PHẦN THỨ SÁU: -SA-ĐÉC qua các bộ môn kịch nghệ-văn-hóa và học-thuật, thi thơ lưu-niệm-&-SA-ĐÉC QUA CÁC BỘ MÔN -KỊCH NGHỆ--

Trong quyển sách này, nơi phần nói về sinh hoạt kinh tế ở tỉnh Sa-Đéc xưa và nay, chúng tôi đã nhắc lại những ngành thủ công nổi tiếng ở Sa-Đéc từ xưa, như: Nghề thợ bạc, nghề làm hình nổi, nghề làm pháo bông, nghề làm đồ mả v.v...

Nay nói đến phần sinh hoạt văn học nghệ thuật của tỉnh Sa-Đéc, chúng tôi hân hoan trình bày những đặc điểm đã làm cho Sa-Đéc được nhắc nhở đến nhiều, nổi bậc trên vòm trời văn nghệ, tiếng tâm của một tỉnh lẻ vượt xa nhiều tỉnh khác.

Các loại nhạc khí cổ điển để áp dụng nghệ thuật cầm ca ngày xưa.

GÁNH HÁT BỘI ĐẦU TIÊN Ở SA-ĐÉC

Trước năm 1915, Sa-Đéc có ông Cả Tam, một người giàu có, tánh ưa thích nghệ thuật, nhất là nghệ thuật hát bội có những bộ điệu hát múa theo lối cổ truyền, gồm đủ hỉ, nộ, ái, ố, ăn rập tiếng kèn, tiếng trống, nhịp chầu. Vì ham mê nghệ thuật hát bội, ông Cả Tam đứng ra lập đoàn hát đầu tiên ở Sa-Đéc, để bảng hiệu là "Thiện-Tiền-Ban". Lúc bấy giờ, gánh hát có những người nhưng rất giỏi đến cộng sự với ông: Nhưng Biện, nhưng Liễng, nhưng Thiềng. Về bên đào có đào Năm Nhỏ, Sáu Sển, Cô Ba Bổn ở gánh Cô Ba Ngoạn Sài-Gòn xuống hát. Kép độc làm tướng thì có Bảy Tửng ở Bến-Tre xuống gia nhập, kép Nhành, kép Táng và nhiều đào kép hửu danh làm nổi bật bảng hiệu Thiện-Tiền-Ban.

Về y quan rực rỡ không gánh nào bằng. Nhứt là có những kép ruột của đoàn là kép Tám Tri, Hai Thành vừa ra tới sân khấu được khán giả vỗ tay hoan nghinh nhiệt liệt. Đoàn chuyên diễn tuồng tàu: Quan-công phò nhị tẩu, Tống-Địch-Thanh đầu quân, Tiết-Nhơn-Quí chinh đông v.v... Các vỡ tuồng này được kết quả mỹ mãn, làm cho ông bầu đắc chí, đào kép lên tinh thần. Đoàn này ra đời có thể nói là trước hết trong các tỉnh miền Nam. Ra đời được vài năm thì giải tán, nay cũng còn tiếng vang trong giới kịch nghệ. Hiện nay bà Năm Sa-Đéc thường lên đài truyền hình diễn kịch, đó là ái nữ của ông bầu Tam.

Điều nên biết thêm, thuở đó có cụ Đặng-Thúc-Liêng cũng ra sức chấn chỉnh hát bội, trong một rạp hát mà cụ rủ bạn tri âm lập ra ở làng Vĩnh-Phước, tỉnh Sa-Đéc. Cụ Đặng-Thúc-Liêng bèn đưa ra sáng kiến áp dụng nghệ thuật cầm ca biểu diễn song song trên sân khấu, sau này gọi là cải lương. Kết quả là nhờ sáng kiến của cụ, mà ông André Nguyễn-Văn-Thận bắt chước lối cải lương ấy trong gánh xiệc của ông lập ra ít năm sau tại thành phố Sa-Đéc. Rồi đó, nối đuôi là các gánh hát của Thầy Năm Tú ở Mỹ-Tho, gánh Văn-Hí-Ban, Tân-Thinh Huỳnh-Kỳ (nơi đào tạo cô Bảy Phùng-Há) v.v...

SA-ĐÉC VỚI GÁNH XIỆC CỦA ANDRÉ NGUYỄN-VĂN-THẬN

Vào khoảng năm 1918-20, có ông André Nguyễn-Văn-Thận lập ra một gánh hát xiệc rất lớn. Gánh hát này đi biểu diễn toàn quốc. Đặc biệt có một kép hát "Người Rắn" không có xương sống, mình rất dẻo, nắn uốn tài tình, xếp hai chân chun vô một ống cống chừng 5 tấc đường kính, rồi lộn ra như con rắn. Lại có một lực sĩ nằm để cho xe hơi cán ngang bụng. Các trò biểu diễn của đoàn xiệc gồm có múa ghế, đánh kiếm, đi giây, đánh đu, cử tạ, phóng dao v.v... Nhiều trò rùng rợn, biểu diễn ở đâu cũng được khán giả hoan nghinh nhiệt liệt. Rồi chịu ảnh hưởng của Đặng-Thúc-Liêng như đã nói trên, André Nguyễn-Văn-Thận lại tô đậm cho đoàn xiệc bằng cách diễn xen thêm nhiều màn cải lương, ca ra bộ hấp dẫn, ca những bản xưa như Hành-Vân, Tứ-Đại-Oán, Bình-Bán-Vắn v.v...

Thời kỳ đó đoàn xiệc André Thận lên Sài-Gòn che rạp trước chợ Bến-Thành (bây giờ là công-trường Quách-Thị-Trang) được khán giả chen nhau mua giấy không chỗ đứng. Các báo ở Thủ-Đô thời ấy viết nhiều bài tán dương công trình luyện tập rất tinh vi.

Lúc khai trương dựng bảng thì có ông Kinh-Hối viết tặng cho đoàn xiệc một tấm biển mấy chữ như sau:

Lương cao Tòng Mậu khai hí viện

- Thông đạt hào thế vô sự

Mỗi lần đi hát ở đâu đều đem tấm biển ấy treo trước rạp.

TỪ GÁNH XIỆC ĐỔI RA CẢI-LƯƠNG

Ít lâu sau, đoàn xiệc của André Thận hợp tác với các tay công tử trong tỉnh đổi lại làm gánh cải lương, lưu diễn nhiều tỉnh ở trong Nam, rất ăn khách, lắm người mến mộ.

Theo lời ông Huỳnh-Thủy-Lê, một nhân-sĩ ở Sa-Đéc nói với chúng tôi: Bầu Tam, Bầu Thận là người tiền phong khai sáng bộ môn sân khấu đầu tiên ở Sa-Đéc.

Đoàn hát cải lương cua André Thận lập ra được một hai năm thì tan rã. Kế thầy Năm Tú ở Mỹ-Tho lên sang đồ đạc và chuộc đào kép hữu danh về Mỹ-Tho lập gánh, tức gánh thầy Năm Tú.

Thuở ấy, các danh ca được khán giả khen tặng như Bảy Thông, Năm Tốt, Tám Cang, Ba Tuất, Hai Thắng. Nhạc sĩ thì có: Năm Tầm, Ba Diệp(1) ở Bình-Tiên, Tư Tứ ở Cái-Tàu-Hạ v.v...

(1) Ba Diệp là thân phụ nghệ sĩ Diệp-Lang, thường lên truyền hình ngày nay.

Thầy Năm Tú sang gánh đem về Mỹ-Tho rồi vô dĩa để làm quảng cáo cho nghệ sĩ miền Nam.

ĐOÀN TÂN-THINH RA ĐỜI

Bầu gánh hát Tân-Thinh là ông Nguyễn-Văn-Thông, người làng Tân-Hưng, đứng ra lập gánh, chuyên môn diễn các vỡ tuồng Thích-Ca Đắc Đạo, Lão-Tử Giáng-Sanh, Tôn-Tẩn bị trù chưng bươm bướm v.v...

Y quan rực rỡ, xảo thuật tinh vi, làm người bay, thăng thiên độn thổ, phi đao...

Gánh Tân-Thinh cũng rước được nhiều vinh diệu, báo chí nức lời ca ngợi về sự tổ chức khéo léo những màn xảo thuật như thiệt. Khách mộ điệu rất hài lòng, một tuồng được yêu cầu hát lại năm bảy đêm.

Gánh Tân-Thinh của Bầu Thông vang tiếng một thời khắp Nam-kỳ lục tỉnh và còn lưu diễn ở ngoài Trung, Bắc, được nhà cầm quyền thời ấy ban thưởng nhiều huy chương để tán dương nghệ thuật, làm vinh diệu cho tỉnh Sa-Đéc phần nào.

VĂN HÓA VÀ HỌC THUẬT

Văn hóa là phản ảnh của dân tộc. Một nước có văn hóa, trình độ dân trí cao, tinh thần dân tộc mạnh. Một địa phương có văn hóa, đời sống của dân chúng trong vùng tươi đẹp phần nào, cuộc sinh hoạt thường xuyên mọi lãnh vực mới có nhiều hứng vị, khởi sắc.

Từ xa xưa, đạo giáo đã thắm đượm nơi lòng đồng bào Sa-Đéc, tất nhiên ảnh hưởng văn hóa cũng đã thấm nhuần, khiến cho con người trở nên cao quí.

Một nơi đã từng có những danh sĩ góp mặt như các cụ Nguyễn-Quang-Diệu, Đặng-Thúc-Liêng, Võ-Hoành, Kinh-Hối thì phong khí hẳn là tốt đẹp hơn.

Trước kia, năm 1936, Sa-Đéc đã từng hoạt động mạnh trên lãnh vực văn hóa... Ông Hồ-Văn-Sao mở nhà in, ra báo và đảm nhận việc ấn loát và tuyên truyền phẩm, để nâng cao dân trí, phát huy tinh thần quốc gia.

Bác sĩ Lê-Quang-Trinh cũng chủ trương một tờ báo "Tiến-Bộ" ấn hành tại Châu-Thành Sa-Đéc, mở một kỷ nguyên mới cho văn nhân thi sĩ, tao nhân mặc khách, chính khách, nhân sĩ lên tiếng trên đàng ngôn luận. Tờ Tiến-Bộ rất được những người yêu văn nghệ mến chuộng.

Gần đây hơn, cây bút Hình-Hữu-Ích hiệp soạn với Nguyễn-Hữu-Trinh xuất bản bộ sách "Nhà văn hiện đại" vẫn là cây bút đáng yêu của Sa-Đéc. Theo dự định mà anh Nguyễn-Hữu-Trinh vẫn đã cho chúng tôi biết bộ "Nhà văn hiện đại" sẽ gồm ít lắm cũng hàng nghìn trang, xuất bản thành nhiều tập. Nhưng chỉ mới cho ra đời được tập 1 thì bấy lâu đã đành im lặng tiếng, vì thiếu phương tiện ấn hành tiếp tục. Ấy là một trong trăm nổi đau lòng của con nhà cầm bút.

Về việc biên soạn tiểu sử và phê thuật các tác phẩm của các nhà văn hiện đại, trước đã từng có bộ "Nhà văn hiện đại" của Vũ-Ngọc-Phan ở đất Bắc, xuất bản và tái bản đã nhiều. Sa-Đéc lại có người soạn bộ "Nhà văn hiện đại" như thế, kể thật cũng đáng ca ngợi. Tiếc cho công trình còn dỡ dang, nếu không thì rước được vinh diệu về cho tỉnh nhà biết bao nhiêu.

Anh Chung-Văn-A, giáo sư trường Kỷ-Thuật ở Vĩnh-Long, nay phục vụ trong Quân đội quốc gia, với bút hiệu Việt-Chung-Tử đã xuất bản khá nhiều tập thơ đáng giá: Cung tim, Tìm về tình thương, Tuổi học trò, Tình chung, Trong khói lửa, Dấu chân du mục. Anh cũng vốn là đứa con của Sa-Đéc đầy duyên dáng, thi vị.

Hơn nữa, Sa-Đéc cũng có một cây bút nữa rất tài tình, khét tiếng trên văn đàn gần đây. Ấy là nữ sĩ Thu-Vân. Giới văn nghệ sĩ miền Nam nói chung, Sa-Đéc nói riêng, được nhiều người nghe danh biết tài nữ sĩ Thu-Vân cũng như nữ sĩ Manh-Manh Nguyễn-Thị-Kiêm ở Gò-Công. Nữ sĩ Thu-Vân cũng có lắm sắc thái độc đáo trong nghệ thuật diễn tả, sáng tác văn nghệ phẩm. Tên thật của nữ sĩ Thu-Vân là Lê-Thị-Anh, người ở Lai-Vung (xã Long-Hậu), Sa-Đéc. Bà say sưa theo đuổi nghiệp văn chương, viết báo, viết sách, đã xuất bản: Mùa mưa đêm, Đất mẹ. Bà từng được cố văn hào Nhất-Linh Nguyễn-Tường-Tam tiến dẫn trên con đường văn nghệ, mà tài năng bà vượt bậc, nổi tiếng khá nhiều và sẽ còn nổi tiếng hơn nữa với những tác phẩm ấn hành trong tương lai.

Và hiện nay, Sa-Đéc vẫn còn có lắm mầm non văn nghệ chứa chan sức sống tiềm tàng, trong tương lai gần, ắt sẽ có nhiều cơ hội phát triển tài năng, đem văn minh lại cho miền Sa-Giang đã từng rực ánh hào quang văn hóa từ xa xưa, sao cho có hơn chớ không để kém sút.

Một ngày nào đây, nhân tài đông đảo của Sa-Đéc cùng chung ra sức bồi bổ nền học thuật, xây dựng tòa nhà văn hóa nguy nga tráng lệ, ắt hẳn sẽ thấy cảnh tưng bừng trăm hoa đua nở trên mảnh vườn đất quê hương yêu mến của mình.