê lên lán bé mua nứa vụn sắp thành mớ về xóm bán cũng kiếm được cho miệng nó, cho cả nhà mớ khoai luộc hay nồi bánh đúc ăn trừ bữa.

Xe bon bon. Gió ngoài sông ù ù ở đằng sau. Xim chỉ muốn vù cái đến sở mật thám mà ôm lấy mẹ. Cái sở mật thám hun hút ở đằng xa kia, cách đây bốn năm, mẹ Xim đã đến đưa quà cho Xim, và ở trong xà lim nhìn ra, Xim thấy cái thân hình như chim chích của mẹ cứ cố víu lấy cánh cổng sắt mà chìa vào nào quần áo, dầu bạc hà, và cả tiền nữa. "Mẹ! Mẹ hơn hai mươi năm cũng làm cu ly máy tơ, cũng góa bụa, cũng vong vóng một đèn một bóng nuôi con, ngày nay cả người chỉ còn bằng một tay xách nặng, mẹ sẽ lại phải nuôi cháu, sẽ phải... sẽ phải..."

"Không! Không! Mẹ ơi! Càng thương mẹ bao nhiêu thì con lại càng phải quyết tâm chiến đấu bấy nhiêu. Chị Tư thợ giày năm xưa có mang, bị bắt giam đề lao được sang nhà thương đẻ con mới được ba ngày mà cứ bỏ con rồi trốn đi lại tiếp tục hoạt động. Nhà bố Vy cũng hy sinh như thế. Làm cách mạng có hy sinh thì mới thắng được quân thù. Và nhất định cách mạng sẽ thắng lợi, nhất định bọn đế quốc bọn thống trị phải thua, bước này là bước để con chứng tỏ xứng đáng là con của mẹ, là người của cách mạng, có phải như thế không mẹ, mẹ à!..."

...- Nhưng kìa! Mẹ La thấy chuyện thế nào, tình hình ra sao mà mẹ cứ chồm chồm lên thế?

Xim cười, quàng tay lay lay vai mẹ La. Mẹ La đớ người ra. Đến lượt mẹ lặng tăm. Nhưng mẹ không thể chịu lâu được sự bồn chồn, liền hỏi:

- Vậy nhà có chuyện gì thế cô?

Cả ngọn đèn ngoài bếp và ở đầu ngõ đã bật sáng. Từ trên những tầng gác cao ngất trên khu nhà bếp, các thứ ánh đèn xanh phớt, hồng đào hắt thêm xuống. Lại những tiếng cười, tiếng hát, tiếng bát đũa va chạm và cả tiếng đàn thập lục, tiếng xênh tiếng phách dội ra ở mấy buồng ăn sang nhất.

Mẹ La và Xim đã mờ mờ nhìn thấy mặt nhau, và tiếng nói nghe không quá âm thầm như trước. Tuy mẹ La chít khăn vuông và ngồi gần sát tường, Xim vẫn nhận thấy thêm tinh thần quyết tâm không gì lay chuyển và cản trở được trong đôi mắt sáng, đau đáu của mẹ. Sự suy tính cuối cùng của Xim chỉ còn ở điểm này: có thể vì Xim mà mẹ La lại bị bắt hay không? Nghĩa là Xim phải tìm đủ lời lẽ tình ý và kinh nghiệm để căn dặn mẹ La. Mẹ sẽ phải rất bình tĩnh, sáng suốt mà đối phó với những tình huống gay go bất thường, để giúp đỡ Xim, làm việc với Xim, và Xim có thể tin cậy mẹ La như tin cậy bà mẹ Xim vậy. Cũng như mẹ Xim không thể nào bán con, bán cách mạng để thoát lấy thân mình, thì mẹ La cũng không đời nào bán mẹ con bà cháu Xim. Hơn nữa, ở mẹ La, Xim tin sẽ còn những hy sinh và tình nghĩa mà Xim không thể lường ước hết được.

- Mẹ La ơi, tôi sắp phải đi xa đây! Tôi không thể ở Hải Phòng được nữa!

- Cô đi đâu? Cô có đưa bà và chị em cái Lê cái bé đi không? Cô đã xin được công việc gì vậy?

- Không, tôi không xin được công việc gì cả. Mà tôi cũng không đưa bà tôi và chị em nó đi.

- Thế là thế nào?

- Chẳng thế nào cả. Bà tôi bị bắt rồi! Tây cậu đến khám nhà tôi, định bắt tôi, nhưng tôi đi vắng thì bắt bà tôi.

- Cô làm gì mà Tây cậu đến khám nhà và bắt? Mà cơ sự làm sao đến nỗi chúng nó không bắt được cô thì bắt bà nhà ta, hở giời?!

- Tôi cũng như nhiều người cùng khổ, không cam tâm chịu cái thân nô lệ, chịu mãi cảnh bóc lột, áp bức, làm việc chống lại chúng nó, thì chúng nó khám xét bắt bớ đấy mẹ La ạ!

- Thế ra cô Xim làm... làm cộng sản? Cô Xim cũng làm cộng sản?!

- Ừ thì tôi phải làm cộng sản vì quyết tâm thay đổi cái thân cái đời cũng như bá phải vượt ngục về Hải Phòng vì quyết tâm không chịu những cảnh oan khiên đau xót.

- Cô Xim làm cộng sản để đưa mọi người lên cái đời

xã hội?

- Ai bảo mà mẹ lại biết như thế, nói như thế?

- Còn cô, thì ai bảo mà cô làm như thế?

Xim và mẹ La ôm chầm lấy nhau.

- Giời ơi, cô Xim ơi!

- Mẹ La, mẹ La ơi!

...

Ừ thì đây... ở cái hốc thứ ba gốc cây đại, mé trong cây hương vườn sau chùa.

Mẹ La lại dau dảu nhắc từng tiếng trên đây như kiểu học trò và là học trò đang lúc bực dọc. Xim cười thầm: "Thế còn việc: chỉ khi nào tới kỳ hẹn hay nhận được mật hiệu của tôi mới đến chỗ hòm thư liên lạc này để lấy tin tức, tài liệu, hay đặt vào đây thư từ và tài liệu" thì mẹ cũng phải làm thật đúng chứ!

Dặn xong điều này, Xim còn đang suy nghĩ, mẹ La liền giục:

- Thế tài liệu gì thì cô đưa cho tôi!

Xim vẫn chưa muốn quyết định. Hai cuốn này, một cuốn là Tuyên ngôn Cộng sản của Mác, một cuốn là Đế quốc chủ nghĩa giai đoạn tột cùng của Tư bản chủ nghĩa, hai bản Tô đều chép tay và chính Tô dịch. Nếu như Tô không bị bắt và cơ quan "ấn" (1)ngày ấy tổ chức xong, thì sách đã đưa in rồi. Cao đã giữ nó hơn một năm sau đấy chuyển sang Xim. Chỉ có ba lần Xim đưa cho người khác, và lần nào Xim cũng rất lo lắng. Không phải chỉ lo về người nọ có thể bị lộ bị bắt mà còn lo bị sách thất lạc hay rách nát. Tất cả thời giờ rỗi Xim đều nghiền ngẫm hai cuốn đó. Như thế đúng một năm rưỡi. Chuyến này Xim định đem theo, lại giữ làm của riêng.

-----

[1] In.

- Không được thế! Không được thế! Còn những đồng chí, những thanh niên trung kiên như Cam, Vy nhớn, và mấy nhóm học sinh cùng thầy giáo có cảm tình với Đảng đang được dìu dắt và cần học tập nghiên cứu nữa!

Mẹ La đón lấy hai tài liệu nọ, chữ viết như chân kiến, dày chỉ hơn cuốn lịch bỏ túi. Thoạt tiên mẹ đã ngần ngại tưởng không phải là thứ mà Xim định giao cho mình.

- Sao, tài liệu là thế này à? Là thế này à?

- Sách quý đấy! Quý vô cùng bá La ạ!

Mẹ La càng ngớ người ra:

- Thế tài liệu không phải là những tờ báo chữ in in, hay những sách dày dày có bìa à?

Đến lượt Xim ngạc nhiên, hết sức ngạc nhiên:

- Báo gì, sách gì hở bá?

- Cũng là báo cộng sản, sách cộng sản của nhà cô ấy chứ còn sách báo gì!

- Bá thấy từ bao giờ?

- Lâu lắm rồi, ngày chưa đẻ thằng La ấy.

- Làm sao mà bá có được, mà ai đưa cho bá?

Mẹ La chững lại:

- Có phải là của mình đâu. Mình chỉ đem đi thôi!

Xim liền hỏi lại:

- Nhưng mà ai đưa? Làm sao lại đưa cho bá? Bá biết thế nào mà nhận? Bá nhận rồi giao lại cho ai?

- Ai đưa à? Mình cũng không biết tên; chỉ biết ông ấy cũng làm dưới tàu, tàu to chạy đường Mặc xây mạc xung gì ấy. Thấy mình đội than, ông ấy hay dúi cho từng gói ba tê bánh tây, từng bọc khăn và giày dép. Ông ấy nói tiếng Sài Gòn, tàu cặp bến, chẳng thấy đi chơi cô đầu con hát gì cả, chỉ nằm võng đọc sách trên boong. Chuyến thứ nhất chuyện rất lâu với tao, rồi chuyến thứ hai, đến chuyến thứ ba thì ông ấy bảo tao giúp ông ấy một việc. Tưởng việc đưa súng lục trái phá gì, hóa ra chỉ là mấy tờ báo và mấy cuốn sách tiếng Tây, mẹ cái bé ạ! Tao tuy mù tịt, nhưng cũng chẳng lạ gì, biết ngay là sách báo quốc cấm! Ai chứ con mẹ La này thì sợ gì mật thám đội sếp nữa!

- Thôi, thế mẹ đưa cho ai?

- Ai à? Nhà ông thợ điện anh cái ông trán hói, mắt lông quặm, quen thân với bà, với cả mày đấy!

- Anh Chấn! Giời ơi anh Chấn! - Xim reo thầm lên, vẫn sẽ sàng hỏi mẹ La:

- Nhưng làm sao mà bá lại biết được là sách báo quốc cấm?

- Không là quốc cấm không là cộng sản thì sao lại bằng tiếng Tây, ở tàu Tây đưa lên? Không là quốc cấm không là cộng sản thì tại sao lại phải nhờ cái con mẹ đội than này chuyển giao cẩn thận kín đáo như thế? Mà là báo của ông Nguyễn Hữu Quốc, không là cộng sản thì là gì?

Xim không thể giữ được.

- Nguyễn Ái Quốc chứ, báo của ông Nguyễn Ái Quốc

chứ bá!

- Ừ... phải Nguyễn Ái Quốc, phải, đúng Nguyễn Ái Quốc. Cái báo gì ngày ấy mà mật thám nó giao hẹn hễ ai thấy người dưới tàu to đưa lên mà lập bô cho nó biết, nó sẽ thưởng hẳn một trăm đồng, hay biết ở Hải Phòng ai có và ai đọc, thì nó cũng thưởng như thế.

- Thế sao từ bao giờ bá không cho tôi biết?...

- Thế sao cũng từ bao giờ rồi mà nhà mày cũng không cho tao biết?!...

Xim lại ôm lấy vai mẹ La nặn nặn, rung rung. Tiếng cười nói, đàn hát và xoa bài đánh bạc ở mấy tầng gác trên cùng càng ầm ĩ, nhộn nhịp.

Có mưa. Mưa phùn. Trời trở lạnh. Gió đông bắc thổi cứ hun hút qua những khe cửa những ngách sâu tối.

Mẹ La ấp chặt lấy bàn tay Xim trong lòng bàn tay mình lại chờ Xim căn dặn. Đây là hai việc cuối cùng. Xim biết thế nào cũng kéo dài, chưa chắc đã ổn thỏa.

- Bá La phải bằng lòng nhé, phải nghe tôi nhé, ít ra trong vòng tám chín tháng hay nửa năm nữa bá có đến với bà tôi và chị em cái bé thì hãy đến.

Mẹ La không đáp. Xim gặng lại một lần nữa, rồi lần nữa. Chợt mẹ La quay người đi, rân rấn nước mắt:

- Tôi có chết thì chết, chứ không phụ lòng tin cậy giao phó của cô đâu! Nhà cô vẫn còn khinh tôi...

Xim kéo mẹ La quay lại, lấy lòng bàn tay mình, gạt gạt chấm chấm nước mắt trên hai gò má của mẹ La. Hai người lặng đi giây lát, rồi Xim lần lần trong túi áo lấy hai mươi đồng bạc giấy, cuộn lại thật gọn rồi nắm ập vào tay mẹ La:

- Bá La làm ơn giữ cho tôi món tiền này!

- Món tiền gì? Giữ để làm gì?

- Bá La cứ biết thế. Bá cứ giữ cho tôi... Giữ rồi gửi cho bà tôi.

- Thế là thế nào? Tao không biết như thế đâu!

- Kìa, bá đã nghe tôi nói hết đâu. Tiền.. tiền này... Mẹ La tung hẳn bàn tay Xim đi và ẩy người Xim ra:

- Đấy, tôi đã bảo mà! Nhà cô vẫn khinh tôi, khinh tôi quá! Con mẹ La này vẫn chỉ vì nghèo khổ dốt nát nên bị khinh thôi!...

Mẹ La sầm sầm đứng lên. Xim chưa kịp níu lấy mẹ, mẹ đã kiễng chân nhấc cái bị xuống, lục lục tìm tìm. Mẹ quấn quấn bộ quần nái áo sồi và bốn thước vải phin lại với một cuộn giấy bạc cũng thơm phức nhỏ bằng nửa cuộn tiền của Xim. Mẹ vừa kéo Xim ngồi hẳn xuống phản, giọng như mếu và cũng như của người mê sảng nói với một ai kia hiển hiện bên mình:

- Con người ta không thể chỉ sống vì tiền đâu! Giời còn rộng đất còn dài, mẹ La này còn sống ngày nào, ăn ở ra sao thì xin có quỷ thần hai vai chứng giám...