Đoạn thứ hai- VII -

Nhiều khi ta thấy trong đời một người có những hành-vi trái ngược.

Cái hành-vi ngày hôm nay thì là cái hành-vi của một người có lượng khoan-hồng mà cái hành-vi ngày hôm sau lại tối tàn ác. Nhiều khi những hành-vi ấy liên-tiếp nhau trong một ngày không biết bao nhiêu lượt. Người ấy vừa là người bồng-bột dễ-dàng đấy mà chốc nữa đã biến ra một người tính toán suy bì từng li từng tí đấy. Có những lúc người ấy cân nhắc từng đồng xu mà lát nữa tiêu hàng chục, hàng trăm chẳng cân nhắc một tí nào.

Vừa là một người khắc-khổ nghiêm-trang đấy lại biến ngay ra một người cớt-nhả ba-lơn đấy. Vừa hoài nghi tất cả việc đời mà buồn rầu ủ-rũ mà rồi tin đời, yêu đời, vui đời ngay đấy. Những trạng-thái ấy nhà tâm-lý giải-phẫu cho là do lưỡng-ngã trong một người, ta như thấy hai người, và hai người ấy lúc nào cũng phản-đối nhau. Hai cái động-lực nó gây ra những hành-vi của đời người ấy là bởi khối óc và trái tim không bao giờ đồng-ý.

Vĩnh là một người biết nhìn sự thực hiện ra trước mắt, lại biết lấy thông- minh của khối óc xét đoán và cân nhắc.

Nhưng chàng cũng lại là người có trái-tim giầu sinh-lực, giầu tình-cảm.

Khối óc luôn luôn nhủ chàng phải lạnh-lùng nhìn sự thực để phân tách, để cố tìm lấy một con đường đi lợi nhất cho đời mình. Nhưng trái tim một phút đã bị khiêu-động thì năng-lực mãnh-liệt của nó ầm ầm kéo đến làm át hết những sự đắn-đo của khối óc thông minh đi.

Quyết chí rứt áo ra đi mà chẳng bồi hồi về sự Vân nhớ mình, ấy là chàng nghe theo sự xét đoán của khối óc nó nhủ mình phải đứng-đắn thì mới có thể lập nên sự nghiệp. Đời một kẻ tài giai mà không có một sự-nghiệp gì thì chỉ là một cái đời hèn không đáng sống. Lúc ấy, chàng có một nghị-lực không bịn-rịn về những sự khóc than thường tình của nhi-nữ.

Nhưng khi thấy Vân ngất đi, thì trái tim lại phát ra những tiếng gọi sốt-sắng yêu đương mắng chàng là tàn-nhẫn, đi bỏ một mối yêu nồng- nàn ở trước mặt để theo đuổi một sự nghiệp viễn-vông ở đâu đâu. Lúc ấy, chàng linh cảm thấy ở đời chỉ có một lạc thú: yêu và được yêu. Chàng chỉ có một điều nghĩ: phải hi-sinh hết để đền bồi cho người đã yêu mình. Lời thề chàng thốt ra là lời thề phát ra tự đáy lòng.

Cái khổ của đời chàng là bởi có một khối óc « mạnh » quá và một trái tim « mềm » quá.

Xét thấy mình không thể dầy xéo lên một cái tử thi, dầy xéo lên một tình yêu, mà đi du học, chàng cam-đoan luôn luôn ở bên mình Vân, và làm theo hết các ý muốn của Vân. Nhưng nghĩ đời như thế thì tuy là sung-sướng, tuy là hạnh-phúc, nhưng là một thứ hạnh-phúc tầm thường, một thứ hạnh-phúc mà ta có thể gọi là đê hèn.

Chàng không thể ngồi yên để vợ nuôi, bố mẹ vợ nuôi. Rồi khi sinh con đẻ cái, nhất nhất cái gì cũng phải ngửa tay nhờ người. Người vợ nhờ mình che chở, mình không cung phụng nổi. Đứa con mình đẻ ra mình không thể đem lại cho nó mọi sự nhu-cầu. Chàng thấy nổi lên một cái nhục ở chỗ làm cha, làm chồng không danh dự. Chàng thấy cái đời không sự nghiệp không phải là cái đời của một tài giai. Nhưng sự kinh nghiệm mà chàng đã học được ở trường đời đều nhủ chàng: rồi đây mày đã có một đàn con với một người vợ trói buộc thì mày muốn vẫy vùng cũng không vẫy vùng được nữa. Không có một cái nghề để nuôi vợ, nuôi con, sự khuất nhục sẽ chờ mày ở đầu đường. Lúc cái tình còn mới mẻ, còn nồng nàn thì bố mẹ vợ đối với mày gì mà không quý hóa, nhưng bát nước nóng lâu cũng nguội, những sự xích mích sao chẳng xẩy ra. Mày đã không thể tự lập, thì mày phải nuốt nhục.

Nghĩ đến đấy, Vĩnh thấy bào-hao cả người, chàng ghê sợ tưởng chừng như những sự nhục-nhã đã đến vây bọc lấy mình rồi. Vì thế ông bà Nam-Phát mấy phen ngỏ ý cho Vĩnh cùng Vân thành hôn mà Vĩnh đều từ-chối xin đợi một vài năm. Ông bà Nam-Phát tin Vĩnh, thương Vĩnh, không cần tới sự bằng lòng hay không của cha mẹ Vĩnh. Miễn hai trẻ yêu nhau là được rồi. Cha mẹ Vĩnh bây giờ dù chưa nhận dâu, nhưng một ngày kia rồi phải nhận. Ông bà Nam-Phát tìn rằng Vĩnh có đủ tài lực đùm bọc che chở cho Vân.

Vân tuy đã khỏi, nhưng thấy Vĩnh cứ thoái-thác chưa muốn kết hôn với mình thì mặt buồn rầu. Vĩnh hết sức dỗ dành mà đem mọi lẽ ra đàn- giải thì Vân cũng chỉ vui được một lúc. Ông bà Nam-Phát thấy con băn- khoăn buồn tẻ, thì cũng bị buồn lây.

Vĩnh thấy Vân mặt ủ mày chau thì cũng không chịu được. Một hôm. Vĩnh đi chơi về vào đến buồng thấy Vân ngồi đấy mà bụng dạ không biết để đi đâu, đến không nghe thấy tiếng mình lên thang gác. Chàng đứng ngắm Vân một lát lâu thấy vẻ đau buồn hiện trên khuôn mặt nõn-nà bỗng não cả ruột. Chàng thương cảm quá tiến lại nắm tay Vân, ngồi xuống dưới chân Vân ôm hai chân Vân vào lòng mà hỏi:

– Em làm sao mà buồn đấy?

Vân nhìn chàng không giả nhời. Vĩnh tán loạn tâm thần không biết nói gì nữa. Hai người ngồi yên trong một lát lâu, bỗng Vĩnh vùng đứng dậy đi đi lại lại trong phòng.

Rồi Vĩnh đến trước mặt Vân mà bảo:

– Những nhời anh sắp nói đây với em là những nhời nghiêm trọng, em phải để hết tâm trí mà nghe: em thử nhìn vào tấm lòng em yêu anh, xem em có thể vì tình yêu mà chịu đói rét được với anh không?

Vân chẳng lưỡng lự:

– Gần anh, được anh yêu, em chẳng sợ gì đói rét nữa.

– Em có cái can-đảm bỏ cuộc đời an-nhàn sung-sướng này mà chịu cực khổ với anh không?

– Cạnh anh em chẳng còn biết gì là cực khổ.

– Em có thể theo anh đến chỗ vất-vả để giúp anh gây dựng tương lai không?

– Với anh, em có thể bước trên chông gai mà chẳng biết gì là vất-vả.

– Trong khi chúng ta cùng nhau chiến đấu với sự sống, nhờ số mệnh chẳng may chúng ta có phải nghèo túng lam-lũ, em có ân-hận gì không?

– Em chẳng ân-hận gi, chỉ ân-hận không được chia sự vất-vả với anh. Với anh, buồn lo đều không có nghĩa.

Vĩnh ôm chầm lấy Vân rồi nói to:

– Thế thì chí anh đã quyết, chúng ta lấy nhau rồi đi làm đồn điền.

Vân nhìn Vĩnh ngơ ngác. Vĩnh nói tiếp:

– Hôm nọ, người chủ buôn lúa Yam-Wa trước kia y vẫn qua lại nhà giây-thép có quen biết anh, gặp anh, hỏi anh nay làm việc gì. Anh trả lời ý anh chưa có việc làm thì y bảo mới xin được phép khẩn 500 mẫu tây đất. Nhưng vì vợ y chết, y bận việc nhà lắm, không làm được nữa. Y ngỏ ý nếu anh muốn khẩn, y sẽ nhường cho. Đất trên xứ Lovéa tốt, dễ vỡ lắm mà lại toàn là đồng gianh, không có cây-cối. Chỉ cầy-cấy ba năm là thành thực-điền. Hôm ấy, chí anh chưa quyết nhưng nếu em cũng chịu khó theo anh giúp anh, thì anh nhất định lên.

– Anh trong người yếu lắm, sợ làm đồn-điền không được. Mà anh có quen làm đồn-điền bao giờ.

– Anh không yếu, vì không hoạt-động nên trệ người ra thế. Em bảo quen với không quen. Bắt tay vào việc rồi quen tất. Một khi con người ta đã có cái chí quyết làm, thì việc khó-khăn đến đâu cũng làm được tất.

– Nhưng anh chân tay học-trò thì chịu vất-vả làm sao được?

– Em đừng ngại, một khi lòng anh đã quyết làm thì chân tay học-trò sẽ biến thành chân tay hộ-pháp. Việc đời làm được hay không, không phải ở chân tay. Mà do cái sức mạnh từ trong lòng mình. Anh có bảo với y anh không có vốn, thì y ngỏ ý cho anh vay ít nhiều, nếu anh bằng lòng lên. Y nói nếu có tiền thì khẩn cả, không thì khẩn dần. Ngoài sự khai-khẩn, ta còn có sự buôn bán. Y nói đổi lúa và cho vay lúa non, lãi lắm. Ta mở một cửa hàng nhỏ để buôn bán lấy tiền chi dùng thường ngày, còn cái đồn-điền là chuyện kiếm lợi về sau. Xứ Lovéa lại giầu, nhiều lúa. Bây giờ, anh chưa biết thế nào, nhưng nếu em bằng lòng theo anh lên đấy, anh sẽ lên thăm dò. Yam-Wa là người đứng-đắn, anh xét lời nói có thể tin được.

– Nhưng anh chưa biết tiếng Cao-mên thì buôn bán với người Cao-mên làm sao được.

– Em đừng lo. Lòng anh đã muốn thì anh học tiếng Cao-mên mấy chốc, chỉ sợ em không có can đảm chia sự cực khổ với anh thôi. Em, nhất quyết theo anh chứ?

Vân đứng dậy ngả đầu vào ngực Vĩnh rồi bảo:

– Em theo anh, đi đâu em cũng theo, anh quên rằng em đã đem giao phó tính mạng em cho anh tự bao giờ rồi ư?

Vĩnh lấy tay vuốt má Vân:

– Thế để anh lên Lovéa xem xét ít ngày rồi về anh sẽ liệu. Rồi ta sẽ nói với ba má làm lễ cưới. Không phải rằng anh không muốn được gần em ngay đâu. Không phải rằng anh không biết cái sướng khi chúng ta thành vợ chồng đâu. Không phải rằng anh không mong-mỏi ao-ước cái ngày mà em đem cả linh hồn xác thịt cống-hiến cho anh đâu. Nhưng anh nghĩ anh chưa có một cái nghề nuôi thân, đủ cung cấp sự ấm no cho em thì chưa có thể gần em được. Ham mê thú nhỏ nhen trước mắt để di lụy về tương-lai là người ngu. Cúi lưng nhờ vả người là kẻ hèn. Anh yêu em, anh chết được, nhưng yêu em mà phải hèn thì không được. Em tính mà coi: được một thằng hèn nó yêu thì cái tình yêu ấy quý giá gì! Lấy một thằng chồng không có danh-dự thì vinh-hạnh gì!

– Em hiểu lòng anh lắm.

– Gia-dĩ cái bổn phận làm chồng của anh là phải vì em mà nghĩ đến tương-lai. Anh muốn rằng tấm áo em mặc tự như tay em kiếm ra. Bát cơm em ăn tự như mồ hôi anh làm ra. Cái đứa con yêu quý của chúng ta sau này tự anh cống-hiến sự nhu-cầu cho nó. Vẫn hay rằng bây giờ ba má thương chúng ta thì nuôi nấng chúng ta hay con chúng ta, nhưng chúng ta còn có danh-dự của chúng ta, còn có cái danh-dự của gia-đình chúng ta, còn cái danh-dự của đứa con chúng ta. Đã đem thân ăn nhờ thì còn gì là danh dự. Anh không thể để cho em và đứa con chúng ta chịu nhục. Cái bổn-phận của anh là gây cho em một cái tổ ấm-áp. Nhưng một khi trong cái tổ ấm-áp ấy mà không có ông thần Danh-dự ngồi vào thì còn ấm-áp cái gì? Anh sở dĩ thoái-thác việc hôn-nhân từ bấy đến nay, không phải là anh không yêu thương em đâu. Nhưng là anh muốn rằng anh có thể nhìn người mà không phải thẹn với người, nhìn mình mà không phải thẹn với mình, nhìn em mà có thể tự hào rằng anh đã xứng đáng với lòng em yêu anh. Cái cánh tay của người chồng là phải dang ra để che chở cho gia-đình. Nay có cánh tay phải đi khuất-phục nhờ-vả ai thì cái gia-đình ẩy còn gì là vinh-quang. Nếu em thấy anh thoái-thác sự hôn-nhân mà em tưởng rằng anh không yêu em là em nhầm. Anh yêu em, anh yêu em quá, anh yêu em lắm, nhưng anh muốn yêu em bằng một trái tim trong sạch với một danh-dự hoàn-toàn, em đã hiểu chưa?

– Em hiểu rồi. Anh là một người chồng đáng yêu, đáng quý, đáng kính, đáng phục…

– Mà em là một người vợ được tôn thờ nhất ở trên đời.

☆

Vĩnh đi Lovéa.

Xem xét một tháng rồi về bảo Vân:

– Chúng ta có thể tin ở tương-lai. Mà em có thể tin ở sự cố công của anh. Với tấm lòng em yêu anh, với tấm lòng anh yêu em, thế nào anh cũng phải đắc-thắng. Em có thể nói với má sự quyết-định của anh, rồi anh sẽ nói với ba.

Trưa hôm ấy, khi Vĩnh đi qua sân thấy Vân ngồi trên một chiếc ghế đẩu, hai chân buông thõng vào cái chậu cho con nụ kỳ-cọ, còn u già thì đứng đằng sau chải đầu, Vĩnh liền dừng lại mỉm cười bảo:

– Lên xứ Lovéa thì những sự đài-các như thế này không có nữa. Anh rất lo em sung-sướng đã quen, không chịu cực với anh được.

Vĩnh nói xong thở dài. Vân giật lấy cái lược ở tay u già và co chân không cho con nụ kỳ nữa, rồi bảo hai người đi.

– Từ nay nhất nhất việc gì về thân thể, em cũng xin làm lấy.

– Anh thấy em xinh đẹp thế kia, tay chân nõn-nà thế kia mà sắp phải vất-vả, lòng anh nao-nao thế nào ấy. Anh chỉ sợ em không chịu quen cực khổ thì làm thế nào?

Vân quả-quyết:

– Anh đừng lo, với một mối tình yêu ở trong lòng em chẳng sợ gì hết, có cùng nhau gian-lao mới cùng nhau chung hưởng chứ. Anh cứ yên tâm rồi anh xem em sẽ xứng đáng với anh.

Ông bà Nam-Phát khi được biết Vĩnh đã bằng lòng xin cho kết hôn, lòng mừng khấp-khởi. Nhưng khi nghe nói đến sự Vân cùng lên ở đồn- điền đề khai khẩn, ông bà có vẻ lo ngại, nhất là bà Nam-Phát. Vân sốt sắng bảo:

– Ba má phải cho con theo anh con lên trên ấy chịu chung cái số-phận với anh con để tập dần làm vợ rồi làm mẹ chứ. Chẳng nhẽ mọi cái anh con tập hết, mà con chẳng tập một cái gì à?

– Đã đành rằng thế, vợ phải theo chồng để giúp đỡ chồng, nhưng con còn nhỏ lắm, mới có mười bẩy tuổi.

– Mười bẩy tuổi thực, nhưng con cũng đã là một người vợ rồi.

– Thì cứ để cho anh mày lên đấy lập thành cơ-ngũ rồi sau hẵng lên có được không? Bây giờ con cứ ở đây với ba má, anh con khi đi khi về, chứ xứ trên ấy xa xôi lắm, thầy thuốc không, hàng quán không, nhất nhất cái gì cũng không cả. Lại giáp với Xiêm, trộm cướp nhiều, má ngại lắm.

– Thế má định để cho anh con làm cỗ sẵn rồi chỉ chở về rước con lên ăn thôi à? Thế chẳng hóa ra còn hèn lắm à! Bảo cái gì cũng thiếu-thốn và nhiều trộm cướp ư? Sao anh con ở được. Anh con ở được thì con cũng ở được. Mà đã có anh con thì con còn sợ gì. Thiếu anh con là thiếu cả. Không, nhất quyết con phải theo anh con. Chồng một nơi, vợ một ngả thế nào được! Thứ nhất cứ nghĩ rằng trong những lúc anh con gian-lao mà không có con ở bên cạnh thì con không chịu được.

– Nhưng anh mày không bằng lòng thì sao?

– Sao anh con lại không bằng lòng, có phải thế không anh?

Vĩnh trầm-ngâm một lát:

– Má nói có lẽ phải, hay cưới xong em cứ ở nhà để một mình anh lên.

Vân nổi giận:

– Nếu thế thì anh khinh em lắm. Anh tưởng em lấy chồng chỉ cốt an hưởng mà không muốn chung lo sao? Anh nói đến bổn-phận làm người của đàn-ông. Thế dễ đàn-bà chúng em không có bổn-phận làm người hẳn? Thật dễ chỉ có đàn-ông mới có bổn-phận làm đàn-ông còn đàn-bà không có bổn-phận làm đàn-bà hẳn? Hay anh bảo cái bổn-phận của em chỉ là ăn ngày hai bữa rồi ở đây chơi rông cả ngày. Nếu anh hiểu cho bổn-phận đàn-bà như thế thì thân em còn cái giá-trị gì trước con mắt anh? Sao anh thì trọng anh thế, mà anh lại khinh em thế?

Vĩnh vội-vàng xin lỗi:

– Anh có dám khinh em đâu. Nhưng lòng má muốn thế, nên anh phải chiều theo.

– Lòng má muốn cho em thành ra một người vô-dụng. Anh thương em thì phải bênh vực em chống-chọi với cái lòng yêu sai lầm ấy của má chứ... Má thương con mà má không muốn cho con có được một chút vinh-hạnh dự phận vào với sự gây-dựng cơ-đồ của anh con về sau này ư? Lên, con nhất quyết phải theo anh con lên.

Vân vừa nói vừa dằn từng tiếng. Trên vẻ mặt ngây-thơ ấy, hiện lên một cương-quyết khiến Vĩnh phải mến-phục.

Ông Nam-Phát thấy con gái quả-quyết như thế rất lấy làm đắc-chí, lòng tự-nhủ: nó thật là giống của ta. Tuy ngoài miệng thì cũng nể vợ cản trở một đôi câu, nhưng trong lòng phải chịu rằng Vân có lẽ phải. Ông liền đàn giải:

– Thôi, cứ để khi cưới xong rồi sẽ liệu. Bây giờ ba thu xếp thế này thì ổn-thỏa cả. Cái cần là vốn đề khai-khẩn, mà thầy Ba lại không bằng lòng vay của ba thì âu là ba bỏ tiền ra chung phần với thầy ấy, một đằng có của, một đằng có công, chẳng ai phải hàm ân ai.

– Vốn thì ông bà không ngại. Hôm con lên Lovéa, ông Yam-Wa đã hứa bảo lĩnh Nhà Băng cho con ba nghìn rồi. Con cứ mua lại một chiếc máy cày khai dần. Một khi khai đã được ít nhiều thì có thể vay thêm. Chứ bây giờ thì hiện chưa cần đến. Con còn bỡ-ngỡ, làm to nhỡ không thành-tựu thì tổn hại nhiều lắm. Cứ để con lên làm một vài năm, nếu có thế nào, con sẽ về nhờ ông bà.

– Thầy khách tình lắm, ba không còn biết nói thế nào.

– Không phải con khách tình. Trong thì tình cha con, nhưng ngoài là công việc. Công việc chưa biết ra làm sao mà lấy tiền của ba, sau này lỗ vốn, con ân-hận lắm. Cậu Nam, cậu Định sau này có thể trách con, mà chính con cũng không an tâm. Có ba nghìn đồng là quả đủ. Ba hẵng cứ để con làm một năm. Nếu xem chắc-chắn có thể làm được, con sẽ bảo ba. Vốn liếng của nhà con thì con để cho nhà con mở một cửa hàng để sau này có cháu thì cho cháu, còn con thì tận-lực làm cái đồn-điền. Con không muốn có những sự lôi-thôi về đồng tiền, vẫn hay rằng lúc thuận gió xuôi buồm thì chẳng sao, nhưng chắc đâu là thuận gió xuôi buồm mãi. Bây giờ thì ba má giận con, nhưng ba má cứ nghĩ kỹ một chút thì ba má sẽ cho con là phải mà không giận con nữa. Ồng Yam-Wa bảo lĩnh cho con ba nghìn, con vẫn cho là cái ân. Nhưng xét ra cái ân ấy con còn có thể giả được vì ông chẳng qua cũng tính toán về tiền tài mà thôi. Con vay tiền thì con mua máy cầy, mua trâu bò, làm nhà cửa. Nếu phát tài thì con giả cả gốc lẫn lãi, mà nếu con không làm nên ăn, thì máy cầy đấy, trâu bò đấy, nhà cửa đấy, ruộng đang khai dở đấy, ông ta lấy lại rồi ông ta khai-khẩn, ông ta giả nhà băng. Cái con nên ơn ông là ở chỗ ông xét con có chí làm việc mà ông nhường cho. Đồng tiền của ông ấy với đồng tiền của ba bỏ ra, hai đằng khác nhau. Ba thì vì lòng thương con, thương em con mà chẳng nghĩ gì còn mất, chứ đằng này ông Yam-Wa ông ấy tính không đi đâu mà mất được. Con đã chịu ơn ba má nhiều lắm rồi, Bày giờ chịu nữa thì con thấy nó nặng-nề lắm. Cứ một cái lòng ba má thương con ấy, bao nhiêu tiền cũng không thể đền bù.

Rồi Vĩnh nắm tay Vân:

– Ba má cho con một người con gái quý yêu thế này cũng là … bắt con phải hàm ơn nhiều lắm rồi. Cứ một cái tấm lòng tin rằng con có thể đem lại hạnh-phúc cho em con cũng đã phải khiến cho con băn-khoăn.

Rồi nhìn vào mắt Vân:

– Có phải cái cách giả ơn ba má mầu nhiệm nhất là làm thế nào cho mình thật là hoàn-toàn sung-sướng không, hở mình?