PHẦN THỨ BA: DI-TÍCH LỊCH-SỬ HUYỀN-SỬ -TRÊN ĐƯỜNG VIẾNG DI-TÍCH LỊCH-SỬ-BẢO-TIỀN - BẢO-HẬU-
Vạch bóng thời gian, tìm lại những gì của khí thiêng non nước, để tán dương công nghiệp người xưa làm rạng rỡ quê hương qua những trang sử vàng son của giống dòng Lạc-Việt: ấy là chí nguyện bình sinh của chúng tôi. Ôm ấp chí nguyện ấy từ bao lâu, nay mới bắt tay vào việc soạn những bộ địa phương chí và đã cố gắng hết sức mình để ấn hành: Kiến-Hòa, Bạc-Liêu, Vĩnh-Long, Định-Tường, Cần-Thơ, Vũng-Tàu, Gò-Công. Chúng tôi đã lê gót dấn thân trên khắp nẻo đường đất nước, cống-hiến bạn đọc những di-tích lịch-sử nước non nhà, gợi lại hình ảnh từng mảnh đất quê hương yêu mến.
Giờ đây, đến lúc trình bày bộ mặt "Sa-Đéc xưa và nay" nào nệ tốn hao công của. Con đường đã vạch, góp công tô điểm quê hương, phát huy nền văn-hóa dân-tộc, chúng tôi nổ lực tiến hành. Đến Sa-Đéc, hữu duyên hạnh ngộ quý vị có tinh thần tồn cổ. Ông Lê-Minh-Triết, giám đốc hãng bánh phòng tôm Sa-Giang, ông Phan-Đình-Minh, hãng nước đá Kim-Sa, ông Huỳnh-Văn-Bờ, Sĩ-quan, ông Tô-Văn-Bốn, nhiếp-ảnh-gia, ông Nguyễn-Văn-Nam, người địa-phương xã Hòa-Long, quận Đức-Thành, hướng-dẫn chúng tôi đi viếng di-tích Bảo-Tiền, Bảo-Hậu.
Thuê một chiếc ghe máy nhỏ tại chợ Hòa-Long, xuôi theo dòng rạch Cái-Bàn, xuyên qua các xã Hòa-Long, Long-Thắng vào lúc 8 g sáng ngày 3-9-70. Trên đường hành trình, ai nấy đều tỏ vẻ hân-hoan.
Từ xã Hòa-Long vô đến Bảo-Tiền mất đến ba tiếng đồng-hồ. Khi xưa, Sa-Đéc vẫn là nơi còn lưu nhiều vết tích của đức Cao-Hoàng nhà Nguyễn. Chính lúc từ Xiêm trở về nội địa, Ngài đã đóng đại bản-dinh tại Long-Hưng Nước-Xoáy. Quan sát địa hình địa vật, chính Nguyễn-Vương đã truyền lịnh cho quân dân Sa-Đéc chở đá từ vùng núi Sập (Long-Xuyên, Châu-Đốc) đem về hàn con đường thủy đạo Cái-Bàng (thuộc ấp Long-Định, xã Hòa-Long ngày nay) làm hai chặn, xây dựng đồn Bảo để ngừa quân Tây-Sơn đổ bộ. Một đồn Bảo án ngữ mặt trước nằm ở xã Long-Thắng ấy là Bảo-Tiền. Một đồn Bảo án ngữ mặt sau, thiết lập tại xã Phong-Hòa, ấy là Bảo-Hậu, và con sông Long-Hậu quận Lai-Vung ngày nay cũng có những đập đá hàn.
oOo
SỰ TÍCH ĐÁ HÀN
Khúc đá hàn từ bờ rạch bên này qua giáp bên kia bờ, bề ngang độ 40 thước. Cách bờ rạch vô chừng 200 thước ở phái tây trái, có một cái nền khá rộng độ chừng hai công đất, đó là đồn thứ nhứt phòng thủ tại đây để giữ luôn con đập đá hàn. Ghe máy đưa chúng tôi đến tận nơi. Dưới mé sông và trên bờ rạch này hãy còn nhiều tảng đá xanh to, rêu phong cỏ mọc, lồi mặt nửa trên nửa trời. Đứng trên các tảng đá ấy chụp bức hình lưu niệm, chúng tôi chi xiết bồi hồi cảm động. Đoạn quay lại, nhờ một chiếc ghe tam bản nhỏ đậu gần đó chống vô con rạch để viếng tiền đồn, mà nay chỉ còn lưu lại một lũy tre xanh trên nền cao, giữa có một trũng sâu đầy nước, không còn thành quách gì cả.
Nhà Sưu-khảo Huỳnh-Minh trên đường đi tìm Di-tích lịch-sử đứng trên tảng Đá Hàn, xã Hòa-Long, ngày 3-9-70.
Nhìn cảnh cũ, nhớ người xưa, lòng chùng tôi luống những ngậm ngùi, thoáng đôi phút suy tư. Quay gót trở ra bước lên ghe, chúng tôi trực chỉ vô xã Long-Thắng đến viếng Bảo-Tiền.
oOo
QUANG CẢNH DỌC ĐƯỜNG VỀ BẢO-TIỀN
Dọc theo con rạch khúc đá hàn xã Hòa-Long, vô tới Long-Thắng độ 5 cây số, hai bên nhà cửa thưa thớt, hầu hết đồng bào nơi đây là tín đồ Phật-giáo Hòa-Hảo. Xa xa chừng một hai cây số có một "Độc giảng đường" của Phật-giáo Hòa-Hảo dựng lên. Tầng trên để thờ đức Thầy Huỳnh giáo-chủ, tầng dưới để đọc giảng cho bá tánh nghe. Giảng đường này nằm trên bờ rạch nép mình dưới những vườn cây rợp bóng. Phía sau là đồng ruộng bao la. Dưới mé nước sát bờ rạch có mọc nhiều cây tạp như: gáo, trâm bầu, cà na có trái rất sai. Đồng bào ở đây cho là nguồn thiên nhiên, hái bán cũng khá tiền. Sản phẩm này nuôi sống cho một số đồng bào thôn quê quanh vùng.
Chiếc ghe máy lướt theo lòng rạch quanh co. Cảnh vật tứ bề vắng vẽ. Đôi mái nhà tranh, nhà gạch thấp thoáng, nhà nào phía trước cũng có bàn thông thiên. Dân chúng ở đây hiền hòa chất phát, sống về nghề nông.
Nước rạch xã Long-Thắng êm đềm trôi. Đôi chiếc xuồng lững lờ trên rạch, một vài cô thôn nữ buông mồi giựt cá. Cảnh hồn nhiên thi vị. Trước vẻ đẹp thiên nhiên, chúng tôi quên tất cả sự mệt nhọc, quên cả bụng đói vì đã trải hơn nửa ngày vất vả trong cuộc hành trình.
Đi một đổi nữa là tới trụ sở xã Long-Thắng. Dựa trên bờ rạch phía hữu, có một đồn thứ nhì án ngữ tại đây, nay còn trơ lại một gò đất, mà dân chúng quen gọi là gò Thổ-Sơn. Rẻ về phía bên trái vô kinh ông Chủ Nhì, ngang qua Hộ Cái-Cao, ghe lướt trên một cánh đồng xanh ngắt bao la, gió vàng hiu hắt vọng lại từng cơn, trước mắt giăng giăng những hàng tràm de tàn ngã ngọn soi mình đáy nước. Đẹp thì có đẹp thật, nhưng mấy hàng tràm cản trở lối đi cũng khá nhiều. Làm cho chúng tôi sốt ruột mong sớm nhìn thấy Di-tích Bảo-Tiền, ông Nguyễn-Văn-Năm, người hướng dẫn, lên tiếng phá tan bầu không khí lặng lẽ:
- Sắp đến nơi rồi đấy, các anh em.
- Còn bao xa nữa?
- Không bao xa, độ non cây số ngàn nữa thôi. Rồi thì chúng ta tha hồ nhìn ngắm cho mãn nhản Bảo-Tiền của đức Cao-Hoàng nhà Nguyễn đã đắp xây trong cơn tẩu quốc.
Ghe máy lách mình theo con rạch nhỏ hẹp, gặp nhiều chướng ngại, lục bình rau mác mọc đầy. Anh tài công và ông Năm ra sức vẹt đường, gần cả tiếng đồng hồ mới đến nơi. Cho ghe cặp bến, chúng tôi đều đã mỏi mệt, cùng chụp chung bức ảnh lưu niệm.
Đến Bảo-Tiền đúng 12 g trưa. Dù mỏi mệt, chúng tôi vẫn sung sướng khi đặt chân lần đầu tiên viếng cảnh cũ người xưa.
Dân quân ta thời ấy đóng góp rất nhiều, đắp cái nền này ít lắm cũng phải đôi ba ngàn người mới làm nổi. Xung quanh Bảo, đào hào sâu, ngập nước. Thành nằm giữa một nền cao độ năm mẫu đất. Cảnh này nay đã điêu tàn sụp đổ chỉ còn trơ lại cái nền. Nay người ta trồng toàn là cây tràm. Hàng tràm rợp bóng sừng sựng giữa trời mây, trơ gan cùng tuế nguyệt chứng kiến bao cuộc thăng trầm của non nước. Đứng xa trông vào giống như một hòn núi nhỏ, chỗ lồi chỗ lõm, cây lá một màu vươn mình giữa cánh đồng không mông quạnh, không nhà cửa ai hết.
Đây là quang cảnh Bảo-Tiền xã Long-Thắng. Khi ghe vừa đến nơi, phái đoàn từ trái qua mặt:
người mặc áo đen, anh tài công Vỏ-Văn-Thành, ông Lê-Minh-Triết, ông Huỳnh-Văn-Bờ, nhà sưu-khảo Huỳnh-Minh, ông Nguyễn-Văn-Năm người hướng dẫn.
May mắn, chúng tôi đến nơi gặp ông Nguyễn-Văn-Tý, vóc người ốm yếu nhưng còn mạnh khỏe. Ông nay trên 70 tuổi, là chủ cuộc đất này. Ông thường xuyên lui tới coi sóc, gìn giữ hương khói.