❖ 11 ❖ Đại học Sorbonne, Paris
Bruno là một trong những sinh viên của tôi vào năm (duy nhất) mà tôi đến dạy cho lớp Cao học ở trường Sorbonne. Môn Khảo cổ học còn chưa được coi trọng trong ngành Lịch sử. Những nhà khảo cổ bị xem là lính đánh thuê cho các chuyên gia lịch sử. Thợ làm thời vụ, tay nhúng trong đất cát, bùn lầy, quen với việc phải xắn tay áo chui xuống lòng đất. Nhiều đồng nghiệp của tôi có những suy nghĩ rất kì lạ về Khảo cổ học. Chỉ một số ít sinh viên ghi danh vào giờ bài tập dưới sự hướng dẫn của tôi. Thậm chí tôi chưa dứt lời là bọn chúng đã vui vẻ ngoài hành lang và tôi sẽ không gặp lại chúng trong vòng một tuần.
Chỉ có hai hoặc ba sinh viên, lúc nào cũng là những gương mặt quen thuộc, đôi khi đứng chờ tôi vào cuối tiết để thảo luận. Bruno nằm trong số những sinh viên đó. Cậu ta đẩy cửa phòng làm việc của tôi, ánh mắt dò xét, và đề cập cùng tôi những chủ đề khác nhau, từ thời sự đến lịch sử và những gì cậu đã đọc được. Hẳn là tôi đã không để ý đến anh học trò nghiêm túc nhưng khá mờ nhạt, gần như nhút nhát cho đến một ngày nọ, lúc đó là mùa xuân - một vệt sáng xuyên qua cửa sổ và rọi sáng khuôn mặt bụ bẫm của cậu ta - cậu hỏi tôi về vụ thảm sát ở Sétif.
Ngày mùng 8 tháng Năm năm 1945, đã diễn ra một cuộc diễu hành kỷ niệm chiến thắng quân Đức. Một thanh niên hướng đạo sinh người Hồi giáo đã giơ cao lá cờ Algeria. Một cảnh sát đã bắn chết anh ta. Tội ác này khơi mào cho một cuộc thảm sát. Ngày hôm đó đã đánh dấu sự khởi đầu cho một loạt các vụ bạo lực hầu như không thể chấm dứt cho tới ngày nay. Kể từ đó, dân tộc Algeria không bao giờ có được sự bình yên.
Tôi gật gù khi lắng nghe cậu nói, ngạc nhiên về câu hỏi. Bruno không thuộc nhóm sinh viên hoạt động chính trị, và sự kiện Sétif thuộc loại đề tài mật. Thay vì trả lời thẳng, tôi đã hỏi vì sao cậu ta lại bận tâm đến chuyện ở Sétif. Cậu ngập ngừng, đưa tay phải luồn vào mái tóc ngắn của mình. Gương mặt của cậu giống gương mặt của một chàng trai trẻ trên bức phù điêu thời La Mã. Tôi e là đã không tế nhị. “Em xuất thân từ một gia đình hồi hương. Bố em sinh ra ở Sétif. Ông kể cho em về những gì bố mẹ và bản thân mình đã trải qua vào ngày đó...”
Dù tôi không phải chuyên gia về lịch sử đương đại, nhưng tôi vẫn biết ít nhiều về diễn tiến của ngày tàn khốc đó. Tôi đã trao đổi một hồi lâu cùng cậu ta, với sự cẩn thận của một người thầy trước mặt một học sinh. Michelet đã nói: dạy học như một tình bạn, và hơn thế, là một sự trao đổi.
“Câu hỏi của cậu,” tôi tiếp tục nói, “đề cập đến những khó khăn trong công việc của chúng tôi. Lucien Febvre nói rằng lịch sử vừa là đứa con của thời gian và vừa là khoa học.” Cậu ta có giờ học khác. Trước khi cậu đi, tôi khuyên nên đến khu lưu trữ của quân đội ở Vincennes. “Tôi không biết mọi tài liệu đã có sẵn ở đó chưa, nhưng có lẽ cậu sẽ tìm thấy một số câu trả lời cho câu hỏi của mình.” Kỳ thi tới gần, năm học kết thúc, tôi không gặp lại cậu ta. Tôi chưa bao giờ nghĩ rằng cậu ta lại chọn nghiệp cảnh sát.